Агьмедуллагь Гуьлмегьамедован — 85 йис

Агьмедуллагь  Гуьлмегьамедович  Гуьл­мегьамедов…  Вуж я ам? Академик? ЧIа­лан илимрин доктор? Профессор? Эдебиятдал ашукь литератор? Мектебриз ктабар гьазурай методист?.. Хъсан яр-дуст?.. Вучиз­ чна макъалада ам гьуьле авай балугъдив гекъигзава?..

Суалар винелай регьятбур хьиз я. Гьакъи­къатда… Ша чун абур веревирд ийиз ала­хъин­. Балугъди гьуьлуьн деринрихъди ялдайди хьиз, адани датIана чIалан алемдин гьакьван сирлу деринриз сиягьатна, адан ала­матар чаз, адетдин инсанриз, капун юкьвал алай зардин хтар хьиз, къалуриз алахъна! ­Алакьни авуна касдилай и кар! Винидихъ лагьанвай вири тIварарни, яржарни адал ­атана!..

Адан къелемдикай хкатна, чи гъилера амай цIудралди словаррини, учебникрини, программайрини, монографийрини, къейдерини, макъалайрини, зендерини, маса кхьинрини  и кар субутзава. Гьеле 2006-йисуз чапдай акъуднавай “Агьмедуллагь Гуьлмегьамедович Гуьлмегьамедов” тIвар алай библиографиядин ктабда къейднавайвал, алимди чаз чIалан жуьреба-жуьре месэлайриз талукьарнавай 500-дав агакьна илимдин кIвалахар тунва! Тиражар санал кIватI хъу­вур­тIа, абурун кьадар чи миллетдин кьадардиз барабар хьун мумкин я! Чебни, Махач­къа­лада хьиз, Москвада, Ростовда, Бакуда, Берлинда, Нальчикда, масанра чапнава.

* * *

А.Гуьлмегьамедова са сеферда вичин дуст, чазни гьакьван истеклу маса  алим, пи­са­тель-энциклопедист тир Къурбан Халикьо-вич Акимовакай, “адан кIвалахдин югъ 24 сятдиз барабар я”, лагьана, тарифнай. Чна фикирзава, и кар адаз вичизни хас тир. Эгер ада чаз тунвай, вич 3 томдикай ибарат тир “Лезги чIалан баянрин словарда” кардик кутунвай кьван чешмейриз къимет гайитIа, аквада хьи, алимди гъилелай, вилелай тавур, чпин куьмекдалди лезги чIалан аламатар чаз мукьва ийизвай художественный литературадин ктабни журнал, газетдин макъала, илимдин кIвалах амайди хьиз туш. “Лезги газетдин” са шумуд цIуд йисан вири нумраяр, цIарни ахъай тавуна, ада кIелзавай, мисалар кIватIзавай!..

* * *

Инал рикIел Агьмедуллагь Гуьлмегьамедовичан алахъунрин нетижа яз, кIелдай­бурув ада ахгакьарай вичин хуьруьнви Муьгъверган Алидин яратмишунарни (“И дуьнья”. ДКИ. 1990-йис), чи классикар тир Етим Эминан чIалан, СтIал Сулейманан рифмайрин словарарни, Туьркиядин лезгийрин фольклордикай авунвай къейдерни, маса ахтармишунарни къвезва. Абурукай гьар сад чи милли линг­вистикадани, ли­тературадин илимдани сифте яз ачухнавай хилер хьиз я. Абуруз гьеле къимет гана, гегьеншдиз  раханвай чкаярни чаз малум туш. Са и хилер къачур­тIани, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедован илим­дин “мектеб” кье­тIенди тирди аннамишдай мумкинвал ава.

И кар РД-дин лайихлу муаллим, Дербент райондин Кулларин хуьруьн юкьван школадин директор хьайи машгьур методист Ж.Н.Жамаловани вичин  “Агьмедуллагь Гуьлмегьамедов” мо­нографияда (Махачкъала, 2006-йис) хъсандиз къейднава: “Дагъустанда гьелелиг са лексикографдини, я са фразеологдини А.Г.Гуьлмегьамедова кьван словарар кхьенач…”

Агъадихъай алава хъувунва: “Да­гъустандин языкознанида цIийи терефар, цIийи хилер ачухунин кьадардал гьалтайла, А.Г.Гуьлмегьамедовав къведайди авач…”

Писатель, публицист Казим Казимова 2006-йисуз “Лезги газетда” чапнавай “Уьмуьр­дин мертебаяр” (А.Г.Гуьлмегьамедовакай) макъалада кхьенва: “Мад ва мад сеферда за виче 25 агъзурдав агакьна чIалан уьлчмеяр гьатнавай “Лезги чIалан словарь” тупIалай ийизва… Дагъларин уьлкведин милли чIа­ларин алемда им сад лагьай чешне я…”

