(Фельетон)
Вуж я чиновник? Вучиз ам инжиклу авун герек туш? Белки, ам гьакьван зайиф кас ятIа? Белки, датIана са нин ятIа гъил, вил алаз чIехи хьанвайди ятIа?.. Белки, вун тахсирлу яз, адав саташмиш жезвайди ятIа? Белки, чранвайди тушиз, ваз адавай чрай крар кIанзаватIа?..
Пагь, вуч я къвезвай кьван суалар, факъир чиновникдикай рахаз кIан хьайивалди! Гьар гьикI хьайитIани, чина, демократияди цуьк акъуднавай обществода, чиновникдик хуькуьрун, адакай пис рахун, алазни, алачизни адавай истемишун, са вуч ятIа тIалабун, куьрелди, ам инжиклу авун айиб къведай кар я. Хуькуьрмир факъирдик! ГьакIни вич кутIуннавай креслода куьцIенвайди я ам…
Гьикьван собранийра, совещанийра, саммитра, форумра ацукьда?.. Гьикьван яб гуда кьилиз акъудиз тежедай тапшуругъриз? Шумудан тIалабун, шумудан дертни гъам япа кьада?.. Гьикьван жува-жув регъведа?.. Нихъ галаз жув пайда?.. Жуван къуллугъни, жувни, пабни, мукьва-кьилини хвена, масадаз вуч гуда? ГьикI гуда? Куьз гуда? Къачун тавуна!..
“Чиновник” гафуниз М.Гьажиеван “Урус чIаланни лезги чIалан словарда” къалурнавай манайриз килиг: 1. Пачагьдин девирда Россияда ва гила капитализмдин уьлквейра пачагьлугъдин къуллугъэли. 2. Куьчуьрмиш манада. Бюрократ, вичин везифадиз анжах чиновник хьиз, рикI гвачиз килигдай кас.
Агьмедуллагь Гуьлмегьамедован лезги чIалан баянрин словарда и манайрал “чиновниквал” гафни алава авунва, баянни икI ганва: “чиновник тир пешекарвал”. Мисални гъанва: “Чиновниквал пулуниз хъсан я, инсанвал — намусдиз”. (Халкьдин рахунра).
Ихьтин баянриз къимет гайила, гъавурда акьазва хьи, чиновниквал гьукумдин къуват гъилевай кас — къуллугъчи я. Пачагьлугъдин къуллугъчи. Вичини гьукуматдин хазинадай хъсан пул (мажиб) къачузва. Амма кар-везифа вуч ятIа, лагьанвач. Аквар гьаларай, тIебиатди (обществоди) вичи гьакI халкьнава чиновник. Къуллугъдал ала. Нин? Куьн? Вуч паталди?..
Чи вилик квай кьве словардани лагьанвайвал, бюрократвал ийиз, намус-инсанвал пулуналди эвез ийиз вердиш хьанвайди. Ихьтинди, бес вуна са вуч ятIа истемишайла, инжиклу жедачни?.. Амма ихтиярар адан гъиле гзаф ава.
Чиновникдал алукь тавуна, ваз бязи вахтара гьич кам къачудай ихтиярни авайди туш. Ихтияр къачуз адан патав фейилани, кас инжиклу авун жезва. Бес вучда? Садални алукь тавуна кам къачудани? И чIавузни, вичел алукьнач лугьуз, чиновник инжиклу жезва эхир?!
Лап и мукьвара Краснодардин крайда са факъир етимди мектебдиз физвай рекьел гару ярхарнавай ктIай тарар мишердив куьлуь хъувуна, рекьелай алудна. Пагь, бубад рухваяр! Чиновникри акъудай къал вуч я! Участокдин инспектордилай гатIунна, областдин прокуратурадив агакьна, вири чиновникар инжиклу авуна етимди. Садални алукь тавуна, мектебдиз физвай рехъ (жигъир) азадна анал аватнавай тарцикай. Государстводиз ада саки зур миллион манатдив агакьна “зиян” гана лугьузва силис тухвай ксари. (?). Бес! Гектарралди майданрай там атIуз, вагъунриз ягъиз, кIарас тарашзавай ксарин суд-дуван садавайни йисаралди жезвач! Ибуру государстводиз са зиянни гузвач жал?
Иркутский областда, Хакасияда тамам хуьрер, шегьерар алатай гатуз цик акатна, масанра тамари цIаяр кьуна, кIвалер, хуьрер кана, агъзурралди факъирар кIвал-югъ, эменни авачиз амукьна. Журналистди чкадин чиновникдивай, завалдик акатайбуруз вуч куьмекар ганва, гузва лагьана, хабар кьурла, ада кабинетдиз атанвайди кицIяйни кьазвач. Артухлама, микрофонни къакъудна, хкажна чилел гьалчзава! Халисан юкьварар кьадай боевикди хьиз тухузва вич инжиклу хьайи чиновникди — шегьердин мэрди.
