Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

1917-йисан зулуз Россияда саки вири дуьньядин бинеяр къарсурай зурба вакъиа кьиле фена. Большевикрин партиядин регьбервилик кваз Октябрдин социалистический инкъилаб гъалиб хьана ва ада капитализмдин алемдин пайгарвал, мягькемвал шаклувилик ку­туна, фикирдиз гъиз тежедай дев­летрин иесивалзавай, зегьметчияр истисмарчивиликай хкуд тийиз­вай зулумкарар къарсатмишна. Большевикри чка-чкада фялейрин, лежберрин ва аскеррин Советар тешкилна, халкьдин девлетрин иесивална, зегьметчи инсанриз чилер пайна, хъсан уьмуьрдихъ умудар артухарна.

Инкъилабдин къукърумрин ванер Дагъларин уьлкведивни агакьна. Абур гьар са дагъвидив агакьарун патал дагъви революционеррини гзаф алахъунар авуна. Дагъустандин вири миллетрин векилрихъ галаз инкъилабдин, халкь истисмарчивиликай, дарвиликай, кесибвиликай азад авунин женгинин яцIа­ра лезги халкьдин рухваярни хьана. 1905-йисалай инкъилабчийрин жергейрик экечIай абуру (Михаил Лезгинцева, Къази-Мегьамед Агъа­сиева, Мукьтадир Айдинбегова, Малла Куьринскийди, Гьажимет Сафаралиева, Абид Эмирасланова, Эмин Жабраилова, Абдусамед Мурсалова, Нажмудин Самурскийди, Аллагьверди Акимова, Абдурагьман Исмаилова, Мирзабег Ахундова, Алимирзе Османова, Нисред Магьарамова, Къазибег Акимова, Селимхан Сулейманова, Салигь Рустамова, Жигерхан Исмаилова…) Бакудани, Къубадани, Астрахандани, Санкт-Петербургдани, Грозныйдани, Дербентдани, Порт-Петровскдани (Махачкъала), Темир-Хан-Шурадани (Буйнакск) фялеяр, лежберар гъавурдик кутуна, халкь каша тунвай гьукумат­дихъ­ галаз женг чIугуниз эверна ва Ок­тябрдин инкъилабдилай гуь­гъуь­низ чпин ялавлу, хаталу ва менфятлу кIвалах хуьрера давамарна. Чка-чкада Советрин органар тешкилунал машгъул хьана.

Инкъилабди империализмдин хейлин уьлквеяр Советрин гьукумдиз акси кIвалах тухуниз мажбурна. Гьа гьисабдай яз, Кавказдани. Инал къейд авун лазим я хьи, хейлин государствойри Кавказдиз датIана итиж ийизвай. ГьикI лагьай­тIа, регион экономикадин зурба мумкинвилералди тафаватлу жезвай ва Азиядинни Европадин арада авай адахъ стратегиядин рекьяйни еке метлеб авай. Дагъустандикай рахайтIа, ам Кавказдин саки вири регионрихъ галаз сихдиз алакъада авай.

Октябрдин инкъилабдин не­тижаяр тахьай мисал ийиз кIанза­вай­бур неинки Россияда, гьакI къецепатани авай. Абуру пачагьдин терефдарриз куьмекарни гуз эгечIна.  Кавказни большевикрин таъсирдик акатуни Антанта акси серенжемар кьабулуниз мажбурна. Великобританиядин, Германиядин, Голландиядин ва маса уьлквейрин гъиляй Бакудин нафтIадин мяденар, карханаяр акъатзавай эхир.

1918-йисуз Дагъустандин инкъилабдин къуватри Туьркиядин ва Англиядин интервентрихъ, Горский гьукуматдихъ ва Бичерахован дестейрихъ галаз неинки политикадин, гьакI дяведин женгерни кьиле тухвана. Ватанэгьлийриз куьмек гуз Бакудай Къази-Мегьамед Агъасиев, Мукьтадир Айдинбегов ва мадни инкъилабчияр, зегьметчи халкьдихъ рикI кузвай рухваяр хтана.

