Чи гъилиз и мукьвара Москвада чапдай акъуднавай цIийи ктаб — чи классик Етим Эми­нан уьмуьрдикайни яратмишунрикай авунвай цIийи ахтармишун (“Етим Эмин (1840-1880)”) агакьнава. Адан автор вичин асул пешедай инженер-физик я. Амма ктабдай аквазвайвал, ам лезги эдебиятдал,  чIа­лал, тарихдал, чи адетрални къанунрал — ир­си­нал дериндай ашукь я. Гьавиляй ам, кьарай квахьна, чи халкьдин руьгьдин кукIуш­ри­­­кай сад тир Етим Эминан уьмуьрдинни яратмишунрин гелера къекъвезва, адан ирс, тарихрин рукварикай михьна, чи къенин несилрив ахгакьарун патал кIевелай алахънава. Яни литература ахтармишунин регьят ту­шир везифа вичин хивез къачунва. Чна кьа­тIай­вал, а везифа автордилай рази жедайвал алакьнава. Инал физик лирикни тирди аян жезва. Тарих­да ихьтин мисалар гзаф гьалт­зава. Инални чун хъсан тежрибадин шагьидар хьанва.

Ктабдин авторди вичел “Мансур Куьреви” тахаллус (лите­ратурадин тIвар) къачунва. И Куьреви вичин эсил Мегьарамдхуьруьн райондин Ярагъ-Къазмайрин (Ярагърин) хуьряй тир Низами Абдулгьамидович Абдулгьа­мидов я. Чаз чидай делил­ралди, Низамидин бубайрин векилар Дагъустанда ва вири Кавказда машгьур шейх, муршид, дагъ­вий­рин азадвилин женгерин илим арадал гъайи Ярагъ Мегьамедан ирссагьибрикай я. Чна гьи­сабза­вайвал, Эминан ирсинал Низамидин ашукьвал, акьван жавабдар ва залан везифа­ вичин хивез къачун гьа чIехи руьгьдин таъ­сиб­дихъ галаз алакъалу я. Яни физикдин руьгь­да лирикдин гьиссери лув гун дуь­шуьш­дин кар туш.

* * *

Гила чун ктабдин кьетIенвиле­рикай рахазва. И карни чна алай аямдин машгьур алимар-эминоведар тир Гьажи Гьуьсейнович  ­Гашаровахъ  ва  Къурбан  Ха­ликьо­вич  Акимовахъ  галаз санал ийиз­ва.

• Гьажи Гьуьсейнович, Етим Эминакай Мансур Куьревиди авунвай ахтармишун — цIийи ктаб, ви фикирдалди, гьихьтинди я? ЦIийи ачухунар авани ана?

— За ам цIийи авторди Эминакай лагьанвай цIийи гаф тирди къейднава. Ктабдиз ганвай сифте гафуна. А цIийивал, за кьатIайвал, автордин зигьиндин хцивилихъ, адан кьетIен къекъуьнрихъ, гекъи­гун­рихъ галаз алакъалу­ я. Гьа ашукьвили автордиз чаз икьван гагьда малум тир бязи шиирризни (“Назани”, “Гачал гьей”, “Тумакь яц” ва мсб.) цIийикIа килиг хъийидай, абур мадни дериндай аннамишдай мумкинвал гузва.

• Вуна гьикI фикирзава, Къурбан Халикьович?

— Зун Гьажи Гьуьсейновичахъ галаз рейсад я. Мансур Куьревиди чIугунвай зегьмет тарифлуди я. Мадни хъсанвал ада и ктабда цIийиз жагъун хъувунвай хейлин шиирар, шииррин бязи вариантар, Эминан  шииррин сифтегьан ктабар (Гь.Гьажибегова гьазурна, 1928, 1931-йисара араб ва латин гьарфаралди чапдай акъудай), бязи чарар ва маса документар тунихъ галаз алакъалу я. И карди Эминан ирс чаз мукьва ийизва, хуьз ва  къвезмай несилрив ахгакьариз куьмек гузва…

• За кьатIайвал, авторди вичин фикир ша­ирдин эсеррилайни гзаф уьмуьрдин рекьериз­ ганва. Етим Эминан биография (таржумагьал) цIийи делилралди девлетлу авунва.

Гьажи Гьуьсейнович: — Вун гьахъ я. Автор­ди чи вилик Етим Эминан тамам биография, уьмуьрдин важиблу вири делилар галай-галайвал гъанва. 1840-йисалай 1880-йисалди. КIелзавайбуруз ша­ир гьина ханатIа, яшамиш хьа­натIа, гьина ада кIелнатIа, кIвалахнатIа, гьикI ам эвленмиш хьанатIа, вуч хизанар хьа­натIа, гьихьтин дуьшуьшди ам начагъар­натIа, гьихьтин четин ва туькьуьл­ вакъиайрин (1877-йисан бунтар) шагьид хьа­натIа, гьикI ам къуллугъривай къа­къат­натIа ва рагьметдиз фена­тIа, документрал бинеламишна, къалурнава. Шиирралдини, абуруз ганвай баянралдини, ктабдин эхирдайни (222-чин) рекъемар чап авуналди и кар кьилиз акъуднава.

