“Етим  Эмин” тIвар алаз Москвада Урусатдин илимрин академиядин Востоковеденидин институтдин къарардалди акъуднавай илимдинни ахтармишунин цIийи ктаб, цIийи йисан бахтлу хабар хьиз, чав агакьнава. Ктаб титульный чарчел алай художник  Аслан  Абдуллаева  янавай Етим Эминан портретдалди ачух жезва. Ахпа “Эминакай цIийи гаф” кьил ганвай, ктабдин илимдин редактор, профессор  Гьажи­  Гьуьсейнович  Гашарован  эгечIун ганва.­ Ктабдин автор хейлин йисара Е.Эминан яратмишунрал кIвалахзавай литературовед  Мансур  Куьреви  я. Шаир яшамиш хьайи девирдиз къимет таганмаз адаз гузвай къиметни тамамди жедач. И фикирдалди авторди ктаб “Эминахъ чи зигьин авагъардай къуват хьана” лагьай сифте гафуналди ахъайзава.

Лайлайдилай башламишна, риваятрал къведалди халкьдин яратмишунрин лайихлу чешнеяр авайтIани, жемят рахадай девлетлу чIал авайтIани, кхьинрин чIал арадал та­танвай, халкь миллет хьиз тупламиш тахьанвай шартIара лезги ашукьриз-шаирриз (Куьре Меликаз, Кьуьчхуьр Саидаз, Лезги Агь­медаз ва масабуруз) девирдал хкаж хьана рахадай мумкинвал хьанач.

VII асирдилай башламишна чи чилел атай чапхунчийри (персер, туьрквер, магъулар) лезгийриз чпин хайи чIалал кхьидай, милли литература арадал гъидай шар­тIар ганач. Анжах халкьдин хурун яратмишунри несилрилай несилралди датIана халкь­диз руьгьдин къуллугъ ийиз хьана.

Гьа икI девирар алатиз фена. Халкьдин яратмишунрин бинедаллаз. ХVIII девирдилай башламишна ашукьри чпин гужлу сесер хкажна. Куьре Мелика, Лезги Агьмеда, Ашукь Саида ва масабуру чаз чпелай гуьгъуьнай къведай шииратдин бине кутуна. Амма девиррал хкаж жедай мумкинвал гьабурузни бес кьадар хьанач.

Вич къведалди лезгийрихъ Лезги Агьмедни Кьуьчхуьр Саид хьтин чIехи женгчи шаирар хьун Эмин патал бахтуни гъун хьана.

Ашукь  Саид:

Яхул бармак чIулав рекьел пIир хьана:

Чи хуьр-уба, вирина, ухьт, чIур хьана.

Ругун чIугвай рат рушарин хур хьана,

Бес гьикьван хьуй и хар, тIурфан, къарагуьн?

Етим  Эмин:

Мегер гьикьван жеда вун чал гьавалат?

Ша, мийир тIун, бес я, аман, дуьнья гьей!

Бязибуруз я вун гъамни хажалат,

Бязибуруз я вун девран, дуьнья гьей!

Аквазвайвал, Саидан цIарари куькIуьрай цIайлапан Эминан цIарара гьахъсузвилин чIехи образдиз элкъвенва.

Еке бажарагъдин сагьиб хьайи Эмина хайи чIал халкьдикай миллет ийидай, адан культу­ра вилик тухунин кьилин сенят тирди кьатIана.

Куьрелди лагьайтIа, и жуьредин мана-метлеб аваз ктабдин авторди Эмин литературадиз атай асир къалурзава ва Эминакай, ада кьунвай чкадикай рахадайла, кьилин месэла яз къалурнава.

* * *

“Фана дуьнья, вавди я зун, вавди буьтуьн гъам жедани?

Агъади халкь авуна, чаз гуьгьуьл ачух  къар жедани?”