1919-йисан гатфариз Деникинан кьушунри ва туьрквери Дагъустан кьуна ва Дагъустандин вахтуналди тир гьукуматдин кьиле генерал Халилов тайинарна. Кьасумхуьр, Дербентни абуру чпин гъилик авуна. Халкьдин властдиз  акси къуватри Темир-Хан-Шурада областдин военно-революционный комитетдин векилар (абурун арада жегьил инкъилабчи Абдурагьман Исмаиловни авай) кьуна ва военно-шариатдин суддин къарардалди ракьун рекьин Темиргой станциядал, Кьасумхуьрел ялавлу инкъилабчийрикай сад тир Къази-Мегьамед Агъасиев, Къубада Мукьтадир Айдинбегов вагьшивилелди тергна. Амма ихьтин зулумривайни большевикрин партиядин векилри азадвални абадвал патал тухузвай женгер акъвазариз хьанач. И четин вахтунда чи инкъилабчийри хуьрера партизанрин дестеяр текшилна ва абурухъ галаз Дагъларин уьлкве азад авунин женгера иштиракна. Советрин Россиядин кьиле акъвазнавайбуруз чизвай, эгер Кавказ гъиляй акъатайтIа, ина большевикрин гьукумдихъ галаз гележегдани къиз­гъин женгер чIугвадай плацдарм арадал гъида. Ихьтин кардин вилик пад кьадай серенжемарни кьабулна. Дагъвийриз куьмек гун патал ХI Яру Армиядин частар рекье туна.

Деникинан ва Туьркиядин кьушунар Кьиблепатан Дагъустандай ахкъудунин ва абурухъ галаз халис женгер чIугунин карда чи вири хуьрерин инсанри иштиракна. Гьатта бегьем яракьни гвачиз абур Яру партизанрин дестейрик экечIна.

Яру партизанрин кьиле кардин гъавурда авай инкъилабчияр акъвазна. Куьреда — Гьажимет Сафаралиев, Малла Куьринский, Ахцегьа —  Абасагъа Эфендиев, Табасаранда — Тарикъули Юзбегов. Абас­агъа Эфендиева вичин дестедиз 300-лай виниз дагъвияр кIватIна­вай. Абуру ЛукIарик, Дербентдин къваларив ва Темир-Хан-Шурада деникинчийрихъ, Бичерахован аскеррихъ галаз кьиле фейи женгера уьтквемвилелди иштиракна. Душмандин хейлин аскерар ва офицерар есирда кьуна.

Вири сад хьана женгиник эке­чIай халкьдин къуватри сифте Кьасумхуьр ва ахпа Дербентни, Дагъустанни пачагьдин терефдаррикай ва къецепатан интервентрикай азадна. Жалгъан дагъдин кIаник ва къваларив кьиле фейи женгера хейлин дагъвийри азадвал, абадвал, жегьил несилдин хъсан яшайиш патал чанар гана. 1920-йисан гат­фариз Деникинан частар кукIвар­на ва Дагъустанда тамамвилелди Советрин гьукум тайинарна. Кьасумхуьрел округдин революционный комитет тешкилна. Ревкомдин кIвалах ялавлу инкъилабчияр тир Тарикъули Юзбегова, Къазибег Акимова, Абдусамед Мурсалова, Азиз Къазибегова ва масабуру идара ийизвай.

