Чи хуьрер
Хуьрерин 16 поселенидикай ибарат тир Сулейман-Стальский район Дагъустан Республикада чIехибурукай сад я. Райондин 39 хуьруькай виридалайни “жегьилди” 5 йисан “яшда” авай ЦIийи Мамрач хуьр я. Ам “Сельсовет Герейхановский” хуьруьн поселенидик акатзава. Чун и йикъара хуьруьз фена, инсанрихъ галаз хуьруьн къенин йикъарикай, куьгьне Мамрачрин хуьруьн тарихдикай ихтилатар авуна.
ЦIийи Мамрачрин хуьр “Кавказ” федеральный шегьредин къерех тирвал, Гуьлгери вацIун чапла пата, Мегьарамдхуьруьз ва Кьасумхуьрел физвай рекьер чара жезвай чкадал (Советский хуьруьн къаншарда) ала. Райондин административный центр тир Кьасумхуьруьнни ЦIийи Мамрач хуьруьн арада 15 километр мензил ава.
Виликан Мамрач хуьруьхъ еке тарих авай. ИкI, 1958-йисуз М.И. Пикулан регьбервилик кваз тухвай археологиядин эгъуьнрин нетижада Мамрачрин ва къунши ХенжелкIеле хуьрерин мулкара чиликай лап куьгьне вахтарин гьакIан накьвадин керпичрин, храй жугъунар асуннавай яшайишдин кIвалерин амукьаяр жагъана.
Мамрачар алвердин (савдадин) къизгъин рекьер сад-садал гьалтзавай чкадал алай. Инлай ЧIехи ипекдин рехъни (Великий шелковый путь) дагълариз, мадни яргъаз Закавказьедиз фенвай. Вичиз Албандин рехъ лугьуз хьайи алвердин рехъ Ирандиз ва Передний Азиядиз (гилан Туьркиядиз) кьван фенвай. Виликан юкьван виш йисарин чпи чарадан мулкар дяведалди къачур кьушунар (персар, арабар, монголар, Тамерлан, хазарар) саки гьар сеферда фенатIани, Мамрач хуьр агъзур йисара гьа са чкадал аламукьна.
Мамрач хуьре куьгьне вахтарилай инихъ лезгияр яшамиш жезвай. Амма сасанидрин тухумдин девирда дяведалди чапхунчийри кьур и чилерал Персиядай чувударни куьчарна. Гьа икI Кьиблепатан Дагъустанда лезгиярни чувудар какахьай Мамрач, КIварчагъ, Агъа Арагъ, ХенжелкIеле, Вини Арагъ, Бутхуьр арадал атана.
Мадни мукьвал тир тарихдикай рахайтIа, малум я хьи, 1810-йисуз Мамрачрик КIварчагъай чувудрин хизанар куьчарна. XIX асирдин кьвед лагьай паюна ина синагога (чувудрин мискIин) ва Хедер (диндин школа) авай.
Вилик девирра мамрачвияр лежбервилел, ругъунар, тенбек гьасилунал, хамар гьялунал машгъул тир. Тарихдин вилик финин девирда чувудрин яшайиш иллаки четин хьана. Гражданский дяведин йисарани Мамрачриз зиянар хьана.
Советрин девирдин йисара Мамрач вичин колхоздалди машгьур тир. Колхозчийрихъ техилдин магьсулар кIватI хъувунай, тенбек гьасилунай ва ишлемишунай хъсан нетижаяр, агалкьунар авай. Хъсан вахтара зегьметдин са йикъаз колхозчийри 5-6 кило техил, хуьруьн майишатдин маса суьрсет, 5 манатдив агакьна пул къачузвай. Колхоздихъ емишрин чIехи багъ авай, хуьруьн кефер пата са шумуд гектарда гатун ва хъуьтIуьн халияр гьасилзавай. Гуьгъуьнлай колхоз “Герейхановский” совхоздик кутуна. ЦипицIар, емишар, салан майваяр ва куьлуь емишар (некьияр, мереяр, къвакъваяр) гьасилиз хьайи гзаф хилерин и майишат республикада кIвенкIвечибурукай сад тир.
1966-йисуз Кьиблепатан Дагъустанда хьайи залзалади Мамрач хуьруьзни еке зарар гана.
Эхиримжи йисара куьгьне Мамрачрин хуьр алай чкадал ва адан патав гвай мулкарал инсанри яшайишдин кIвалер эхцигиз башламишна. Гьа икI са куьруь вахтунда анал хейлин кIвалер авай цIийи хуьр арадал атана.
Гьеле 1991-йисуз ина яшайишдин кIвалер эцигун патал 470 чилин участок чара авуна. Алай вахтунда хуьре 250-далай виниз кIвалер ава, абурун кьадар йисалай-суз артух жезва. Райондин кьил Нариман Абдулмуталибова цIийи хуьруьн яшайишдин рекьяй месэлаяр гьялуниз, агьалийрин дуланажагъдин шартIар хъсанаруниз еке фикир гузва. Идан нетижа яз цIийи хуьр газдалди, электричестводалди, хъвадай ва дигидай целди таъмин я, хуьруьн вири куьчеяр хирхем вегьена дуьзарнава, къайдадиз гъанва.
“Кавказ” автомашинрин шегьредилай Кьасумхуьр галай патахъ элкъвезвай къекъуьндал, ЦIийи Мамрач хуьруьк ккIана, Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан парк-аллея эцигнава. Райондиз къвезвай багьа мугьманар кьабулдай ва эвленмиш жезвай жегьилри рикIел аламукьдай шикилар ядай чкадиз элкъвенвай парк-аллеяди цIийи хуьр мадни гуьрчег къалурзава.
Хуьруьн агьалийрин сходдин, общественный организацийрин, райондин депутатрин Собранидин тIалабунриз килигна, 2015-йисуз Дагъустан Республикадин Халкьдин Собраниди ЦIийи Мамрач хуьр официальнидаказ регистрация авунин патахъай къарар тестикьарна.
Алай вахтунда райондин кьиле авай ксар ва хуьруьн поселенидин администрация ЦIийи Мамрач хуьре школадин, аялрин бахчадин, фельдшервилинни акушервилин пунктунин, клубдин ва яшайишдинни культурадин маса объектар эцигунин къайгъуйрик ква.
Хазран Кьасумов
