2018-йисан 20-сентябрдиз акъа­тай “Лезги газетда” “Рекъемрин кьуьл” тIвар алай зи макъала чапнай. Ам чи чIехи шаир Етим  Эми­нан хайи ва кьейи йисариз талукь яз кхьенвай. Ана къейднавайвал, Е.Эминан уьмуьрдин йисар 16 касди ахтармишнаватIани, садавайни тайинвал тестикьариз хьанвач, вучиз лагьайтIа а рекъемрин къилихрай аквазвайвал, а авторар, садра кьванни и кардин патахъай санал кIватI хьана, са меслятдал атанач. Зи фикирдалди, шаирдиз талукь рекъемрин месэла къени ачухди яз ама. Ихьтин гьал арадай акъудун патал, зун ягъалмиш туш­тIа, 90-йисара вичин чIехи баде Е.Эминан тухумдикай тир чи чIалан алим, рагь­метлу А.Гуьлмегьамедова “Лезги газетда” вичин тIа­лабун чапнай. Алимди кхьенай: “Инлай кьулухъ эдебиятдин классик Етим Эминан уьмуьрдин йисар 1838-1885 ва хайи чкани Ялцугъар яз гьисабин”. Эминоведар алимдин и теклифдал рази тахьайди ачухдиз аквазва.

ГьикI ятIани са сеферда за гьуьр­метлу алим  Къурбан  Акимовавай, СтIал  Мусаибан  поэмада 1864-йис вичин буба хайиди яз ­къа­лурнавайла, вучиз къени СтIал  Сулейман  хайи йис яз 1869 ла­гьай­ди кхьизма лагьана хабар кьурла, ада заз жаваб ганай: “Чи литературада 1869 лагьайди гьатнава. Йис туьх­кIуьр хъувуналди шаирдин шииратдин гьуьл дерин хъжедач. Эгер жезвай­тIа, ам фад туьхкIуьр хъувунвай”. Гьакъикъат хъсан затI ятIа­н­и, алимди гайи жаваб са кьа­дар­ гьахълувал квайди яз акунай заз.

Етим Эминан гьакъиндай “Лезги газетдин” нумрайрай за 2020-йисуз “эминоведрин” гьуьжетарни кIел­­най. Абуру, бине авачирбур хьуниз килигна, са затIни арадал гъаначир. Гила, 2021-йисан январдиз, зи гъиле алатай йисан ноябрдиз чапдай акъатнавай Мансур  Куьревидин, вичени чи эдебиятдин буба Етим Эминакай авунвай веревирдерин нубатдин ктаб гьатна.

Заз жуван фикирар ихьтин са имуча-мучадилай башламишиз кIанзава: “Кхьинрикай ибарат я чIал адан, Кьилин мана я девлетлу мал адан. Ам вахъ галаз ван авачиз ра­хада, Вунни адан гъавурда дуьз акьада”. Им ктаб тирди, са акьван фикир тавуртIани, гъавурда гьатзава. Амма кар анал ала хьи, имуча-мучада гьалтзавай “рахада” гафуни адал суьгьуьрдин чан алайди къалурзава. АкI ятIа, адахъ руьгьни хьун лазим я. Гьавиляй заз ктабдин руьгьдиз — къенепатан дуьньядиз са вил ягъиз кIанзава.

“Етим Эмин (1840-1880)” ктаб гъвечIи-чIехи 20 паюникай ибарат я. Эминакай ийизвай ва адахъ галаз алакъалу веревирдери 17 пай кьазва. Им, гьел­бетда, тIимил туш. Аквазвайвал, автордиз Е.Эминан хайи ва кечмиш хьайи йисар тайинарунин карда гьа икьван бес хьанва. Ктабдин кьилин темади гьа и кардиз къуллугъзава. Автор вичин ктабда гзаф йисар идалай вилик къван хъхьанвай тарихдин делилар, ре­къемар хъуьтуьлар хъийиз, алимри рагъулариз алахънавай са бязи вакъиайриз дурувал гуз, тах-тах хьанвай алимрин веревирдерин муркIар цIуруриз чалишмиш хьанва. Халкьдин вилик экъечIна фасагьатдиз, сабурлудаказ, тарихдин гзаф документрин тестикьвилер ва вичин веревирдер гваз рахазвай фесигь (оратор) автор вич я. Амма ам ктабдин кьилин игит туш. Игит жанлудаказ вичин кIвачерал акъвазнавай, гафунин гуьрзни цуькверин кIунчI гъилевай, мукъаятдиз, сабурлудаказ гележегдиз килигзавай ва адаз аянлудаказ яб гузвай Эмин я. Гьелбетда, ктабда чпин крар, гьерекатар, мергьяматлувилер важиблубур яз аквазвай хъсан къилихрин иштиракчиярни тIимил туш  (Ярагъ Исмаил эфенди, округдин начальник Александр Гиренков, Алкьвадар Абдуллагь эфенди ва масабур). Хъсанвални писвал санал алай юлдашар яз хьайитIа, хъсан тушир къилихрин сагьибар яз  Кьеан малла Мегьамед, Юсуф-хан, 1877-йисан бунтарилай гуьгъуьниз атай Куьредин начальник  И. Аствацатуров къалуриз жеда.