• Къурбан Халикьович, вун Етим Эминакай роман (“Дили диванадин чирагъ”) кхьенвай писатель я. Вун рази яни авторди чаз теклифнавай цIийи рекъемрал? 1840-1880-йисарал?

— Зиди хроникадин ктаб туш, художест­венный эсер я. Писателдиз вичин кхьинра ав­торвилин фагьум-фикир (вымысел), яни кIел­­за­вайдан фикир желбдай къундарма (фантазия) кутадай ихтияр ава. Ам­ни шаирдин къилихдиз, кьисметдиз хас тир къундарма хьун герек я. За а кар авунва. Романда за Эминан вахт-девир къалурнава. Тарихни ви­лив хвенва. Эминан девир, уьмуьр образралди, гьерекатралди, вакъи­айралди ачухарнава.

Мансур Куьреви вичин ктабда шаирдин биографиядив халисан тарихчи хьиз эгечIна­ва. Архиврин документрикайни, хизанрин переписрикайни, герек аваз, гзаф менфят къачунва. Яни им къундарма туш.

Документрин делилар шиирра лагьанвай келимайрив, шаирди ганвай къиметрив гекъигуни цIийи ктабдин автордиз чи  вилик цIийи рекъемарни (хайи-кьейи йисарин ва маса) гъидай мумкинвал ганва.

• Абурал шак гъиз жедачни?

Гь.Гь.: Чи гьисабрай, шак гъун-тагъун рекъемрив эгечIзавай инсанрин къастунилай, ниятдилай аслу я. Инкарчийри вири инкарда. Тестикьардай къуват авай рекъемри чеб хуьда. Мансур Куьревиди кьунвай рекьи гьуьжет арадал гъизвач. Чаз Эминан гьакъиндай икьван чIавалди авай вири рекъемрал, делилрал вил вегьин хъийидай мумкинвал гузва. Им пис месэла туш. Гьакъикъатдиз мукьва хьун, ам хуьн виридаз важиблу я.

• Бес икьван гагьда вилив хвенвай рекъемар, юбилеяр ва маса вакъиаяр къейд авунар гила цIийи хъийидани? На вуч лугьузва, Къурбан Халикьавич?

Къ.Х.: Герек авай дегишвилер кухтун лазим я. Гьакъикъатдиз вафалу хьуни зиян садазни гудач.

Са вахтара Эмин хайи хуьруьн патахъайни гзаф гьуьжетар кудзавай. Ам Цилингай я, Ялцугъай туш, ва я Ялцугъа хана, Цилинга ваъ лу­гьуз. Эхирни са меслятдал атана. Эминан бубаяр Цилингай я. Вич Ялцугъа ха­на. И кар цIийи авторди ви­чин ктабдани инанмиш жедайвал къейднава. Миллетдин руьгь, къа­­нажагъ хкажзавайбур са хуьруьн ва я гьат­та са халкьдинни ваъ, инсаниятдин векилар жезвайди я, заз чиз. Эмин хьтин хва лезги халкьдин арадай акъатна!  Шаир Ханбиче Хаметовади “Чал Эминан халкь лугьудай тIвар ала!..” — гьавайда лагьанвайди туш. Чаз Эмин мукьувай ва дериндай чир хьунал, адан ирс хуьнал кар ала!

Гь.Гь.: — Им важиблу месэла тирди цIийи ктабдин автордини хъсандиз кьатIанва ва гьа кар виликни кутунва. Эминан ирс чирин, хуьн, адаз мадни вафалу жен!..

• Бес чIехи шаирар хайи ва кьейи йисар цIийикIа къахлурунал гьакьван кар алани? Чаз литературадин ва философиядин илимрайни малум тирвал, чIехи камалэгьлияр хайи вахтар абурун эсерар машгьур хьайи вахтар яз гьисабзава. Хайи-кьейи йисариз са артух фикир гудач…

Къ.Х.: — Ви гъавурда чун акьазва. ЧIехи камалэгьлияр халкьдин ри­кIе амай кьван гагьда рекьизвайди туш. Эминни гьакI я. ЦIийи ктабдани и кар къейднава. Эминан сифте шиирар халкьдив, вичин хуь­руьн­­вийрив ада гьеле медресада кIел­замай йисара, шаирдин 14-15 йис тирла агакьна. Чебни сифте яз лезги чIалал кхьенвайбур! Лезги гьарфар авачирвиляй шаирди абур араб  гьарфаралди кхьена. Инсанриз, шиирар, манияр хьиз лугьуз ваъ, садавай масада кхьиз, машгьуриз жедайди чир хьана! ИкI чи халкьдин кIе­лунинни кхьинин тежрибани арадал атана! Эмина и рекье сифтегьан камар къачуна! Им кьетIен агалкьун, ирс тирди цIийи ктабда гьар сад гъавурда акьадайвал лагьанва.