Бес гьахьтин рикIиз такIан суалар гваз фидани мэрдин патав?.. Ибур яргъара жезвай крар я. Чинра бязи хуьрерин чIехибурун патав, зи хула яд авач, кIвалихъ галай сал кьуразва, куьмек це лугьуз фейила, лап рикIивай инжиклу ийизва кас. Бес хуьруьн чIехидахъ ви салайни хулалай гъейри маса дердияр авайди тушни? Кас гьар юкъуз райондин чIехидан патав физвайди гьисаба яхъ!..
Райондин чIехидан патавни садра чи са десте журналистар, герек дерди аваз, акъатда. Вахт нисинилай алатнавай. Атай ксар кьабулдай кIвале ацукьнавай тIавус руша, мили хъвер сивел алаз, куьн геж атана, чIе-хиди чкадал алач лугьузва.
Гьа и геренда чIехидан кабинетдай чинар чини хьиз яру хьанвай зубукьар акъатна, гуьгъуьналлаз чIехиди вични. Чун дегьлизда акур а кас акьван инжиклу хьана хьи, гьич чи патав атана, куьн гьикI акъатнавайди я лагьана, хабар кьадай мумкинвални жагъанач… Журналистар зубукьар туш кьван, гьисаба кьадайвал…
Чи кIевивал акур приемныйда авай рушни кIевелай инжиклу хьана: “Халуйриз чIехидан патав къведай вахт жагъана гьа!” лагьана, вичин рак ахгална…
Чина, шегьерда, марфар гзаф къвана, куьчейрал яд акьалтна, эквер туьхвена, шегьерэгьлияр саки завалдик акатай хьтин вахтар хьайилани, герек къуллугъриз, мэриядиз зенг авун, куьмек тIалабун акьалтIай низамсузвал, шегьердин чиновникар инжиклу ийизвай кар я.
Де куьне лагь, марфадик, къулайсуз ми-чIи куьчейра къекъвез, шегьердин сагьибрихъ маса дердияр тIимил авайди хьиз яни квез?.. Эха кьвед-пуд юкъуз эквни яд авачиз…
Куьрелди, тахсирар кесибрикни етимрик, ялгъузрикни ажузбурук квайди я. Кесиб куьз хьана? Етим куьз хьана? Ви ялгъузвиляйни бес чиновник инжиклу ийидани?..
Хипен кIвали цIай кьуна, кана кIанел кьван.
Амукьайбур кундикай къванер я накьан.
Ажуз хьана, ялгъузни генани факъир,
Аламукьна куьчедал, квахьна фир-тефир.
Са куьмек жагъуриз кIанз ам тефей чка хьанач. Виринра адаз са жаваб гана:
— На гьакI чун, кере, акъудмир кьиляй!
Залукда куьз эцигнач ви куьгьне къазма?
Ви тахсир я… Чи пата са затIни амач…
Эхирни чIехи меркездиз жанавурдин патав финиз мажбур жезва хеб.
Жанавурди хеб гьикI саймишдатIа, садазни сир туш.
— Кун кайила, вун вучиз ама саламат?!
Жанавурдиз и кIвалах хьана аламат…
Фад куьтягьна месэла. Мад я суд-дуван
Хьайидакай садазни атанач са ван.
Кайидакай руьхъ хьана, амукьайди-тIуьн…
Гьакъикъатдин гъавурда акьазватIа
куьн?..
Чина государстводин кьилин кас тир сад лагьай президентди, агьалийрилай къвезвай, къул, фамилия алачир (анонимный) чарариз ерли килиг тийидай указ гьавайда кьабулайди тирни? Чиновник инжиклу тавун патал туширни?
Адалай кьулухъ мад са указ: эгер чиновникдикай къана, хана кхьизватIа, а кар судди тестикьарнавай делилар ва чиновникдин вичин разивални авачиз кьилиз акъуддай ихтияр садазни ганвач… (?)
Бес ихьтин указрилай кьулухъ вуна чиновник куьз инжиклу ийизвайди я?
Чиновник хуьн патал куьн садра шумуд рекьел, шумуд идарадин ракIарал, гьатта кIвалелни кваз гьикьван къаравулар эцигнаватIа килиг. Вуна инжиклу авун паталди яни?.. Ихьтин кхьинарзавай вуна бес садни инжиклу ийизвачни? Чир хьухь вазни, пара кхьинни, пара рахунни чиновник инжиклу ийизвай себебар я. Гафунин ачухвал ганва лугьуз, инжиклу ийидани жувакай кIелзавай ксар?..
Мад вучда. Кхьин хьана завай. Инжиклу хьайитIа, гъил къачу. ГъалатIар багъишун сувабдин кар я лугьуда. Белки, гьа сувабрик зунни акатин…
Мердали Жалилов
