Ихьтин суал и мукьвара “Культура” каналдай тIвар-ван авай вузрин (МГУ, РАНХ и ГС, Авиаинститут ва мсб.) са десте руководителри ва са бязи коммерческий компанийрин векилри санал веревирдзавай. Передача кьиле тухузвайди РФ-дин культурадин виликан министр Михаил Швыдкой тир. Ихтилат алай аямдин образованиди чи аялризни жегьилриз гележегда рикIиз кIани пеше къачудай, рикIиз кIани чкада хъсан мажиб къведай кIвалах (къуллугъ) гудани, гудачни, гьадакай физвай.

Зи фикир желб авурди а кар я хьи, икьван кьакьан дережадин алимривай, тешкилатчийривай, педагогривай ва психологривай, инсандин бахтлувал квекай ибарат ятIа, тайин тир жаваб гуз хьанач. Лугьудайвал, накьвар гзаф хчална, къизил жагъанач.

Гележегдин бахтлувал къе арадал гъун ге­рек тирди, адан бинеяр къе кутазвайди сада­ни инкарнач. Амма … Чеб чпелай и мярекатдал­ суалар кватна: къе чи аялар бахтлу яни? Абур квел машгъул я, гьикI кIелзава, ял язава, сагъламвал мягькемарзава? Садвал ава­ни чи аялрин, жаванрин, гьакI яшлубурунни арада?..

Зун гъавурда акьурвал, мярекатдин саки вири иштиракчияр чпин вахтунда  пионерринни комсомолдин тешкилатра, ученикринни студентрин бригадайра, ял ядай лагерра, си­ягьатра, спортдин ва яратмишунрин жуьреба-жуьре кружокра хьайибур я. Пул гуз ваъ, вири шартIар государстводи, обществоди, мектебри тешкилнавай. Теквал, къайгъусузвал, бейкарвал садазни акурди туш…

Образование авай жегьилар чахъ лап гзаф хьанва. Бюджетдин гьисабдайни, хсуси харжийрихъни дипломар къачузвайбур акьван хьанва хьи, абур гьиниздатIа чизвач. Аламукьзава парабур куьчедал. Аватзава кIелу­нин къи­мет кIвачерик… Са карди зи фикир генани желбна. Лап гзаф жегьилривай вузра кIелиз жезвач. Я ахьтин лазимвални авайди туш. Уьмуьрда юкьван дережадин чирвилер къачунвай пешекарар (колледжар, училищеяр, жуьреба-жуьре курсар куьтягьнавайбур) гзаф герек жезвайди я. Шегьерра заводар, фабрикаяр, эцигунрин карханаяр, маса идараяр патал герек тир пешекарар фадлай гьазурзамач. Яшлу устIарар яшлу хьанва, жегьилар жагъиз­вач.

Хуьруьн майишат патални юкьван умуми ва я пешекарвал авай жегьилар гзаф герек жезвайди я. Малдарар, багъманчияр, магьсулдарар, уьзуьмчияр, балугъчияр, механизаторар ва икI мадни. Ихьтин пешекарарни кьит хьанва. Яни абур желбдай чIехи майишатар (колхозар, совхозар, фермаяр, МТС-ар ва икI мадни) амач. Кьилдин ксарин майишатра гьарда вичин кьил са жуьре акъудзава…

Передача тухузвайда къейд авурвал, жегьилар кIвалахиз ваъ, масабурун,  иллаки яш­лу ксарин гьисабдай яшамиш жез вердишарзава. Образование тежрибадивай къакъатнава.­

Программаярни, яни девирди ийизвай истемишунар масадбур хьанва. Чи школа, муаллимрин къуватар (чирвилер) а истемишунрив пара чкайра агакьзавач. Муаллимдин пеше вич герек тир дережада эцигнавач. Лап зайифбуру хкязава и пеше. Амма общество, адан шей гьасилдай къуватар виликди фин патал, дуьньядин майданда конкуренциядиз таб гудай (жаваб гудай) цIийи затIар, техника ва технологияр арадал гъун патал лап вилик фенвай образование герек я. А кар къенин аямда арадал гъиз хьанвач. Кьулухъ галамукьзава чи образование гзаф рекьерай.

И чIавуз искусственный интеллектдикай рахазва. Амма муаллим ва я духтур ахьтин интеллектди (роботди) эвездач…

Алимри къейд авурвал, вири крар роботрал ва я интернетдал вегьейтIа, чи миллионралди жегьилриз вучда? Уьлкведиз вич хуь­дай­ агьалияр гьамиша герек  яз амукьдачни?.. Аквазвайвал, чун гзаф муракаб месэлайрин  къаришмада ава.