Дагъустандин большевикрин вилик акъвазнавай сифтегьан везифайрик акатзавай: суьрсетдин месэла гьялун, зегьметчияр промышленный товарралди таъминарун, граждан дяведи гайи зиянар арадай акъудун ва дагъвияр цIийи уьмуьр туькIуьрунин, советрин органар тешкилунин кардал ашкъиламишун. И важиблу месэлаяр гьялуни чкайрал Советрин гьукум мягькемарунин карда еке куьмек гун лазим тир. Гьелбетда, виринра и крар регьятдиз кьиле физвачир. Савадсузвили, авамвили, гзафбур девлетлуйрин, динэгьлийрин таъсирдик хьуни, кьиле физвай цIийи­вилерин гъавурда гьат тавуни акси гьерекатрал гъизвай. 1920-йисан гатуз Дагълух районра советрин гьукумдиз акси гьерекатарни башламиш хьана.

И чIаван делилри, рекъемри тестикьарзавайвал, дагъвийрин яшайишдин гьалар лап четинбур тир. Граждан дяведин гьерекатрин нетижада 45 хуьр харапIайриз элкъуьрнавай. 60 агъзур хизан кIвале­рикай магьрум хьанвай. Агьалийрин кьадар 14 процентдин тIимил хьанвай. Дяведин гьерекатри дагъвийрин малар, лапагар пуч хьунал, техил цазвай никIер барбатI хьунал гъана. НикIерин кьадар саки 46 процентдин тIимил хьана. Ихьтин зиян­ри агъзурралди хизанар, агьалияр кесибвиле туна, хуьрера каш гьатна. Советрин Россияди Дагъустандиз жуьреба-жуьре рекьерай куьмекар гузвайтIани, абур тIимил тир ва виридав агакьни ийизвачир. Нетижада дагъвийрин наразивал, ажугъвал винел акъатна ва абуру гъиле яракьни кьуна.

Ихьтин четин гьаларикай Антантадин государствойрини менфят къачуна. Абуру Советрин Россиядал цIийи гьужумар ийидай уламар жагъурна. И карда Грузиядин меньшевикрикай, Армениядин дашнакрикай,  Азербайжандин мусаватистрикай ва Дагъустандин миллетчийрикай менфят къачудайвал хьана. Гележегда вири къуватар сад авуна ва Крымда авай Врангелан кьушунрин куьмекни галаз Советрин Россиядиз акси сад тир къуват арадал гъиз кIанзавай. Да­гъустан­да советрин гьукумдиз акси  къуватрин кьиле Н.Гоцинский,  К.Алиханов ва масабур акъвазна. Абуру  дагълух са  шумуд  округда (Авар, Гуниб, Анди…) чпин гьукумни тестикьарна.

Антантадин къаюмвилик акатай Грузиядин меньшевикри ина “Кеферпатан Кавказда ва Дагъустанда бунт (восстание) арадал гъидай комитет” тешкилна. Адан мурад и регионра Туьркиядин къаюмвилик квай Горский Республика арадал гъун ва Кавказ, гьа гьисабдай Да­гъустанни, чпин гъилик кумукьдайвал авун тир. Дагъустанда кьил хкажай Гоцинскийдив, Алихановав ва гьакI масабурувни къецепатан уьлквейрин финансрин, военный рекьяй куьмекар агакьна. 1920-йисан зулуз абурун дестейри хейлин хуьрер кьуна, советрин гьукумдин идараяр барбатIна, хуьрера цIийи уьмуьр тешкилзавайбур ягъиз, кьена. Гьелбетда, бунтчийрин къастар кьилиз акъатнач. Дагъустандин же­гьил гьукуматди Яру Армиядин частарин куьмекни галаз бунтчийрин гьерекатар акъвазарна, дагъвияр зегьметчийрин гьукумдиз акси акъвазарзавайбур кьуна, гьардав вичиз къвезвай жаза агакьарна. Бязибур Туьркиядиз, Грузиядиз катна.  Бунтуниз къарагъарнавай дагъвияр гъавурдик кутунин, советрин гьукумди чпиз гузвай азадвилер, их­тиярар ачухарунин, советрин органриз акси кIвалах тухун тавун чеб патал хийирлу тирди чирун патал Нажмудин Самурскийди тухвай кIвалах зурбади хьана ва ада хъсан нетижани арадал гъана. Бун­та­рал эхир эцигна. Дагълух хуьрера советрин идараяр кардик кутуна.­

Чи халкьдин хейлин векилри Яру Армиядин частарани къуллугъна ва абурун арада аваз Азербайжанни душманрикай азадна. Гзаф четинвилер, къурбандар, зиянар арадал гъайи граждан дя­ведин гьерекатар Дагъустанда Советрин гьукум гъалиб хьуналди акьалтIна.