Илимрин доктор, писатель Къ.Х.Акимова и кIвалахдикай мадни дериндай лагьанва: “Алим вичин Гафарганда лезги чIалан вири девлет — кIвалин-къан уьмуьрда, майишатда, литературада, илимда, нугъатра иш­ле­мишзавай гафар ва ибараяр вири гуз алахъ­нава. Мана ачухарунилай гъейри, гьар са гафунин ери-бине, ам чIалан гьи паюник  акатзаватIа, литературадин чIала гьикI иш­ле­мишзаватIа, шииратдин ва гьикаятдин эсеррай мисалар гъиз, къалурнава…

Лезги чIалан Гафаргандалди Агьмедуллагь муаллимди вичиз эбеди гуьмбет эцигна…”­­

И фикир Дагъустандин халкьдин шаир, публицист ва таржумачи Арбен Къардашани вичин дерин метлебдин макъалайра (“Даг­правда”, “Литературная Россия”, маса газетар) тикрарнава, кIелзавайбурун гегьенш къатариз ам раижнава.

“Лезги газетдин” журналистар патал, за фикирда, милли чIалал кхьизвай, тарс гузвай масабурузни алимдин и кIвалах гьар йикъан руьгьдин ем хьиз я! Жуван тежрибада за гзаф сеферра а ктабдай (Гафаргандай) четин суалриз жавабар жагъурзава!

Хайи чIал ва адан илим чирунин жигьетдай адав къведайди гьелелиг заз жагъанач.

* * *

Алимдин дережайрикай адан 70 йисаз талукь яз ДГУ-дин актовый залда кьиле фейи чIехи межлисдал рахай нуфузлу гзаф  ксари лагьай хейлин келимаярни рикIел хквезва.

ДГУ-дин сад лагьай проректор, РД-дин а чIаван Госсоветдин член Л.Х.Авшалумовади къейд авурвал, ихьтин алимдин ирс, ам фенвай рехъ, адан дережаяр санлай чи  республикадин илим, культура, образованидин хел вилик финин асул лишанар хьиз я. “Агьмедуллагь Гуьлмегьамедовича лагьайтIа, Дагъустандин филология, Кавказдин чIа­ларин илим, чи умуми культура вилик финик лап зурба пай кутунва”.

Агьмедуллагь Гуьлмегьамедовичан ­гьа­къиндай марагълу гафар авай чар а чIа­вуз (2006-йис) чи газетдиз алимдин виликан ­сту­дентрикай сад хьайи илимрин доктор, профессор, дарги чIалал теснифай шаир Ме­гьамед-Шапи Исаевани ракъурнай. Ам лезги чIалаз элкъуьрна, и цIарарин авторди чи ­газетдани чапнай. Ингье адай са къейд: “Эгер завай, профессор А.Гуьлмегьамедова чIалан илимда тунвай еке ирс  вуч я лагьана, хабар кьуртIа, ягъалмиш тахьана, лу­гьудай: ада лезги чIал дериндай чирнава, лезги гафар ва гафарин алакъа, синтаксисдин паяр, грамматикадин ва манадин жи­гьет­дай алакъа ­галай-галайвал ва устадвилелди ачухарнава.

Вуна сад лагьайда яз лезги чIалан фразеология — дурумлу ибараяр ахтармишнава. Лезги мектебар патал са жерге учебникар ва пособияр кхьенва. Лезги чIалан алимар ва устадар тир М.Гьажиеван, У.Мейлановадин, Б.Талибован, Р.Гьайдарован, Е.Эминан, ­С.Сулейманан ва масабурун гьакъиндай кар алай гаф лагьанва.

Вуна лезги чIалан тарихдин теориядин месэлаяр, лезги графикадин, орфографиядин, пунктуациядин, лезги литературадин чIа­лан ва диалектологиядин, лезги ва урус чIа­лар республикадин мектебра ва вузра чирунин месэлаяр устадвилелди гьялнава. И кIва­лах ви гзаф кьадар ученикрини гьам илимда­, гьам практикада давамарзава. И кардайни за ви тIварцIихъ  цIийи сагълугъ-дерхъаб лу­гьузва…”

Алимдин гьакъиндай рикIин деринрай къвезвай, сидкьи михьи келимаяр гзаф ксари (алимри, писателри, политикри, журналистри) лагьанва. Абурун жергеда, винидихъ тIварар кьунвайбурулай гъейри, мадни гьалтзава: М.Е.Алексеев, Тодор Балкански, З.Бирембегов, Р.Гьайдаров, Гь.Гашаров, У.Мей­ланова, Ш.Мирзоев, Христов Славчо, Э.Шейхов ва масабур.

