Эхиримжи вахтара лезги чIал квахьунин вилик пад кьун къвердавай четин  жезвайди газетрани журналра  чапзавай ма­къа­лайрайни ашкара жезва. И кардихъ бес ­кьадардин себебарни авачиз туш.  Авторри чпик къурху кутазвай, кар алай месэлаяр яз, школада кIелзавай аялриз ктабар бес тежезвайди, авайбурни  5-6 йисан  вахтунда­ гъилера хьана, гьал аламачирбур тирди, ги­ла чIехи классрин ктабар ФГОС-дин истемишунралди  чкадин чапха­найра  акъудзамач, гьа и мукьвара абур квев агакьда лугьуз­ секинарзавайди къейдзава.

Бес чаз “Лезги газетдин” кьадар 10 агъзурдалай 6 агъзурдал аватнавайди, ДГУ-дин филфакдин факультетда лезги чIа­лан десте квахьнавайди­, хуьрерани лезги чIа­лал рахазвайбурун, кIел­завай­бу­рун кьадар къвердавай агъуз аватзавайди­, СМИ-дин электронный такьат­ри чарчин ктабрикай, газетрикайни журналрикай хийир къачуниз акси яз таъсирзавайди, Халкьдин Собранида халкьдин векилри­ вилик акъвазнавай хци месэлайриз бегьем яб та­гузвайди, са бязи диде-бубайри аялри чеб ин­жиклу тавун, я кIвалах­ал фин себеб яз, абурув багьа телефонар, смартфонар къа­чуна вугузвайди, нетижада­ аялар пака­малай няналди, кIелуниз яб тагуз­, гьабурал­­ машгъул жезвайди, я лезги чIа­лал акъат­­­завай газет, я художественный ли­тера­тура гъилени кьан тийизвайди аквазвачни?..

ЧIал квахьунин вилик пад кьун къвердавай четин хьун уьлкведа алай вахтунда кьиле физвай вакъиайрихъ галаз сих ала­къада авайди шак гъиз тежер гьакъи­къат я.  Вири тахсирар, за фикирзавайвал, перестройкадик, ада вичихъ галаз уьмуьрдиз гъайи “хъсанвилерик” ква. Хуьрера я кIва­лахдай, я хизан хуьн патал са тике фу къазанмишдай чка тахьайла, жегьилар ватандивай яргъариз финиз мажбур жезва. Абуруни ана кIвалах  жагъурзава, кIвал-югъ кутазва, аялрив школада гьанра кIелиз тазва. ИкI акьалтзавай несилриз лезги чIал ахварайни акван хъийидач.

Балугъ кьилелай ктIида, лугьузва халкь­­дин мисалда. Гьукумдин вини дережадин къуллугърал алайбуру чпин аялрив къецепатан уьлквейра  кIелиз тазва, хтайла, абуруз хъсан кIвалахар гузва. Чина колледжар, вузар, абурун филиалар гъве­чIи ше­гьеррани артух жезва, амма анагар акьалтIарна хтайбур йисаралди кIвалах­дай  чкадихъ къекъвез амукьзава. СССР-дин вахтунда колледжар, вузар куьтягьай­бур кIвалахал таъминардай, муаллимдин зегьметдиз хъсан къиметни гузвай.

ЦIийи  Гъепцегьрин хуьруьн  школада кIва­­лахдайла, заз ана патай кIвалахиз атайбуруз эцигнавай дараматда 4 кIвалин, къулай­ шартIар авай  секция, адалай гъейри,  хсуси кIвал эцигиз хьайитIа, 12 сотых чилни ганай.

Гила школайра муаллимар бес тахьун гзафни-гзаф абурун  кIвалахдиз гузвай мажиб гъвечIи хьунилай аслу жезва. Мукьвал-мукьвал шейэрин къиметар хкаж жезвайла, мажиб недайдаз, алукIдайдаз, хизан хуьниз, газдиз, экуьниз, хийир-шийирдиз гуниз бес жезвач. Амукьзавайди маса кIва­лахдихъ къекъвез фин я…

