Советрин  девирда, иллаки 70-йи­сара, Мегьарамдхуьруьн районда багъ­манчивал, майвачивал ва гуьгъуьналлаз уьзуьмчивални йигин еришралди вилик физ башламишна. А девирда (1977-1983-йисара) пар­тиядин райкомдин 1-секретарвиле кIва­ла­хай экономикадин илимрин доктор, профессор Зияудин Ферзиевич ­Пулатова ри­кIел хкиз­вайвал, 1980-йисал къведалди рай­­онда багъларин кьадар 5610 гектардив агакьарнавай. Икьван багълар республикадин мад гьич са райондани авачир. 2780 гектардилай гзаф майданра салан майваяр цазвай, уьзуьмлухрин майданар 3687 гектардив ага­кьарнавай. Кьуд-вад йисан вахтунда, виликандав гекъигайла, гьасилзавай про­дук­циядин кьадар — емишрин — 3,3 сеферда­, салан майвайрин — 2, ципицI­рин 5 сеферда артухарнай.

Гьа са вахтунда гьасилун йисалай-суз гзаф жезвай хуьруьн майишатдин продукция гьялдай карханайрин къайгъуни чIуг­­­вазвай. ИкI, районда лап чIехи майишатрикай сад тир “Свердловский” совхозда консервиярдай цех эцигна. Гуьгъуьнлай ам, сов­хоздикай хкудна, кьилдин карханадиз элкъуьрна: “Тагьирхуьруьн консервиярдай завод”. Карханадихъ 1500 тонн емишар хуьдай чка авай. Завод 15 миллион шартIу­нин банка консервияр гьазуриз жедай къуватдив агакьарнавай.

Райондин маса чIехи майишатра емишрин шире гьазурдай къуватлу цехар кардик кутунай.

А йисарин агалкьунар бинедиз къачуна, гуьгъуьнин девирда емишар, салан майваяр ва ципицIар гьасилунин ва чкадал­ гьялунин карда мадни чIехи нетижаяр къазанмишна. Республикадин дережада чIехи къуллугъдал — КПСС-дин обкомдин секре­тарвиле тайинарай Зияудин Пулатован чкадал райондин регьбервиле Багьадин Расулович Даштемиров хкянай. Райондин чIехи майишатрикай сад тир “Правда” сов­хоздин директорвиле кIва­лахзавай хуьруьн майишатдин илимрин кандидат, экономикадин, производстводин месэлаяр де­риндай чидай пешекар тир Багьадин Даштемировалай куьруь са вахтунда и майишат Да­гъустанда кIвенкIвечи чкадал акъудиз алакь­на. Ам райкомдин сад ла-гьай­ секретарвиле тайинаруналди пар­тиядин дагобком ягъалмиш хьаначир. Багьадин Расулович райондин кьиле хьайи девирда (1983-1990-йисар) экономикадин ва яшайишдин рекьяй къазанмишай агалкьунрай Мегьарамдхуьруьн район КПСС-дин ЦК-дин, СССР-дин Министррин Советдин, ВЦСПС-дин ва комсомолдин ЦК-дин Яру пайдахдиз­ лайихлу хьанай. Им Советрин Союз хьтин къудратлу государстводи райондин жемятдин крар гьисаба кьун, зегьметчи инсан обществода вини дережадиз хкажун тир.

А кар рикIел хкуниз, къейд авуниз ла­йих­лу я хьи, райондин регьберри неинки яр-емиш, салан майваяр ва ципицIар гьасилун йисалай-суз гзафаруниз, гьакIни кIватI­завай бегьерар чкадал гьялна, промышленностдин гьазур продукция акъудуниз бес кьадар фикир гузвай. ИкI, Советрин­ Союз чукIурдалди вилик районда консервияр гьазурдай мад са чIехи завод — Ме­гьа­­рамдхуьре — кардик кутунай. Горбачеван “перестройка” къведалди, и заводрилай гъейри, районда емишрин шире гьазурдай чIехи мад са карханади, чехирар хкуддай кьуд заводди кIвалахзавай.

Гила и карханайрикай садни кардик кумач. Чехир хкуддай заводар тергна, консервиярдайбур чкIидай гьалдиз къвезва.

— Завод акъвазна хейлин йисар я, — лугьузва Мегьарамдхуьруьн консервиярдай заводдин гендиректор Акиф Ашурбегова. — Ам чаз оборотда твадай пулдин такьатар  гьат тавурла, акъваз хьайиди я. Гила кIва­лах давамарун патал куьгьне хьанвай тадаракар алай аямдинбуралди дегишарна, кархана цIийикIа туькIуьр хъувун герек къвезва. Ахьтин къуватар чахъ авач. Банкиррихъ галаз рахаз жезвач. Кредитар кьадарсуз багьа я. Инвесторрин куьмек ча­расуз я. Чна, тайин тир гьисабунар кьуна, хуьруьн майишатдин министерстводивай, республикадин кьиле авайбурувай са шумуд сеферда куьмек тIа­лабна. Кар вилик фенач.