Гь.Гь.: — Эминал къведалди чи авторрин, гьелбетда, савадлубурун, кхьинар чаз хас ту­шир араб, фарс, туьрк чIаларалди тир. ЧIа­лар­ни — чарабур, гьарфарни — чарабур…

Эмина чара гьарфар хайи лезги чIалаз муьтIуьгъарна! Ингье адан лап еке агалкьун! Мансур Куьревиди Эминан и агалкьун чи милли культурадин цIийи девирдин эвел яз гьисабзава.

• Заз чиз, гьамни чи литературадин илимда сифте яз лагьанвай гаф я.

Гь.Гь.: — Гьахъ я. Имни Мансур Куьреви  Эминан ирсинив мукьуфдивди, кардин гъавурда аваз эге­чIунин шагьидвал я.

• Къурбан Халикьович, цIийи ктабда адан авторди вичелай вилик Эминан ирс ахтармишай, кIватI хъувур, къиметар гайи ксарин фикирар инкарзавачни? Рекъемрал гьалтайлани?

— Заз а кар аквазвач. Мансур Куьреви вичелай вилик Эмин чи кIелзавайбуруз ачухариз алахъай Гь.Гьажибегован, А.Агъаеван, Н.Агь­медован, Ф.Вагьабовадин, Гъ.Сады­къи­дин, масабурунни ирсинив гьуьрметдалди эгечIнава. Гзаф месэлайра вичиз араб гьарфарал кхьенвай затIарикай хабар авай, абурун гъавурда акьаз хьайи Гъалиб Муь­гьуь­динович Садыкъидин архиврикай менфят къачунва. Инсан яз, Ялцугърин хуьруьн­ви яз, Эминан хайи, кьейи йисар тахминанбур яз вучиз тада? Мансур Куьревиди а суал алуднава.

Гь.Гь.: — Эминоведенидин илим, лугьудайвал, са таханди, ва я са касди кхьейди жедай­ди туш эхир! Ам гзаф ксари кхьенва, инлай кьулухъни ахтармишда, чпин гафар лу­гьун­ хъийида. Яни кам-камунихъ галаз чун эмино­веденидин деринриз гьахьда.  Им адет я.

Илим инкариз алахъдайбурни хьайиди я, мадни хьун мумкин я. Амма чукIуриз, эхцигдайдакай илим жедайди туш. Авайди хвена, виликди фин лазим я.

Къ.Х.: — Иллаки Эминан чIалан алемдив эгечIунин тегьерар, литературадин агалкьунрин чешнеяр хуьз алахъна, мадни девлетлу ийи­дай рекьерихъ гелкъвена кIанда.

Эмина тарихда сифте яз чи хайи лезги чIалан мумкинвилер, амай  халкьарин хьиз (араб, туьрк, фарс, урус), вини дережадинди тирди ви­чин устадвилелди субутна. Шаркь патан шииратдин ва халкьдин фольклордин вири жанрайриз ада лезги чIала уьмуьр гана. И карди чаз лезги литературадин (кхьинрин) чIал арадал гъидай мумкинвал гана. Гьавиляй лугьузвайди я: А.Пушкина урусриз хьиз, Эмина лезгийриз вичин чIал багъишна! Чун къе Эминан чIалан давамчияр ва  ирссагьибар я!..

• Куьрелди, Мансур Куьревиди чаз теклифнавай рехъ дуьзди, вичел гиман гъиз тежерди я. ГьакI тушни?

Гь.Гь.: — Гиман гъиз алахъдайбур гьамиша авайди я. Им винидихъни лагьанва.

Амма чна а рехъ кьун теклифзавач. Эминаз чун гьикьван мукьва хьайитIа, гьакьван  руьгьдай къуватлу ва девлетлу жеда.

Къ.Х.: — Месэладин гъавурда дуьз акьун лазим я. Эмин хьтин чIехи яржарин ирсинив жезмай кьван мукьуфдивди, вахтарин ва зегьметрин гьайиф татана эгечIна, бинесуз къундармайриз  рехъ тагана, эгечIна кIанзава. Ахьтин чешмейрин нур, берекат хуьн чи вирибурун везифа я. Ингье им я цIийи ктабдин асул метлеб. Мансур Куьреви дуьз рекье авайди и кардини раижзава. Им хъсан чешне я, иллаки цIийи алимриз…

• Сагърай куьн марагълу суьгьбетдай. Эминакай метлеблу ктаб кхьей автордихъни цIийи агалкьунар хьурай.

* * *

Умудлу я, инал чун раханвай месэлайрай чпин фикирар маса авторрини лугьуда. Эминан ирс михьидаказ хуьдай, чирдай, мадни виликди тухудай дуьз рекьер теклифда.

Буш рахунарни кьуру гьуьжетар кьулухъ тада. Я Эминаз хас тушир “эчIеларни” адан чIаларик кутаз алахъдач…

Мердали  Жалилов,

РФ-дин ва РД-дин культурадин

лайихлу­ работник