Эмин, гьич са шакни алачиз, капI-тIеат ийизвай динэгьли инсан тир. Ам яшамиш хьайи вахтни, авур кIвалахни фикирда кьуна­, масакIа хьунни мумкин тушир. ГьакI тирди чаз адан шииррайни ачухдиз аквазва. Гьа са вахтунда вичиз инсанвилин вири гьиссер хас тир шаир инсан тир. Алава яз, адаз чIехи камалэгьли Ярагъ Мегьамедан марифатдин тарсар къачудай бахтни кьисмет хьана. Вич чIехи шаир яз, динэгьли яз, адаз вич яшамиш жезвай вичин ва амай жемятдин уьмуьр­ни аквазвай. Диндин ктабра инсандин чилел физвай уьмуьр са вад йикъан имтигьан я, даим уьмуьр рагьметдиз фейила башламиш жезва лагьанватIани, шаирдин фагьум-хиялриз суалар къвезвай.

Халкьдал алай азаб акваз, шаирди кхьизвай:

Чал алайди вуч къаза я,

ХупI дарман тежер суза я,

Им чIехи касдиз арза я,

Агакьдай фарман авачни?

Я тахьайтIа:

Я Сад-Аллагь, я Пайгъамбар,

Дуьнья са женнет ая тIун.

Са патахъай, им уьмуьрдин гьакъикъат къалурун хьиз, и гьалдал наразивал къа­лу­рунни жезвай. Муькуь патахъай, Аллагьдихъ элкъвена рахун — гьам арза, гьам тIала­бунни жезва. Им асивал тушир. Маса ре­кьер, инсан­ бахтлу ийидай, шаирдиз аквазвачир.

Икьван йисара саки вири Эминакай кхьизвайбур, инлай-анлай цIар гана хьиз рахана, деринриз эвичI тавуна, элкъвез-хквез “Ам мус ханай? Ам гьи хуьре ханай?” суалрал акъ­ваз­за­ва. Вични яргъалди, сада-сад тикрар хъийиз­, авай-авачир делилар гъиз, са жуьредин алим­вилин суй къалуриз. И месэладик вири­даз чпин бигъ кутаз кIанзава. Амма, гьа­йиф хьи, гьуь­жет алачир документар чи гъиле авач. Гьуьжетар къалин хьуналди я сафунал кIукI къвезвач, я илим, Эмин вич патал са хийирни жезвач.

Секин хьухь, жемятар. Герек делилар ви­ри чизва: Эмин лезги миллетдин хва я, Куьре­ падни чизва, Кьурагь падни, хуьрерин тIва­рар­ни, мукьва-кьилиярни, хва-стхаярни. Вучрай гила, ам гьи кIвале ханай, пенжерар гьи патахъ галай, мамачи паб гьи хуьряй тир ва ихьтин маса суалар арадал гъиз куьне еке месэлияр хирде ийимир.

Мансур Куьревиди, мад сеферда вири де­лилар гекъигна, ихьтин суалриз жавабар ганва.­

* * *

Эй, дели-дивана, къелем яхъ гъиле,

Душманрин чанда тур са велвеле,

Гъейриди кьамир на яр-дуствиле,

Сакитвилиз гьам душман я дуьньяда.

Вахт акъваз тийиз кIвалахдик ква. Тарихдин вакъиайри шаирдин вилер ахъайзава, “1877-йисан бунтариз” тIвар алай шиирда Эмина дагъвийри азадвал патал тухвай женгериз къимет гузва, халкьдин тереф хвена, зу­лумкарар русвагьзава. Шаирдин цIарариз ажугълу нугъатар къвезва.

Урусатдин  кIеви зулум,

Са къуз вичиз жеда къалум,

Ийиз ацукь сабур-фагьум,

Им вуч мусибат хьана хьи.

Гьелбетда, ихьтин ажугълу цIарар жемятдин вири къатари сад хьиз кьабулнач. Азаб алай чIехи паяриз хуш чIалалди кхьенвай шии­рар кьакьан дережадин поэзиядай кьан тийизвайбурни хьана. Уьмуьрдин вири хилера кьве жуьредин (кесиб синифрин ва буржу­аз­ный интеллигенциядин) векилри кIвал­ах­за­вай.