Гиламаз кIвалах, кар-кеспи, кьил хуьдай рехъ жагъин тийиз, хизан-кIвал кутаз тежезвай жегьилри пакадин бахтлувал арадал гъидани? Демографиядин (аялар хунин, хуьнин, агьалийрин кьадар артухарунин) месэлайрикай лап кьакьан мертебайрани гзаф рахазва. Амма абурув эгечIзавай тегьерди вилив хуьз­вай нетижаяр гудатIа?

И суал чун рахазвай передачада гьакI эцигнавайди туш. Яшайишдин шартIар хъсанарунин асул рехъ яз, алай аямдин экономистри бизнес вилик кутун теклифзава. Ам­ма, и рехъди физ, гила саки 30 йис алатнава (1991-йисалай инихъ). Уьлкведа яшайишдин гьалар экономистри-либералри лугьузвай дережайрив агакьзавач. “Вучиз?” — суал гузва­. Жавабни хгузва: “Бизнесди инсанар сад-садав агудзавайдалай гзаф къакъудзава. Гьарда вичиз са пен (алвердай кIус чил-майдан) кьуна, масад квадариз алахъзава. Арадал къвезвайбурулай кIватзавайбур гзаф я. Гьатта “самозанятый” лугьудайбурни кар-кеспидик квайбурун, яни налогар гузвайбурун жергейра турлани, бейкарбурун кьадар агъуз аватзавач. Идалайни артух, чи тербиядин ви­ри къуватри: базардини, хизандини, телевиденидини, интернетдини, кинодини, гила гьатта мектебдини чеб чпел артух желб хьанвай индивидуалистар, масадбур акунани такIан къайи эгоистар гьазурзава. Ибуру гьакI куьчедал гьалтайдини инсафсузвилелди кIур гана рекьизва… И тегьер­да тербияламиш жезвай несилрихъ бахтлу гележег гьикI жедайди я?

И йикъара чи гзаф меркезра кьиле фейи жегьилринни аялрин “аксивилин акцийри” винидихъ лагьанвай гьалар тестикьарзавачни?..

Ихьтин гьакъикъатди, за кьатIузвайвал, вири обществодик, хизандилай гатIунна, гьукуматдин вини мертебайрив агакьна, къалабулух кутун лазим я.

Гьа и чIавуз чи умуми образованидин хиле, гьакI кьилин образованидин къурулушрани са  жуьредани кьил акъудиз тежедай реформаяр тухузва. Крарилай чарар пара жезвайди вирибуру гьиссзава. Низ вуч а чарари-справкайри гузватIа малум туш. Муаллимди тарсунин пландилай гзаф “авур-тавур” крарин гьа­къиндай справкайрал кIва­лахзава.

Методикадин тежриба гила справкаяр кхьини эвезнавани? Учебникар гьазурзава, ам­ма гьа кхьейвал чарарал аламукьзава. Мектебда тарс аялрив гвай телефонрайни смартфонрай жезва. Са предложение кхьена, адаз анализ гана, дуьз чирвилер къачунин кар, кьилин (мефтIедин) кIвалах кнопкайрал тIуб илисуни эвезнава. Гьа саягъда ктабар (художественный эсерар) кIелза­мач. Интернетда ава кьван вири жавабар, лугьузва. “Война и мир”, “Поднятая целина”, “Молодая гвардия”, “Дни и но­чи” хьтин ва гзаф маса эсерар программайрай акъуднава. Милли чIаларин ва литературайрин гьал мадни усалди я.

Ихьтин несилди — бахтлу гележег? Ихьтин суал парабуруз къарибади, фагьум-фикирдивай яргъади яз аквада. Амма…

Саки гьа чун рахазвай передачадилай гуьгъуьниз ОТР каналдай (2021-йисан 26-январь) “Бахтлувал багьа хьанва!” передача тешкилнавай. Жавабар гузвай саки вирибуру бахт бес кьадар  пул гъиле хьун яз гьисаб­завай. Амма пул гьикI къазанмишда санани кIвалахдик квачирбуру? КIвалахдик кваз, МРОТ къачузвайбуру? Яшамиш хьунин  кIанин кьадар 11-13 агъзур манат ятIа? Дарманрихъни ЖКХ-дин къуллугърай гузвай  пуларин-буржарин кьадар хейлин винева?..

За кьатIайвал, ихьтин суалар чи алимрини, социологрини, политологрини, журналистрини, психологрини са чи, яни жергедин инсанрин мефтIериз таъсирун паталди эцигзавайди туш. Крар, мумкинвилер чпин гъиле­вай­­буруз, иллаки экономикадин къурулушрин са­гьибриз, садлагьана уьлкведин ви­ри девлетрин, банкаринни мулкарин, мяденринни мескенрин иесияр хьанвайбуруз и суалрикай хуш къведатIа?

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор