Алем. И гаф чи лексикада, зи фикирдалди, виридалайни гегьеншдиз аннамишзавай ва гзаф манайрикай ибарат гафарик акатзава. Эгер словарриз вил ягъайтIа, Гь.Къурбанан, Ф.Насрединован гафарганра ва М.Гьажеван словарда адахъ “дуьнья” мана авайди къалурнава. М.Бабаханова лагьайтIа, и гаф мадни гегьеншдиз ачухарнава: “дуьнья”, “жагьан”, “жумлажагьан”, “каинат” ва “инсаният”. И гафуникай хейлин ибараярни арадал къвезва: “инсанрин алем”, “гьайванрин алем”, “гъетерин алем”, “фикиррин алем”, “няметрин алем”…
Дуьнья вич гзаф сирлу затI я. Зи ихтилат Хив райондин Фиригърин мектебда 36 йисуз географиядин муаллимвиле кIвалахай, вичин чирвилер ва уьмуьр акьалтзавай жегьил несил тербияламишуниз бахш авур рагьметлу Гьасанов Мусин Аллагьвердиевичакай я.
Зи рикIел аламайвал, Мусин Аллагьвердиевич чи мектебдиз хкведалди географиядин тарсар пешекарар тушир муаллимри гузвай. Гьаниз килигна, хиве кьан, аялрив тамам чирвилер агакьзавачир. Имни акI лагьай гаф туш хьи, гуя жегьилри географиядай тарсар бегьем чирвилер авачиз акьалтIарзавай. Акси яз, абуру мектебда, районда кьиле физ хьайи конкурсра, акъажунра олимпиадайра иштиракуни мектебда географиядин чирвилер агъуз дережада тахьайдакай лугьузва.
“Дарвилихъ гегьеншвални гала”, — лугьуда бубайри. И фикирдин гьахълувал чна Мусин муаллим географ яз мектебдиз хтайла, генани аннамишна, гьикI хьи, адан тарсарин жуьреба-жуьревили, аялрин вилик дуьз месэла эцигуни, вичивай ва аялривай истемишуни ученикрин чирвилер артух хьунал гъиз башламишна.
Гьасанов Мусин зегьметдал рикI алаз чIехи хьанвай инсан тир. Акьулбалугъ жердавай, адаз ахлакь, инсанпересвал, ватанпересвал ва жавабдарвал хъсандиз чир хьанай. Бубади вичиз гайи инсанвилин ва зегьметдин тарсар гележегдин тербиячиди уьмуьрдин эхиримжи декьикьайралди рикIел хвенай. ЧIехи стха кIвале авачирлани, жегьилдиз бубадин тарсарикай екез куьмек жезвай. Йисан вахтариз килигна кIвалин майишатдин пад-къерех авун ада тамамдаказ кьилизни акъудзавай. Ахьтин куьмек патав чIехи жезвай бубадиз гада къерехдиз акъудизни кIанзавачир. Амма гьеле мектебда кIелзамай гададин фикирар масадбур тир.
Ам Ватандин ЧIехи дяведин четин йисарикай сад тир 1942-йисуз Хив райондин ЗахитIрин хуьре дидедиз хьана. Ругул хизандиз атай бубадин шадвал луварин гьевесдиз элкъвенай, кIвалин майишатда ва тухумда несил давамарунин карда эркекрал къимет хьайиди а девирда сир тушир.
Ирид йис тамам хьайила, Мусин Аллагьвердиевич ЗахитIрин 8 йисан мектебдиз фена. Хъсан чирвилер аваз мектеб куьтягьай Мусиназ кIелунар давамар хъийиз кIанзавай. Сифте и кардиз акси бубади лагьанай: “Чирвилер, чан хва, хъсан затI я. Патал чкада кIелиз вазни четин жеда. Вун авачиз — зазни. Гила вун савадсуз туш. Хуьре са кIвалах гьат тавуна амукьдач. Лежбервални кьиле тухуз жеда”. Гада бубадин фикирдал рази тушир. И кар акур Аллагьвердиди вичин фикир кьулухъ вахчуна. Мусина вичин кIелунар Хивдин мектеб-интернатда давамар хъувуна. “А йисара, — рикIел хканай садра Мусин муаллимди, — мектебра анкетаяр ацIурдай адет авай. Хкязавай пешедал атайла, за “артист” гаф кхьенай. Заз, дугъриданни, артист жедай фикир авай. ГъвечIи чIавалай зун сегьнейрихъ галаз вердиш хьанвай. Классдин руководителдини заз Гуржистандин театральный институтдиз фин теклифзавай. Кьериз-цIаруз Дербентдай хуьруьз къвезвай лезги театрдин артистрини зун а пешедал желбзавай”.
Тарифлу чирвилер аваз мектеб куьтягьай Мусина вичин фикир бубадиз ачухна. Туьнт хьайи бубадай акъатнай: “Гила вакай, чан хва, фекьи ваъ, алим ваъ, цIегь жеда, къарам жеда, кваса жеда! Чи хуьре вири ава, гьабур авач”, — айгьамралди лагьанай бубади. И сеферда гадади бубадин гаф кьабулна. Вахт хийирсуз ракъур тавур Мусина са йисуз хуьре “изба-читальнядин” заведующийвиле кIвалахна.
