Дагъларин уьлкведин халкьарин кьисметда  кьетIен роль къугъвай Дагъустан авто­номиядин республика яз малумарай зурба вакъиадикай рахадайла, гьихьтин зигзаграй, хъутIалрай экъечI­натIа чир хьун патал заманайриз куьрелди хьайитIани сиягьат хъувун, тарихдиз вил вегьин кутугнава. Дагъустан виш, агъзур йиса­рал­ди жуьреба-жуьре ампайрин, чапхунчийрин женгерин майдандиз элкъуьрнавай. Инай Азия ва Закавказье Рагъ­экъечIдай патан Европадихъ галаз алакъалу ийизвай алишверишдинни карванрин рехъ фенвай. Чи девлетрал, берекатлу чилерал, такабурлу дагъларал, гуьзел тIебиат­дал, булвилелди мал-хеб хуьз жедай гегьенш уьруьшрал, яйлахрин майданрал ягъийрин темягь физвай ва абурал чпин кьацIай пац эцигун патал алахъзавай.

ИкI, IV-V асиррин эхирра Да­гъустандиз  гуннар сухулмиш хьана. Кавказдин Албаниядин кьиблепад персери кьунвай. Сасанидрин Персиядин агъавал ам арабри дарбадагъ ийидалди давам хьана ва абур 664-йисуз Кьиблепатан Дагъустандиз гьахьна.

VII асирра Дагъустандин чIехи пай (кьиблепад квачиз) Хазаррин пачагьлугъдик акатна. Амма я яргъал чIугур дявейрилай, я чапхунчийрин зулуматдилай чи халкьар руьгьдай вегьез алакьнач, дагъвийри чпин адетар, чIалар, меденият хве­на. Арабрин гьукумдикай хка­тай­далай кьулухъ IX асирда Да­гъустанда экономика, культу­ра виликди фена. Амма XI асирда сель­д­­­жукрин гьужумри и кардиз манийвална, абуру  кьиблепатан бязи районар кьуна. XII асирда Дагъустан Пехливанидрин феодальный династиядин пацук акатна. XIII асирдин сифте кьилера монголрини татарри са шумудра барбатIвилерал гъайи гьужумарна. Дербентди, мягь­­кем къеледи абуруз зурбаз аксивална, Кеферпатан Кавказдиз фидай рехъ атIана. XIII асирдин сифте кьилера Дагъустан монголрини татарри кьуна ва Къизилдин Ордадик кутуна. XIV асирдин эхирра Дагъустандиз Тимуран гел­легьар­ гьахьна. XV асирда урусрин кьу­шун­ри та­тар­ринни монголрин винел гъалибвал къачуни Да­гъус­танни абурун зулумдикай хкатунал гъана. Нетижада халкьдин майишат, культура виликди физ гатIунна.

Тарихдин майдандиз Османрин Туьркия экъечIунин ва Персиядин къудратлувал арадал хтунин нетижада Дагъустан и кьве уьлкведин чапхунчивилин гьерекатрин хура гьатна. Сефевидрин  шейхерин кьушунар Ширвандизни Кьиблепатан Дагъустандиз  гьахьна (1456, 1488 ва 1500-йисара). Амма персерин геллегьар гьар сеферда кIаник акатзавай, чи халкьарин сад тир къу­ватралди кьулухъди чукур хъийизвай. XVI асирда Кавказ­дал Туьркиядин кьушунри вегьена, мад къизгъин женгер кьиле фена.

Дагъустандинни Россиядин арада дуст­вилин алакъаяр гьеле пачагь III Иванан девиррилай га­тIунзава, XV асирда IV Иванан ва Борис Годунован девирдани давам жезва. Гуьгъуьнлай алакъаяр мадни сихбуруз элкъвезва. 1722-йисан 12-августдиз Адиль-Гирея вичин мулкара I Пётр шад гьа­ла­ра кьабулна. 23-августдиз урусрин кьушунар Дербентдиз атана, агьалийри абур хушвилелди къаршиламишна. 1723-йисан 12-сентябрдиз Петербургда Персиядихъ галаз ку­тIунай икьрардин бинедаллаз Да­гъустан Урусатдик акатна. Амма 1734-1741-йисара Надир шагьди дагъвийрал мад гьужумар теш­килна. Персиядинни Туьркиядин зулумди дагъвийрин миллет азад авунин гьерекат — гегьенш, Урусатдихъ галаз алакъаяр сих хьунал гъа­на. Персиядихъ галаз кутIунай Гуьлистандин икьрардалди Да­гъустан тамамвилелди Урусатдик акатна. Кавказдани агъавал ийиз кIанзавай Англиядин иштягьарни  а чIавуз екебур тир. Дагъустанни Россия мукьва  хьунал Туьркияни рази тушир.