* * *

Жуван нубатда за Агьмедуллагь Гуьлме­гьамедовичан дережаяр ихьтин цIара­ралди лишанламишнай:

На тунвай ирс гекъиг жедай дагъ авач,

Тек са уьлчме — цава  кузвай рагъ ава!

Ам ви руьгь я, ктаб хьиз чаз ачухди,

Гьавиляй ам гьамиша сагъ, чагъ ава!

 

Самурдин сел я жеди чаз илгьам ви!

Руьгьда къекъвез рахун, хъуьруьн, айгьам ви,

Рузи хьиз я, рикIе анжах экъечIдай,

Теселлини, тевекулни, мелгьем ви.

 

Багъманривай илиг тежер къелемар

На илигна! Илигзама гьеле мад!

Несилралди гудайбур я майваяр,

Гьейранариз ирид лагьай алемар!

 

ХъуьтIуьз хана, амма ачух гатфарар

Ашукь я вал, цуьквер храз чIафара.

Вун заргар хьиз ава зардин кар чидай,

Гьакьван ашукь я вун лезги гафарал!

 

Балугъ — гьуьле, вун чIала чи дири я.

ЧIалан алем вун паталди вири я.

Маса алхиш жагъизвач заз, хьухь чIалахъ,

Яшамишрай вун халкь авур ерияр!

 

Гьа икI мадни, гьисаб тийиз йисар гьич,

Асирралди зайиф тахьуй ви кар гьич!

Гарар, харар, цIарар пара жез, фида,

ЧIал амай кьван рикIелай фич ви тIвар гьич!..

02.02.2006-йис.

За А.Г.Гуьлмегьамедован руьгь ракъинив, вич цIийи къелемар илигзавай багъманчидив гекъигнава. ЧIал чи гьар садан руьгь тушни бес!  А руьгь чаз чирзавайди ракъинив гекъигдачни!

Багъманчи лугьунин сирни ада ирс ва тербия гайи студентринни алимрин кьадарар гзаф хьунихъ галаз алакъалу я. Идалайни ала­­ва, ам вич аял чIавалай багъманчийринни­ леж­беррин арада чIехи хьана. Муьгъверганрин цIийи хуьре Агьмедуллагь муаллимдин кIвал, адан муькуь стхайринни хьиз, къацу багъ­­ларин юкьва фаракъат хьанва. Заз чидай делилралди, Агьмедуллагь муаллимдин багъ­д­а авай та­рар (машмашар, хутар, чуьх­ве­рар, ичер, шеф­телар) гьада вичи илигайбур я. А багъдай емишар зани дадмишна. Студент тирлани, гуь­гъуьн­лай муаллим хьайи­­лани, ги­ла газетдин къуллугъчи язни, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедовичахъ, адан стхайрихъ чун гзаф сеферра илифна. Санал командировкайрани хьана…

* * *

Муьгъверганрин юкьван школа анаг акьалтIарай бажарагълу муаллим ва алим Гьахъверди Рамалданован тIварунихъ янава. И кар гъиле кьуна, кьиле тухвайдини Агьмедуллагь Гуьлмегьамедович я!

А.Г.Гуьлмегьамедоваз Мегьарамдхуьруьн райондин гьуьрметлу агьалидин тIвар ганва. Вичин хайи хуьрени са куьче адан тIва­рунихъ янава. Амма адан тIвар республикада чIехи са куьчедиз, илимдин идарадиз, коллективдиз­ гунин лазимвал (гереквал) фадлай авай­­ди­ чир хьанайтIа кIанзавай. Ада вичи чаз авунвай кьван гьуьрметарни хатурар, гилани, вич чи патав гумачизни, ийизвай къуллугъар чи  патай вири гьуьрметар хъувуниз лайихлуди я!..

* * *

И йикъара чна алимдин-устаддин 85 йисан юбилей къейдзава. Гьайиф, ам вич чахъ галамач (алим 2015-йисуз рагь­метдиз фена). Амма ирс чав гума! Абукевсер булахар хьиз, адан словарарни учебникар, ахтармишунарни макъалаяр, ганвай кьван теклифар (чIал хуьнин, виликди тухунин, чирунин ва маса хилерайни) чав рахазва, чаз руьгьдин девлетар мердвилелди пайзава.

Рагьметрай вичиз, сагърай адан рехъ давамарзавай  рухваярни рушар, ирссагьибар!

Агьмедуллагь муаллимдин бубадин тIвар алай хва Гуьлмегьамед — филологиядин илимрин кандидат, бубадин рекьиз вафалу алим чи патав гва! Къулавни уьмуьрдин вафалу юлдаш, акьван тIваларайни хъутIалрай викIегьдиз экъечIай лезги тават Иминат вах гума! Сагърай чеб вири! Ирс давам жезва…

Мердали  Жалилов,

РФ-дин ва РД-дин культурадин

лайихлу работник