Макъаладин кьил кIелайвалди суал гун мумкин я: “Къузгъун авай чкада билбил жедани?” Дуьз суал туш ни лугьуда? Къузгъун — нефс къати, са куьнилайни элкъуьн тийидай вагьши къуш ва я гьахьтин инсан тирди къейднава чи вири гафарганра. Билбил — манидар я. Умун, секин, вичикай садазни хата, къурху авачирди. Къушни гьакI я, инсанни.
Гьич чеб чпив кьадай затIар туш, лугьуда куьне. Къузгъун гьинай? Билбил гьинай?.. Амма… Чи уьмуьрди, гьакъикъатди абур санал агуднава… Вагьшияр авай чкада дуьзена, ислягь ксарни жедачни? Чапхунчидин вилик акъваздайди ислягьвилинни аслу туширвилин къайгъудар я. Ихьтин къайгъударар хьаначиртIа, дуьнья чапхунчийри тарашна куьтягьдай. Мумкин я, дуьнья (чил) вичин кьацIалайни алудун.
Зи веревирдер яргъариз физва. Чебни зи рикIел и мукьвара “Литературная газета”-дай кIелай “Историк без истерик” (2021-йисан 12-январдин нумра) макъалади гъана. Ана ихтилат и мукьвал тир тарихда, “викIегь” 90-йисарилай инихъ чи обществода государстводин дережада кьиле фейи, виликрай гьич виливни хуьн тавур хьтин дегишвилерикай физва. Тарихчи писатель Яков Гордина вичихъ галаз суьгьбетзавай журналистдиз , Чечняда кьиле фейи вакъиайрикай жаваб яз, лагьанва: “Уьлкведин кьисмет дяведихъ къанихбурун гъиле тун хаталу кар я. Абуру (яни дявекарри — М.Ж.) чи къенепатан гьаларни чIурда: “къачагъ” къушари, “манидар” къушар, тIуьна куьтягьда”. (“Ловчие” птицы заклюют всех “певчих”).
Писателдин гекъигун чи обществода гьалтзавай “къузгъунрикайни” “билбилрикай” тирдал шак алач. Къармах хцибуру къармах къуьруьбуруз уьмуьр тагун вагьшийрин къанун я. Бес къе обществода “къузгъунрикайни” “билбилрикай” икьван гзаф вучиз рахазватIа?
Цивилизацияр вилик фенва лугьузва. “Искусственный интеллект” арадал гъуникай рахазва. Икьван сирлу агалкьунар инсанар вагьшивилихъ фин паталди яни?
“Къузгъунар” пара тирди неинки 90-йисара чи уьлкведа кьиле фейи бедбахтвилери-тарашунрини чапхунчи гьужумри (дявейри), абурулай гуьгъуьнизни къурмишай вакъиайри (Чечнядин дяве, Чечнядай Дагъустандал террористрин международный кIеретIри чапхунчивилелди гьужумун, Гуржистанди Кьиблепатан Осетия ягъун, Украинадин «майданар», Къарабахдин дяве…) мадни ачухдаказ успатзавачни?
Сирияда ИГИЛ лугьудайдан (чи уьлкведа къадагъа эцигнавай) вилик пад гьана атIаначиртIа, адан иесивал бажагьат хъжедай.
Дуьньядин кьисмет “Америкадин демократия” хьтиндан ихтиярда туртIа, ада вичиз хуш тушир вирибур, Югославия, Ирак, Ливия, маса вилаятар хьиз, дарбадагъна куьтягьдачир жал? Гилани а “къузгъунрин” иштягьар секин туш.
Инал гъанвай вири мисалар тарихдинбур я. Чи къенепата ва къецепата кьиле фейи вакъиаяр. Къвезва, физва йисар. Вуч гъизва? Вуч тазва? Вуч тергзава?..
Багъдин саламатвал гьикI хуьда? Къузгъунарни, къаргъаярни, пехъерни, керекуларни пара я. КукупIарни тIимил туш. ТипIер, йифен кьифер, кьаркьулуварни авайди рикIел къвезва. Белки, ибур вири герек тушир къушар ятIа? Аллагьди абур герек авачиз бажагьат халкьнава.