XIX асирда урусрин алимри чкадин девлетар-ресурсар, этнография, чIалар ахтар­ми­шун патал  еке кIвалах тухвана. 90-йисара Вла­дикавказдин ракьун рехъ туь­кIуьрна, “Каспийская мануфактура” фабрика эцигна. 1904-йисуз Да­гъус­танда хаммал гьялдай гъве­чIи хьтин 70 кархана авай. XX асирдин сифте кьилера Дагъустан  пачагьдин Россиядин кьулухъ галамай са пIипI тир.

ХХ асирдин сифте кьилера Баку инкъилабдин кадрияр арадал атунин макандиз элкъвена. Анин нафтIадин мяденра гзаф дагъустанвийри зегьмет чIугвазвай. Большевикрин партиядин, И.Сталинан ва маса машгьур ксарин регьбервилик кваз Бакуда М.Айдинбегов, Къ.Агъасиев хьтин ялавлу инкъилабчияр тербияламиш хьана. Петроградда Октябрдин революция гъалиб  хьуникай хабар дагъвийри шадвилелди кьабулна. 1918-йисан 22-апрелдиз Порт-Петровскда Военно-революционный Комитетдин власть арадал хкана, 25-апрелдиз Дербент, 2-майдиз Темир-Хан-Шура азад хъу­вуна, гзаф хуьрера Советрин власть эцигна.

1918 — йисан июлдиз Темир-Хан-Шурада хьайи Дагъустандин советрин Сад лагьай съезддал чилер, балугърин майишатар, санайидин карханаяр национализироватунин гьакъиндай закон кьабулна ва рабочийрин, лежберрин, красноармейцийрин Советдин Дагъустандин областдин исполнительный Комитет тешкилна. Дагъустандин большевикри буржуазный миллетчийрин аксина кьетIи женг чIугвазвай. 1918-йисан гатуз Порт-Петровск ва Дербент Антантадин гъилибанар тир бичераховчийри кьуна. А чIавуз Астраханда авай С.Кирова В.Ленинан ва И.Сталинан тапшуругъдалди дагъустанвийриз куьмек гун па­тал герек тир серенжемар кьабулна, контрреволюциядин къуватар дарбадагъдай план туькIуьрна, кьиле У.Буйнакский аваз РКП(б)-дин Дагъустандин чинебан областной­ Комитет тешкилна. 1920-йисан сифте кьилера Яру Армиядин кьушунар Кавказдиз гьахьна. Революционный частари 25-мартдиз — Дер­бент, 28-мартдиз — Темир-Хан-Шура, 30-мартдиз Порт-Петровск кьуна. Вири Да­гъус­танда Советрин власть эхциг хъувуна. 1920-йи­сан сентябрдиз Г.Орджоникидзедин ва Н.Са­мурскийдин регьбервилик кваз Гоцинский кьиле авай мятеж пуьрчуькьарна. Да­гъус­­тан социализм туькIуьрунин рекьел элячIна.

Миллетрин крарин рекьяй халкьдин комиссар И.В.Сталин Дагъустандиз атунихъ дагъвияр патал тарихдин зурба метлеб хьана. 1920-йисан 12-ноябрдиз ам Темир-Хан-Шурадиз атана, 13-ноябрдиз партактивдин собранидал Да­гъустандиз автономия малумарунихъ галаз алакъалу яз партийный, советрин органрин вилик акъвазнавай везифайрикай доклад гваз экъечI­на. Гьа и юкъуз Темир-Хан-Шурада Дагъустандин халкьарин съезд ачух хьана. РСФСР-дин гьукуматдин тIварунихъай анал Да­гъустандин автономиядин гьакъиндай декларациядикай И.Сталин рахана. “Россиядини Дагъустанди, — лагьанай регьберди, — чпин арада алакъаяр хуьн герек я, анжах гьа икI Дагъустандивай вичин азадвал хуьз жеда”.

Советрин властдин тIваруни­хъай И.Сталина съезддиз кIватI хьанвайбуруз Дагревкомдал Советрин властдин кьилин векилрихъ галаз санал Дагъустандин автономиядин план туькIуьрун патал Моск­вадиз рекье твадай ксар хкя­гъун теклифна. Съезддал Г.К. Орджоникидзе тебрикдин гаф рахана. И съезддал Советрин Россиядинни Дагъустандин халкьарин Союз чIуриз тежерди тирвилин гьакъиндай къарар кьабулна.

1921-йисан 20-январдиз РСФСР-дин ВЦИК-дин къарардалди Дагъустандин Автономный Социализмдин  Советрин республика арадал гъана. РСФСР-дин са пай яз. Гьа йисан декабрдиз Дагъус­тандин зегьметчийрин Учредительный 1-съезддал Дагъустан АССР-дин Конституция кьабулна, ЦИК ва Совнарком хкяна.