Авторди вичин веревирдер ийизвай вахтни XIX виш йисар яз бинеда тунва. Адаз Эминан девир ла­гьайтIани зун ягъалмиш жедач ва ам къени гум аламайди, къизгъин жуьгьенринди яз гьисабиз жезмайди шаирдин рекьин тийир теснифри субутзава. А теснифрин географияни, гьа Етим Эминан вичин хьиз, са кьадар гегьеншдиз фикирдиз къвезва: илгьамни Эмин гьамиша сад хьиз чIехи хьайиди чна рикIе­лай алудна кIандач. Нивай лугьуз же­да, белки, Эмина Ялцугърал ала­­маз шиир ва я шиирар туь­кIуьр­натIа. Амма абур къабухда амайбур хьанай. Хъиредай акъатиз башламишай адан шиирар Кьеандал цуькведал къвез башламишна. Алкьвадар, Агъа СтIал, Яра­гъар, Шеки, Ширван, Къуба, белки ма­са ерийрин сергьятрини шаирдин ­ибарайриз къилав гана жеди. Гьавиляй фикиррин гуьзелвили, халкьдин жавагьиррин багьавили хьиз, Е.Эминан шииратда къизилдин кIа­лубар хьтин фикирар атIана ва къени абур, йисар фирдавай, мадни багьа жезвайди субут жезва. Шаирдиз къимет гудайла авторди адан уьмуьр сафунай язава ва адан къамат винел аламукьзавай сечмейрикай ачухарзава, хразва. Абурни, чуьлда чкIан­вай­ цуьквер хьиз, кIел­з­авайда мукьуфдивди кIватIна кIан­зава. И кардалди авторди чав чIехи шаирдин-инсандин къамат гьиссиз тазва ва ам чаз мукьва ийизва. Автордиз шаир неинки вичин ялавлу эсерралди, гьакI къиметлу хесетралдини чешне яз хьайиди ва гилани тирди къалуриз кIанзава. Автордин гафарай аквазвайвал, Эмин хци фи­киррин, дерин акьулдин иеси тир. Адаз халкьдин къанажагъ хъсандиз чидай ва ам ахлакьдинни эдебдин сергьятрай садрани экъечIдачир. Шаирдиз дуствал кьиле тухуз чидай, адалай сабурлу­вал­ни вафалувал хуьз алакьдай. Зегьметдал рикI алаз хьайи Эмин гъурбатда хьайи йисарани вич-вичивай квахьнач: хъсандиз чирай чуьнгуьр ягъун, цлан ва харат ус­тIар­вал ада гъурбатдай хтайлани къара халкьдин игьтияжар патал ишлемишдай. Амма ихьтин гуьзел руьгьдин са­гьибдиз бахт хъуьренач. А бахт сифте куькIвена, пад хьайи гъед хьиз, туьхвена. ЯтIани шаир руьгьдалди зайиф хьанач, ада бахтсузвилихъ галаз къати женг чIугуна, вичин эхиримжи нефесдалди инсанвал, гьахъ ва гаф яракь яз хвейи рикI михьи, гъил ачух тухсатан яз амукь­на. Вичин веревирдерин ктабда шаирдиз авторди гьа ихьтин гуьмбет эцигнава. Гьа сад хьиз, М. Куьревиди Е. Эмин халкьдивай яргъани ийизвач, адаз халкьчивал хас тирдини тестикьарзава. Гьавиляй автордиз адак, халкьдин шаирдик хьиз, миллетдин сечме хесетарни кутунихъай гьахълудаказ къурхуни хьанвач. Имни акI лагьай гаф жезва хьи, Е.Эмин яшайишда михьи имандинни ахлакьдин ва эдеблувилин ярж хьана куькIвена. Ам, М. Ярагъиди лагьайвал, азадвилин тарцел битмиш хьана, ахпа руьгьдин гьайкалдизни гужлу амандиз элкъвена. Къастунал кIеви динэгьли хьайи инсандиз ихьтин къимет гуз М. Куьревидилай алакьна. Алава яз, шаирдиз хьиз къимет гунин фикирар Гъалиб  Садыкъидин 1995-йисуз чапдай акъатай “Вил атIудач дуьньядихъай…” кIватIалда икI кхьизва: “Вичихъ дерин кьатIун ва гегьенш фагьум авай Эмин фадамаз гъавурда гьатна хьи, милли культурадин лап четин ва кар алай хел тир поэзия халкьдин гьяркьуь патариз мукьва авун патал виридалай важиблу та­кьат ­дидед чIал я. Мадни ада кьатIа­на хьи, поэзия тамамвилелди халкьдин гьяркьуь къатарив агудун патал поэзиядин тематикани халкьдин яшайишдикай хьун лазим я”. Ихьтин фикир жегьилзамаз атай Эмина дуьньядин муьгьуьббатдин, лирикадин лап зурба устадрикай сад тир Физулидиз, Азербайжандин классик Вагъи­фаз, туьркменрин поэзиядин устад  Махтумкъулидиз незираяр кхьиналди тестикьарна хьи, Ярагъдал медресада кIелай вахтунда Эмина а заманадин РагъэкъечIдай патан классика дериндай чирна.