Мусин Дербентдин педучилищедиз ракъурна. Училищедин кьвед лагьай курс куьтягьай жегьил кIелун вахтуналди акъвазаруниз мажбур хьана: ада Ватандин вилик буржи тамамарна кIанзавай. Пуд йисни 6 варз Гуржистанда медсанбатда къуллугъ авуна, Мусина кIелун давамар хъувуна ва гъвечIи классра кIвалахунин ихтияр гузвайвилин диплом къачуна. Жегьил пешекарди вичин муаллимвилин кIвалахдин йисар хуьруьн мектебда кIвалахунилай башламишна. Амма Мусин Аллагьвердиевич вичи къачунвай чирвилерилай тамамдаказ рази тушир: адахъ кьилин чирвилер авай муаллим хьунин фикир авай. Мусин хуьруьнви Мусадин руш Валентинадал эвленмиш хьана.
Мусина хуьруьн мектебда, Валентинадини, медсестра яз, амбулаторияда кIвалахиз хьана. Гила дидединни бубадин рикIер секин хьанвай, цIийиз арадал атанвай хизандини вичин бахтаварвал гьиссзавай, амма Мусина вичин макьсаддин къван масакIа регъвезвай. Яргъал вегьин тавуна, жегьилди къарар кьабулна: ада ДГПИ-дин заочный отделенидиз имтигьанар вахкана. 1976-йисуз Мусин Аллагьвердиевича географиядин муаллимвал тестикьарзавай диплом вахчуна. Ахпа ада Цналрин мектебда кIвалахиз башламишна. Генани ада вич, гьа хуьре хьиз, кьетIен методика, дерин чирвилер авай сагьиб тирди къалурна. Са куьруь вахтунда ам районда тариф авай муаллимрин жергедиз хкаж хьана. Гзаф вахтара пешекарвилин секцийрал, совещанийрал вичин теклифар, фикирар гваз рахаз жедай. Ада, мектебар ахтармишдай методистрин группадик кваз, гзаф йисара неинки аялрин чирвилерин гьал, гьакI муаллимриз пешекарвилин тарсар тухудай къайдаярни чириз хьана, меслятар къалурна, теклифар гана.
Мусин Аллагьвердиевич Аллагьдин патай гегьеншдиз алакьунар ганвай инсан тир. Адаз неинки география, тарих, математика хъсандиз чидай, гьакIни адан рикI дидед чIалал, хайи литературадал, иллаки шииратдал, гзаф алай. Ада фасагьатдиз Кь.Саидан, Е.Эминан, С.Сулейманан ва маса классикрин эсерар хуралай кIелдай, лап хъсандиз тар, чуьнгуьр ядай. Алава яз, адаз къванцин кIвалахарни тарифлудаказ чидай. Фиригърин хуьруьн мектебдин гьаят ада Ватандин ЧIехи дяведа чпин чанар азадвал, гъалибвал патал гайи хуьруьнвийриз бахш яз эцигнавай обелиск-гуьмбетди къени гуьрчегарзава. ГьакIни ада хуьруьн къене са шумуд касдиз яшайишдин кIвалер хкажна. Мягькемдиз ва гуьрчегдиз эцигнавай дараматрин цларал дамахзавай агьалийрикай сад и цIарарин авторни я.
Гьасанов Мусин Аллагьвердиевич неинки хъсан инсан, тежрибалу тербиячи, вижевай пешекар, къизилдин гъилерин ва ачух рикIин сагьиб, гьакI кайванидиз уьмуьрдин вафалу юлдаш, аялриз хизандал рикI алай буба яз хьана. Ада Валентина Мусаевнадихъ галаз 6 аял (3 рушни 3 гада) уьмуьрдин рекьел акъудна, абуруз савадлувилин рехъ хкядай мумкинвал гана.
…Дагълух хуьрер, мажбур хьана, арандиз куьч жезвай 70-йисар тир. Ахьтин селдик ЗахитIрин хуьрни акатна, амма вучиз ятIани, Мусин муаллим Фиригърин хуьруьз куьч хьана. Ана бине кутур ада 1979-йисалай 2015-йисалди хуьруьн мектебда вичин пешедай кIвалахна.
“Ажалдиз мажал авач”, — лугьуда бубайри. А къанунди Мусин муаллимдизни рухсат ганач. 2015-йисан зулуз ам чавай къакъатна, амма къени гьуьрмет, инсанвал, насигьатар неинки са кIвалахдин юлдашрин, кIвалинбурун, мукьва-кьилийрин, гьакIни ам вич чидайбурун бейнийра амазма. Им ада ачух дуьньяда тунвай куьтягь тежер руьгьдин девлет я.
Абдул Ашурагъаев,
Хив райондин Фиригърин СОШ-дин
дидед чIалан муаллим