ДАССР арадал атуни чкадин милли кадрияр майдандиз акъудунин, халкьдин майишатдин вири хилер вилик финин  шартIар яратмишна.

ЧIехи шаир СтIал Сулеймана 1930-1937-йисара туькIуьрай шииррин, манийрин арада­ ихьтин цIарар­ни хьун  дуьшуьшдин кар туш:

Къад лагьай суз Дагъустандиз

Сталин мугьман атана,

Кесибарин мез майдандиз

Акъатна, лап чан атана.

Ватанперес шаир СтIал Сулеймана гьакIни, “жезамай кьван вили-вилик йигиндаказ камар къачун, душманрал вагьрам илигун…” теклифнай.

1921-йисан апрелдиз В.И.Ленина “Азербайжандин, Гуржистандин, Эрменистандин, Дагъустандин, Дагълух республикадин коммунист юлдашриз”  чарче, и республикайра гьаларин кьетIенвал къейд авуналди, тап­шур­мишна: “Тади гьалда лежберрин гьал хъсанариз чалишмиш жен ва электрикламишунин, чилер цик кутунин (орошение) еке кIва­лахрив эгечIин. Чилер  цик кутуни край цIийи хъийида, виликан чIуру вахтар рикIе­лай алуд­да, социализмдал эля­чIунин девир мягькемарда”.

Гьа икI, республикада зурба эци­гунрив гатIунна. 1923-йисуз “Сулак-Петровск” къанал акьалтIарна. Санайидин (промышленный) бинеяр кутунив эгечIна. Балугърикай кон­сервиярдай (Порт-Петровскда), Дагогнида шуьшеярдай механический заводар эцигна. НафтIадин­ни газдин мяденар, энергетика­дин девлетлу ресурсар ахтармишунин, са­вад­сузвал арадай акъудунин кIва­ла­хар башламишна. 1930-1932-йисара вирибуру мажбури яз сифтегьан мектеб акьалтIа­рун лазим­ тир. Кьвед лагьай пятилеткада ва пуд лагьай­ пятилеткадин сифте йи­сара  республикада  социализмдин экономикади цуьк акъудзавай. ИкI, Гергебилдин ГЭС, Избербашда, Ачи-Су-да нафтIадин мяденар, гьакI­­ни “Двигательстрой” завод, къванцин цIивин хкуддай шахтаяр, типографияр ва хейлин ма­са карханаяр кардик акатна. 1940-йисуз Дагъустандин дагълух чкайра хуьрерин электростанцийрин кьадар 56-дав агакьна, абурукай 21 гидростанцияр тир. Зегьметдин бегьер­лу­вал ругуд­ сеферда артух хьана. Пуд лагьай вад йи­сан пландин сиф­те кьилера аг­рарный Дагъустан индустриядинни колхозрин республикадиз элкъвена. Цазвай чилерин кьадар хейлин  ар­ту­х­арна. Лежберрин майишатрин 98,5% колхозра сад хьана. НикIера 200 комбайниди кIва­лах­за­вай. Чилериз ятар гудай къаналрин кьадар артухарна. Хуьрерин­ къамат акваз-акваз  дегиш хьана­.

Гуьгъуьнин пятилеткайрин йисара Дагъустан мадни вилик фена. НикIера туьрезар тракторри эвезна. Савадсузвал квадарна. Милли кадрияр хьана. Партиядин милли поли­тикади цIийи уьмуьр  яратмишна.

Гьайиф хьи, 1980-1990-йисара чи уьлкведин кьилиз атай амалдар лагълагъчийри, хаинри чун виликди финин рехъ кьатIна,  Гитлералай алакь  тавур крар кьилиз ахкъудна: Советрин Союз чукIурна, законриз — къанунриз, гьахъ — адалатдиз кIур гана, миллионралди инсанрин кьисметар чIурна, абур гъари­кIарна, тараш-чапхундиз, ришветбазвилиз гегьенш рекьер ачухна, чун социализмдин зурба къазанмишунрикай магьрумна, экономика, халкьдин майишат дарбадагъна, юкьван асиррин дережадиз хъивегьна. Халкь, вучдатIа течиз, тIуб сара кьуна ама…

Вучда кьван, чи республикадин кьилиз атанвай цIийи касди, ам кIвалахдив эгечIнавай тегьерди чаз умудар хгузва. Къуй сагъламвал, агалкьунар хьурай вичихъ. Адан тереф хуьн, куьмекни гун чи виридан буржи я.

Гьазурайди — Ш.Шихмурадов