И гафар кхьидайла, зи рикIел жува школада акьалтзавай несилриз урус ва лезги чIаларайни  литературайрай чирвилер ва тербия гайи йисар хквезва. КIвалахай 43 йисакай 34 Советрин девирдал  ацалтна. Тагьир-хуь­руьн-Къазмайринни Самурдин юкьван школайра кIвалахдай вахтунда заз исятда “Лезги газетдин” литературадин отделдин редактор, рикI, гъил ачух, мягькем руьгьдин инсан, Мерд Алидихъ галаз санал кIва­лах­дай кьисмет хьанай. А чIавуз Самурдин школада кIелзавай 735 аял авай. Алай вах­тун­да ана амайди 300 аял я. Ихьтин гьал тек са Са­мурдин школада ваъ, район­дин­ амай вири школайрани ава. Бес и карди лезги чIал чирзавайбурун, и чIалал рахазвайбурун кьадар агъуз аватзавайдакай лугьузвачни?

Перестройкадал къведалди, школайра кIвалахзавай муаллимрин чирвилеринни абурувай авур истемишунрин, аялрин кIе­лунихъ галаз хьайи чалишмишвилеринни гила школада кIвалахзавай  муаллимрин, абурувай ийизвай истемишунрин арада лап еке тафават ава. ГьикI лагьайтIа, а чIа­вуз кIва­лахзавай муаллимар, тек-бир квачиз, вузар акьалтIарнавайбур, гьамиша чпин чирвилер хкажунин къайгъуда авайбур, кIва­лахдивни гьакъисагъвилелди эгечI­­завайбур тир. Гьукуматди муаллимдин зегьметдиз ви­низ тир къимет гузвай. Къенин юкъуз муаллимдин дерди-гьалдикай хабар кьадай касни авач.

Классдин регьбердиз (руководителдиз) 5 агъзур манат гайила, ам вири муаллимрин гьал-агьвал хъсанвилихъ элкъведа лагьай чIал  жезвани бес?..

Винидихъ зун са бязи диде-бубаяр, лез­ги чIал низ ва куьз герек я лугьудай фикирдал алаз, аялрин кIелуниз яб тагуникай раханай. Веледар акьуллубур, гележегда абурукай жуван халкь, Ватан хуьдай къагьриманар хьун сифте нубатда диде-бубадилай аслу тирди уьмуьрди къалурзава. Аялриз гъвечIи чIавалай аквазвайди диде-буба, абуру ийизвай кар-кеспи, яшайиш хъсан хьун патал гузвай насигьатар, къалурзавай рекьер я. Эгер школадани предмет хъсандиз чидай муаллимар аваз, абуруни аялриз хъсан чирвал ва тербия гуз хьайитIа, вилик акъвазнавай хци месэлаяр кьилиз акъудиз регьят жеда.

ЧIал хуьнин, ам хъсан ери аваз акьалтзавай несилрив агакьарунин жигьетдай чпин уьмуьрдин чIехи пай серф авур алимрин — Гь.Гьажибегован, М.Гьажиеван, Р.Гьай­дарован, У. Мейлановадин, А.Гуьлмегьамедован ва масабурун тIварар рикIе­лай алуд тавуни, абурун илимдин ирсиникай хийир къачуни винидихъ тIвар кьунвай кимивилер арадай акъудуниз куьмек гуда.

Эхирдай заз чIалан гьакъиндай “Самурдин сес” газетдин виликан редактор, ш­аир ва публицист, рагьметлу Гьажи-Жалил Мурадалиева дидед чIал гьисаба кьан тийизвайбуруз вичин “Дидед чIал” ктабда кхьенвай келимаяр лап кутугайбур яз аквазва:

“Белиждилай анихъ ви чIал низ ва куьз?” —

Лугьудайбур авамар  я, келле буш.

________________________________

Чна чIал хуьда, чIала хуьда чун,

Чи къайгъударвал къудрат я адан.

ЧIалаз кIан жедач вич гун ва къачун,

Ам хуьн герек я эцигна лап чан.

И  гафари “лезги” тIвар  алай гьар садаз ви­­лик акъвазнавай четин месэлаяр аннамишна, абур дуьз гьялун патал мумкинвилер  жагъурна, чIалан къай­гъударвал авуник пай кутуниз эвер гузва­.

Мевлидин  Исмаилов,

пенсияда авай муаллим, Самур