Ван авуна
Зи вилик алатай йисан 10-декабрдиз акъатнавай “Лезги газетдин” 50-нумра ква. Газетдин са чина ганвай кьве муаллимдин: А. А. Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин институтдин илимдин къуллугъчи Жаклина Мейлановадин ва Гьажи Къазиеван — “ЧIал хуьх!” ва “Гьай лугьудай кас жедатIа?..” макъалайри иллаки фикир чпел желбна ва зун, къелем къачуна, газетдиз макъала кхьиниз мажбурна. Чухсагъул зи патай кьве муаллимдизни.
Гьажи муаллим заз таниш кас туш, амма Жаклина муаллимдихъ галаз зун лап мукьувай таниш я. Жува тарс гузвай 9-классда Жаклина муаллим са шумуд йисан идалай вилик тарсунани ацукьна ва ада зи тарсуниз хъсан къимет гайиди, “Лезги газетда” макъала кхьиналди, къейднай. Амма заз инал алатай и кардикай лугьуз кIанзавайди туш. И муаллимар (ихьтин дидед чIалан къайгъуда авайбур чахъ гзаф ава) дидед чIал хуьнин, ам мадни вини дережадиз акъудунин халис терефдарар я. За “Лезги газетдиз” акъатзавай чIалаз талукь макъалаяр са шумуд сеферда кIелзава, вучиз лагьайтIа зи вири уьмуьр хайи чIалахъ галаз сих алакъада ава.
Заз инал Жаклина муаллимди вичин “ЧIал хуьх!” макъалада къейднавай сад-кьве месэладикай лугьуз кIанзава. Сифте нубатда, муаллимди къейдзавайвал, лезги чIалан учебникар Москвада ва Санкт-Петербургда чап ийизва. Инал суал къвезва: “Яраб чи республикада ихьтин са чапхана вучиз авачтIа? Кьвед лагьайди, ктаб гьина кIандатIани чап авурай, бес адак акьван гъалатIар кумукьун нелай аслу я? Заз чидайвал, кIандатIа учебник хьуй, кIандатIа художественный ктаб, сифте са “сигнальный экземпляр” акъудна, ктабдик квай вири гъалатIар туькIуьр хъувуна, акъудун лазим я. И кIвалах чи гьуьрметлу ктабрин авторрин рикIелай михьиз алатнава. Гьавиляй и мукьвал йисара 1-4-классар патал акъуднавай гьам литературадин, гьам грамматикадин ктабрик хейлин гъалатIар кума. Заз гаф атай чкадал лугьуз кIанзава хьи, и месэладин гьакъиндай шаз, февралдин вацра, Кьасумхуьрел хайи дидед чIалаз талукь яз кьиле тухвай конференциядални жуван фикирар лугьудай ихтияр ганачир. Яраб и кIвалахдин себеб вуч тиртIа?
Инал заз мад Жаклина муаллимди вичин макъалада къейд авунвай са важиблу кардикай лугьуз кIанзава: “Ашукь Алихан”. И тIвар чи лезги халкьдин арада машгьур яз гзаф йисар я. Иллаки ада дидед чIалакай лугьузвай маниди чун кьадарсуз шадарзава. Манидихъ яб акалунни чаз гьакьван хуш я. “Лезги газетдин” алатай са нумрада Ашукь Алихана вичин “Лезги чIал чирин” макъалада вич аялри лезги чIал чирунин терефдар тирди къалурнавай. Амма Жаклина муаллимди къейд авурвал, и “чIалахъ рикI кузвай” касдин аял лезги чIалан тарсуниз физвачалда. Яраб, бубайрин са камаллу мисалда лугьузвайвал, Ашукь Алихана “нин къулаз уф гузватIа?”
Са 3-4-йисан идалай вилик лезги чIалан грамматикада дегишвилер хтун патал лезги чIалан муаллимрикай ибарат тир комиссиядин членрин сиягь “Лезги газетда” чап авунай. Жуваз хабарни авачиз, а списокда зи тIварни тунвай. И кIвалахдай за и важиблу месэла гъиле кьунвай ДГПУ-дин илимдин къуллугъчийриз чухсагъул лугьузва. Амма, гьайиф къведай кар ам хьанва хьи, икьван чIавалди гьич са сеферда хьайитIани, комиссиядин членриз эверна, са гуьруьшмиш хьун кьиле тухванач. Яраб и комиссия хкягъунин метлеб вуч тиртIа?
Къуй гьич са касдини фикир тавурай хьи, за чи лезги чIалан грамматикадал машгъул хьайи ва ам чав агакьарай илимдин къуллугъчийрин кIвалах инкар ийизва лагьана. Ваъ. Эсиллагь ваъ. Заз лугьуз кIанзавайди ам я хьи, са жерге дидед чIалан муаллимри чIал гуьнгуьна хтун патал чпин теклифар лугьузва. Ша, чун гила кьванни санал кIватI хьана, чи фикирар веревирд ийин. Белки, абурукай акьалтзавай несил патал менфят хкатда…
Къазиев Гьажи муаллимдини вичин макъалада хейлин теклифар гъанва. Зун адахъ галаз лап кIевелай рейсад я. Белки, муаллимдихъ чIалаз талукь тир месэлаяр мадни ава жеди. Чна адаз, гьакI чIалан месэлайрин гъавурда авай масабурузни яб гун лазим я эхир. За ихьтин гуьруьшмиш хьун февралдин ва я мартдин варцара Махачкъалада, я Дербентда тухун меслят къалурзава.
Жуван макъалада заз муаллимрин чирвилерин дережа хкаждай курсар тешкилзавай, муаллимриз чирвилерин рекьяй категория гузвай комиссиядин (гьатта кьилин категория) фикир са кардал лап кьетIендаказ желб ийиз кIанзава. “ТIвар патал” тешкилзавай курсари гьич са нетижани тагудайди виридаз ашкара кар я. Кьвед лагьайди, 30-40 йисуз дидед чIалан муаллим яз кIвалахзавай муаллимдиз аялдин тетраддал ам лезги чIаланди тирди кхьиз, лезги чIала туькIуьр хьанвай гьарфар квекай хьанватIа, обращенидиз суал эцигун ва адакай подлежащее авун, дибдин падежар гьибур ятIа, гафарикай суалдин предложение туькIуьриз чир тахьун, СтIал Сулейманакай писатель хьун ва икI мадни, аламат жедай крар тушни бес? Ихьтин муаллимри тарс гузвай чи аялрин гьал гьикI хьурай? Гележегда хьайитIани ихьтин татугай крарал эхир ни эцигда?
Абдула Семедов,
Кьурагьрин 1-нумрадин
школадин лезги чIалан муаллим