Бес билбилар гьикI хуьда? Бес каруйриз, чубарукриз, лифериз, хуьруьн нуькIериз вучда? Дурнаяр, къугьар гьинизда? Зун кIвалин къушарикай гьич рахазвач…
Аквазвайвал, са гьихьтин ятIа гьахъвал, дуьзвал, барабарвал, алакъа, гармония хуьн тавуртIа, алем михьиз тартибдикай хкатун мумкин я. Дуьньядин вири революцияр гьа гьахъвал, барабарвал, гармония квадарайла арадал атайбур тушни?
Дуьньядал садрани такур жуьредин тIегъуьнарни, тIугъваларни, тIурфанарни акьалтзавайдан шагьидар я чун. Гьикьван тамар кузва? Гьикьван ятар акьалтзава? Гьикьван агъуламиш жезва?.. Садрани такур “коронавирус” лугьудай тIугъвал — завал гьикI атана?.. 90-йисарин “викIегьвилери”, “перестройщикринни” цIийи “либералрин” тарашунри, яни гармония квадаруни СССР хьтин государство квадарна. Гила Россиядал элкъвенва и “къузгъунар”. Суалар мадни гзаф я. Жавабар гуз алахънавайбурни тIимил туш. Амма…
Чун рахазвай макъалада тарихчи писателди хъсан фикир лагьанва: “Обществода барабарвал, терездин дуьзвал хуьх — дуьньядани дуьзвал, гармония амукьда!”
“Общество” гафуни чи рикIел вири инсаният гъизвайди хьиз, гьар са тешкилатдин бине тир хизандин сагъвал, дуьзвал, къенивал, асайиш гъизва. Хизанда авай гьар садан руьгьдин къулайвални, дуьзвални, паквални рикIел къвезва. Яни инсан вичин руьгьдай “къузгъун” яни, “билбил” яни, гьисаба кьун герек жезва.
Мад суал къвезва: “Битмишариз, хуьз, артмишиз жезвани чавай “билбилар?” Билбил куьз я лугьуз, къузгъунриз тIуьн артухарзавайбур гзаф жезва эхир? КIар хуькуьрзава вирибурук! Тазвач чахъ я михьи ирс, я къени хиял, я вафалу дуствал, я инанмиш архавал, я рикI ачух стхавал… Къузгъунар жедачни ихьтин чкада?
Къузгъун гзаф империйрин асул яржни я. Гьелбетда, къуватлу тирди чирун патал. Амма къуватлу я лугьуз, датIана къакъудунунни тарашунин гъуьрче хьайитIа, эхир гьикI жеда?..
Къуватлу тахьайтIа, масабурун къузгъунрини пехъери чаз кIуф ядачни? Ихьтин гьаларни тIимил хьайиди туш. Жанавуррин арада хеб яз амукьунни хаталу я. Гармония хуьн патал къуватлуни хьун, герек чIавуз ам кардик кутазни чир хьун важиблу я. Амма, винидихъ тарихчи писателди лагьанвайвал, гьич са чIавузни крар анжах къузгъунрал ихтибар тийин…
Билбилар пара хьайитIа, къузгъунриз фу тIимил жеда жал?..
Чи общество, за кьатIузвайвални, гьа и садвал, барабарвал хуьз тахьуни тартибдикай хкудзава. Тарс къачун лазим я тарихдикай. Амма жезвач и кар. Гьарда вичиз кIанивал рикIел хуьзва тарих. Вичиз кIанивал ам кхьинни хъийизва. Садвал, барабарвал, гармония хуьникай тIимил рахазва, тIимил кхьизва, тIимил чирзава. Нефс хьанва кьилин тербиячи! Яни къузгъунвилин тербияди кIвенкI къачунва. Ада чун гьи терефдихъ акъуддатIа?..
Тарихда къузгъунри дуьнья гзаф сеферра цIаярани бипIинра, тIурфанрани азарра турди рикIелай ракъурзава. Къузгъунри вегьейди я Хиросимадал ядерный бомба. Къузгъунри я вири чIехи дявейрик кьил кутурди. Нацистрин хурудал гилани къузгъунрин хаш ала…
Советрин Гербдал мукални кIута, къуьлуьн кьилерин галгамар, чилин шардал экъечIзавай ракъинин нурар алай. Ибур мегер инсаниятдиз, тIебиатдин гармониядиз акси яржар тирни? Къузгъунриз хуш тушир а герб. Тергна ам, чукIурна… Амма фу виридаз кIанзава… Рагъ галачизни жедач… Зегьметни кьилин насигьатчи хьун лазим тир…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