Мансур Куьревидин кьилин ва тек са мурад Е.Эминан яшайишдин йисар тайинарун тирди за тикрар хъийизва. Са кьадар документрал асаслу хьанватIани, авторди мукьвал-мукьвал “тахминан” гаф тик­рар­­зава, яни кIиливал ава, тайинвал — ваъ. Месела, 10 йиса авай Эмин бубади Кьеандал кIелиз ра­къур­зава. Анани 5 йисуз кIелун лазим тир. Амма татугайвилери анаг куьтягьиз тазвач. ЯтIани, авторди бу­бадин гафарал тестикьарзава хьи, гуя адан 15 йис я. ГьикI? Литературно-художественный стилдал элячI хъувунвай бубадинни хцин диалог авторди гьинай къачуна? Къундарма гьа ихьтин стилдиз хас я, документально-художественный стилдиз ваъ. Мадни тестикьарзава хьи, гуя Туькезбананни 15 йис тир. Шаирди вичин “Назани” шиирда “Уьмуьр цIувад яшарава” ишлемишун рушан гуьзелвилив гекъигнавай яш яни, гьакъикъат? Идалайни гъейри, Ярагъдал кIелзавай 17-18-йисан яшара авай Эмин вичелай 28 йисан чIехи Исмаил эфендидихъ галаз лап кIеви дуствилин алакъай­ра аваз къалурзава. Эминан тайинсуз яшарин рекъемри чун мад ­фикирра твазва. Акси яз, дустарин яша­рин тафават тайинди яз къалурнава. Идалайни гъейри, Алкьвадрин медреса акьалтIар тавуна Ярагърин медресадиз хъфидайла, авторди тестикьарзавайвал, Эминан 16 йисалай гзаф тушир. Мадни рекъем суал алайди яз амукьзава.

Ктабдин авторди жегьил Эмин Ярагърин медресада кIелдайла гъурбатдиз акъатунин себеб “Акунач” шиир яз гьисабзава. Манадиз килигайтIа, гьакъикъат ашкаради я, амма шиирдин эхиримжи бейтиниз яб гайитIа, “…Кьуьзуь хьана, вилер зайиф, михьиз лацу жезва зи кьил”, Эминан яшарин арада гзаф мензил амукьзава. Кьил рехи жезвай кьуьзуь касни Ярагъ Исмаил эфендидин медресадин сухта са кас яз хьунал шаклуни жезва. Гьи делилдихъ агъан?