1920-йисан 14-ноябрдиз Темир-Хан-Шурада Дагъларин уьлкведин халкьарин векилар кIватI хьана. Сиясатдин еке метлеб авай и мярекатда Советрин Россиядин миллетрин крарин рекьяй Наркоматдин председатель Иосиф Сталинани иштиракна. ЧIехи собранидал Дагъустандин Автономиядин Советрин Социалистический Республика тешкилнавайдан гьакъиндай Декларация кIелна. 1921-йисан 20-январдиз Вирироссиядин Центральный Исполнительный Комитетди РСФСР-дин къурулушдик кваз ДАССР тешкилнавайдан гьа­къиндай Декрет акъудна. Дагъустандин халкьариз сифте яз чпин государство ва аслу тушир социалистический республикадин азад агьалияр хьана. А вахтунив гекъигайла, им тарихдин зурба метлеб авай вакъиа тир.

1991-йисалди Россиядин ва Советрин Союздин стха республикайрихъ галаз Дагъустандини абадвилихъ, халкьдин майишатдин гзаф хилер вилик тухунихъ еримишна, жуьреба-жуьреба рекьерай гъалибвилер, агьалийрин хъсан яшайишдихъ камар къачуна ва рикI шадардай агалкьунарни къазанмишна.

Советрин Союз чукIурайла, советрин мулкуна цIийи государст­вояр арадал гъайила, кьилди жез кIан­завай республикаяр пайда хьайила, дагъустанвийри кьвед лагьай съезддал “Чун Россиядин Фе­дерациядин къакъудиз тежер пай я ва Дагъустан садрани маса рекье аваз фидач” лагьана малумарна. И кар абуру 1999-йисуз яракьлу бандитри республикадал вегьейла успатна. Эхь, чи къуват садвиликай, дуствиликай, гьам гъве­чIи ва гьам чи зурба Ватан кIан хьуникай ибарат я. Алай вахтунда Дагъустан гзаф рекьерай вилик фенвай республика я. Амма ихьтин агалкьунри рикIер чIулаварзавай къуватарни ава. Абуру гилани Кавказ ва гьакI Дагъустанни чпин таъсирдикай хкатунал гьайифар чIуг­вазва. Гьавиляй чпин чIуру мурадар кьилиз акъудун патал гьар са уламдикай менфят къачузва. Гитлера Кавказ кьун патал квайни квай кьушунар рекье тунай. 1999-йисуз Дагъустандал яракь гъилеваз вегьей бандитрин дестейрин кьулухъни Россиядиз акси къецепатан къуватар акъвазнавай. Абуруз, мусурман дин сиве вугана, Ке­ферпатан Кавказдин исламдин Халифат тешкилиз кIанзавай. И жуьредин женг гилани акъвазарнавайди туш. Акси къуватри, террордин идеологри чи жегьилрин кьилер ака­дарун, абур гьукуматдиз акси кIва­лахрал желб авун патал датIа­на таблигъат тухузва. Гьавиляй чун гьамиша мукъаят хьун ва чи азадвилер, ихтиярар, бахтлу гележег хуьн патал алахъна кIанда.  Дагъус­тан чи виридан кIвал, Ватан я. Ам хуьн, адаз намуслувилелди къуллугъ авун, гьар са агьалидин гьа­къиндай къайгъу чIугун, миллетрин арада мадни дуствилин алакъаяр мягькемарун къенин ва гележегдин несилрин буржини я.

Нариман  Ибрагьимов