Гьа са вахтунда районда яр-емиш гьасилун къвердавай артух жезва. Амма абур маса гудайла, фермерар четинвилера гьатзава. Виликдай ахьтин йисарни хьана хьи, багъларин иесияр битмишарай бегьерар гьи­низдатIа течиз амукьна. Виш тоннралди­ ичер, чуьхверар, пIинияр ктIана, гадар­на­. Эгер рикIел хкайтIа, 90-йисара сифте яз ихьтин гьал арадал атайла, Кьиблепатан Да­гъустанда агъзур гектарралди емишдин багълар хкуднай. Бязи майишатра абурун чкадал (чи региондин шартIара экономикадин менфятлувилел гьалтайла тIимил хийирлу тир) техилар цунал элячIна. Бязи чкай­ра­ виликан гуьзел багълар кIачIичI­лух­риз элкъвенай.

ИкI хьунин себебрикай сад пулунихъ къа­­них савдагарри уьлкведин базарар, гьа гьи­сабдай яз Дагъустандин базарарни, Ирандай гъизвай ичерив ацIурун хьана. Къе­це­па­тай гъизвай емишар гьакъикъатдани иер­бур­, яргъал вахтуналди хуьз жедайбур тир. Ам­­ма абур кьадарсуз химикатрив “дуьзмишнавай”. Химия ишлемиш тавуна, чи багълара битмишарзавай виниз тир еридин­, эколо­гиядин рекьяй михьи ичер базарра ише хъфе­нач.

Гьа и вахтунда чкадал алай консервиярдай карханаярни финансрин рекьяй кIеве гьатна. Абуруз къазанжияр къачудай, менфятлувилелди кIвалахдай шартIар амукьнач. Халкьдин майишатдин вири хилера эконо­мика вилик финиз чIехи зарар гузвай мо­но­полизм арадал атана. Нетижада гьар йи­суз хъсан бегьерар гъизвай багълар бар­батI хьана, республикадин консервиярдай промышленность михьиз кIаняй акъатна. Икьван чIа­валди тахьай бейкарвал арадал атана, хуьрерин агьалияр дарвилера гьатна. Ибур уьлкведа тестикь жезвай “вагьши” капитализмдин гьакъикъи суфатдин лишанар тир.

Алай девирдикай хейлин инсанар гьикьван наразивилелди рахаз хьайитIани, вири крар къайдадик кухтаз хьанвачтIани, гьахъ патал лугьун: виликандав гекъигайла, эхиримжи 10-15 йисан вахтунда хъсанвилихъ дегишвилер хьанва. Месела, Кьиблепатан Дагъустанда багъманчивал гуьнгуьна гьатзава, вижевай еришралди вилик физва. Мегьарамдхуьруьн районда “Сад” КФХ-ди кутазвай гилан аямдин багъдикай чи газетда гегьенш макъала чапнай. Сулейман-Стальский район, заз жуван вилералди акурвал, цуькведа авай багъдиз элкъвезва. ГьикI лагьайтIа, и районра багъманчивал вилик тухунин карда девлетлу инвесторри иштиракзава ва государстводи куьмекзава. Амма, гьайиф хьи, консервиярдай карханайрикай икI лугьуз жедач. Абурал “чан хквезвайди” аквазвач.

Гьелбетда, туризм, мугьманханаяр эци­гун, къуллугъар авунни вилик тухун ге­рек я. Амма маса гудай шейэр гьасилун, чебни­ недай-хъвадай затIар — важиблу я. Чи рес­­публикада и рекьяй Кьиблепа­тан районар виридалайни къулай шар­тIар авай, лап ку­тугай чка я. А шар­тIарикай мен­фят къа­чун­ тавун гунагь я чаз. Ам саймазвал жеда.

Гележегдихъ инанмиш хьана кIанда. И крарикай фикирзавай пешекарар, рикI кузвай инсанар чи районра авазва. Абурун гьисабунрай, багъларин майданар гегьеншарун, бул бегьерар битмишарун тIи­мил я. Багъ-бахчадин няметар муьштерийрин суфрадал хьун герек я. И кар патал майвайрикай, чкадал гьялна, жуьреба-журе продукция гьазурдай, таза яр-емиш цIийи сезондал кьван хуьз жедай карханаяр хьун чарасуз я. Заз хабар авайвал, бес кьадар такьатар авай инвесторрин гележегдин планрик ахьтин карханаяр эцигун кутунва.

Абдулафис  Исмаилов