Бязи вахтара автор, Е.Эминан уьмуьрдин ериш гьакъикъатдиз жезмай кьван мукьва авун патал, XIX виш йисарин лап дегьнейризни эвичIзава. Анрай ада, гъал-гъал кIватIиз, шаирдин кьисметдин йисарин чIунар хкизва, абур чхрадин тупучIдилай алудзавай мансурар хьиз, са кIватIуниз къечизва. Са арадилай, какахьай чIунарай хьиз, абурай кьил ахкъудизни четин жезва. КIелзавайди, кепекдихъ къекъвезвай бухгалтер хьиз, гьакъикъатдихъ къекъуьниз мажбур жезва. Ихьтин чIавуз ктабдин автор вич фадлай къванциз элкъуьн хъувунвай вакъиайра архиврин сунт гваз къекъвезвай скульптордиз ухшар я.

Са рекъемди зун шаклу ийизва. Ктабдин 40-чина авторди кхьизва: “Архиврин делилрал, 1886-йисуз тухвай переписдин бинедаллаз, амал авуртIа, Ихрек хуьруьн сиягьдин 3-нумрада гьа и хуьруьн агьали Эминан тIвар кхьенва: “малла Эмин Мегьамед Керим огълы”. 1886-йисуз шаир Эминан тIварун стхадин 60 йис тамам хьанвай ва ам шаирдилай 12 йисан чIе­хини тир. Эгер акI ятIа, Ихрек Эмин 1828-йисуз ваъ, 1826-йисуз ханваз акъат­зава. Е.Эминаз талукь 12 йис 1826-йисал эхциг хъувуртIа, Етим Эмин 1838-йисуз дидедиз ханвайди яз тестикь жезва. Мадни, зун а карди кьве рикIин ийизва хьи, гзаф чкайрал тикрар хьунар ва “тахминан” гаф къалхан яз гьалтзава. Ша­ирди кIелай ерийрин тIварар кьадайла, Агъакранрин (Агъа СтIалар) тIварни кьунайтIа, пис жедачир. И фикирни эпистолярный жанрда гьатнавай “Гьажимурад эфендидин жаваб” шиирдай ачух жезва: “Ри­кIел хкин сухта йикъар, Агъакранрин серин багълар”.

Алкьвадар Гьасан эфендиди вичин хциз 1883-йисуз цIийи кIвалер эцигна. Эгер акI ятIа, гьинай атана Е.Эминан “Алкьвадар Гьасан эфендидин цIийи кIвалер мубарак” ши­ир? И карни фикирда кьуртIа, шаир кьейи йис сакIани 1880-йисал дуьшуьш жезвач. А йисара Алкьвадар Гьасан эфендиди вичиз цIийи кIва­лер эцигай дуьшуьш ктабдин автор­дизни малум туш.

Ктабдин 16-чинин агъадихъай 2-абзацда ганвай цIарар кIелайла, акI жезва хьи, гуя Эмин атеист ту­ширтIани, динэгьлини тушир. Ам­ма, сабурлувал хвена, фикир гайи­тIа, Эминалай диндин вири истемишунар тамамдаказ кьилиз акъудиз жезвачиртIани, ада вич датIана тек са Аллагьдин лукI яз гьисабзавай. И кар ада вичин шиирра вичи-вичиз “аси лукI” лугьуз кхьинини тес­ти­кьарзава. Ада Алкьвадрин, Агъакранрин, Ярагърин медресайра къачур чирвилерихъ галаз санал Исламдин, шариатдин тIалабун­ризни намуслувилелди къуллугъна. ГьакI­­­­ни заз “Пагь, чи уьмуьрар” шиирдал акъвазиз кIан­зава. Ктабдин авторди “дин” гаф лазим манада иш­лемишнавач. Куьчуьрмишай манада авай гафар чахъ тIимил авани? Шиирдин сад лагьай бенд бес я, Эминан фикирдин гъавурда акьун­ патал: “Эй Ребби! Худа! Вун гьахъ язава. Гьар са фанада Ваз аквазава”. Сад лагьайди, “динсуз” хьанвай инсандивай, са кьадар яша­риз акъатайла, икI лугьуз хьун суал алай месэла жезва. Кьвед лагьайди, эхиримжи бендина ишлемишнавай “Зая уна дин” фикир куьчуьрмишнавай манада ава. Месела, чи халкьдин ­арада гьалтзавай “диндал къвезва — меслятдал къвезва”, “диндал хквез­ва — вич-ви­чел хквезва”, “диндал аламач — мес­лят квадарнава” ва ихьтин маса манаяр имандихъ галаз алакъада авачирбур я, гьатта ана “дин” гаф аватIани. “Эй, Етим Эмин, Зая уна дин, Бес вун дуьньядин Квехъ гелкъвезава?” Зи фикирдалди, и цIара­рин метлеб ихьтинди я: яни бязи “динэгьлийрин” фитне, тарашун, нефсетIвал, инсан маса гун… акваз, шаирдин веревирдери сабурлувал квадар тавунихъ, Аллагьди ганвайдал рази тахьана маса кьисметрихъ ял тавунихъ эвер гузва.