Экуь мурадрин кьакьанвал, фикиррин деринвал, дустуниз вафалувал, рикIин чIе­хи­вал — ибур Эмин кIелайла, чи рикIел ал­кIизвай запабар я, чи кьиле гьахьзавай дуьаяр, чаз шаирди тунвай весияр я..

* * *

Еке тарихчи, алим Алкьвадар Гьасанни Е.Эмин са несилдин векилар тир. Абур чеб-чпихъ галаз таниш тир, арада чар-суьгьбет авай ксар тир. Амма алимдин ктабра, сиягьра­ Эминан тIварни авач. “Им гьикI хьанвай кар я?” — лугьуз, суалар гзаф ава. Инал Сулейма­нан цIарар рикIел хкун кутугнава:

Я стхаяр, пул авайдаз

Начаник уртах хьана хьи.

Вичиз девлет бул авайдаз

Кесибар алчах хьана хьи.

Агьвалатдин дуьз гъавурда акьур халкьди алимдин сиягьра авай тIварар хвенач, абур руг хьана квахьна. Эминан тIвар ла­гьайтIа, рикIел атIанвай руьгьдин нехиш хьана, чилин винел уьмуьр амай кьван даим амукь­да.

И месэладайни Куьревидин цIийи ктабда яргъалди, делилар, рикIел хкунар галаз лагьанва. Квез, гьуьрметлу ватанэгьлияр, кIе­лайла аквада.

* * *

Заз хьиз архадикай са югъ тахьайди,

Зун хьиз, алтIушна пехъери чухвайди.

Зун хьиз, тарашна, вири мал тухвайди

Заз хьиз гьа ихьтин зулумар хьайд атуй.

Етим Эминанни адан стха Меликан ала­къайрикайни куьтягь тежедай негъил хьанва. И суалдизни и цIийи ктабда бинеламишна­вай жавабар ганва. Эминан ирс ахтармишай алимар тир Гъ.Садыкъидин, Р.Гьайдарован ва масабурун рахунрай тестикь жезвайвал, кьве стхадин алакъаяр, дугъриданни, лап душ­манвилиз элкъвейбур хьана. ГьакI ятIани ачухдиз абурукай кхьин кутугнаваз акунач. Са-садбуру гьич хьайи крарни туш лагьана.

Лап гьакI хьурай. Бес Эминан вичин шиирар гьикI кваз кьадач?

Етим Эмин, на етимар хуьналди,

Ваз арха жеч ви весияр туналди,

Татуй залум зи мейитдин чинални,

Яд кас атуй, са инсаф авайд атуй.

И ктаб кIелай касдиз мад и месэлада са шаклувални амукьдач.

И цIарар кхьизвай зун са маса кардал та­жуб я. Бес а чIехи хуьре месел алай шаирдин­ тереф хуьдай, инсафсуз стхадиз мийир-межер лугьудай чIехи итимар, таяр-туьшер авачирни?

Шаирдин шиирар хурун дафтарда яргъал­ йисара хуьдай рикI авай жемятди, гьаятдин юкьвал акъудна шаирдин шиирриз цIай ядайла, вучиз эхнайтIа?..

Мансур Куьревиди акъуднавай ктаб акунризни агъайни, рикIиз чими ктаб хьанва. РикI алай шаирдин тIвар алай, жилдиналди шаир­дин вичин хатIар алай ктаб рикIиз чими жечни? Ам кьве гъиливни кьуна, хурув агудна, са нефесдал кIелдай ктаб я, азиз дустар! Ктаб кхьей автордиз баркалла, амай квез виридаз ам  акъатун мубаракрай!

Ктаб квевай “Лезги газетдин” редакциядай маса къачуз жеда.

Ханбиче  Хаметова,

Дагъустандин халкьдин шаир