Мадни Мансур Куьревиди кхьизва хьи, гуя Эмина сухта тирлани диндиз са акьван фикир гузвачир. Делилар? АватIани, лап кесиббур я: медресайра иесидин гуьзчивилик кваз, сухтайри капI-тIеат авунин къайда авай. Им а чIаван динэгьлидин кьилин шартIарикай сад тир. Амма Эминахъ жегьил вахтара тарифдинни икрам авунин, гуьгъуьнлай тIимил авачтIани, эсерар тахьун чавай адан руьгьдин тахсирдай гьисабиз жедач. Имандихъ галаз сад хьиз, Эмин муьгьуьббат, яшайиш, философия вилик тухуз, абурукай цIийи гаф лугьуз алахънавай. Им адан вилик финин кьетIенвал тир. Гележегдин классикдик жегьилзамаз ахьтин ерияр хьун шаир “динсуздин” чкадал эцигун автордин чIехи гъалатI я. Са кар ава: ктаб арадиз гъиз, автордин гафаралди, куьмек ганвай юлдашри, мумкин я, садани текст кIел тавун. Абурун арада халис, тIвар-ван авай алимарни ава эхир.

Са чкадал зун автордихъ галаз мадни рази туш. Лап хъсандиз урус ва дидед чIал чизвай М.Куьревиди Гь. Гьажибегован араб графикадиз талукь яз ганвай “ктIай” гаф араб чIалаз ва адан алфавитдиз талукьарна “гнилой” таржума авунва, гьатта багъишламишун тIалаб­на­ватIани. ЧIалар ва чIаларин алфавитар садрани “ктIайбур” жедач. Куьгь­не хьанвайбур хьун мумкин я. Месела, гьа араб ва латин графика­яр чи чIалаз хьиз. Амма ина маса кар­ ава. Ахцегь нугъатдин са бязи хуь­рерин (Цуругърин, Ялахърин, куьч хьанвай Кьехуьлрин) рахунра “китIей” гаф ишлемишзава. Адахъни “куьгьне”, “пис”, “лазимсуз” ва ихьтин маса синонимар-манаярни ава. Амни, а гаф ишлемишун, рахазвай касди хабар гузвай месэладилай аслу жезвайдан гъавурда тунвач.

Мансур Куьревидин ктаб­ Эми­нан, адан мукьва-кьилийрин уьмуьр­дин мичIи пипIера экв куь­кIуьрайди хьанва. Гьакъикъатдани гуьрчегдиз туькIуьрна акъуднавай и ктабда художникди чIугун­вай ваъ, вичин халисан шикил ишлемиш­найтIа, гзаф хъсан жедай. ТуькIуьр хъу­вунвай ши­килдини “тахминан” гаф тикрар хъийизва, амма а девир­дин къазийри алукIай партал алаз янавай Эминан шикилди чун, гьа автордин ре­къемри хьиз, шаирдин вахтунин сиягьатдиз, фикирралди хьайитIа­ни, тухудай. Мадни, ктабдин са кьадар чка шаирдин шииррин веревирдериз ганва. Дуьз я, бя­зи шииррин цIа­рари шаирдин яшар тайинарунал экв вегьезва, вирида — ваъ.

Икьван чIавалди Етим Эминан яшайишдихъ галаз алакъалу ре­къем­ри кьуьлзавайтIа, гила М.Куьревидин ктабда абуру межлис кутунва.

Са мус ятIани заз чи алим Гь.Къурбана лагьай гафар тикрар хъийиз кIанзава: “Чаз важиблубур арифдаррин рекъемар ваъ, абур чебни,  къимет  авачир  яратмишунар я”.

Абдул  Ашурагъаев,

Дагъустандин лайихлу муаллим