Эхиримжи йисара лезги миллетдик чIал квахьуни къурху кутазва. Са вад-цIуд йис идалай вилик ихьтин хабар галукьайла, хъуьруьн­ни мумкин тир, им вучтин хабар я лугьуз. Гила чун гьакъикъатдал атанва, неинки шегьерра яшамиш жезвай, гьакI хуьрерани чIехи пай аялар урус чIалал рахазва.

Яраб идан себеб вуч ятIа? Жува ахтарми­шай делилрай чир хьайивал, чIехи пай диде-бубайри тахсир телевизоррайни телефонрай къалурзавай мультфильмайрик кутазва. Бес 10-15-йис идалай виликни гьа мультфильмаяр туширни къалурзавайбур? Ваъ, зи фикирдалди, тах­сир аялрин  диде-бубайрик ква. 3-5 йиса авай аялдив къачуна багьа телефонарни планшетар вугузвайбур гьа диде-бубаяр тушни?! Хуьрерани кваз чпин аялрихъ галаз урус чIа­лал рахазва, художественный эсерар авай аялрин ктабар эсиллагь ахкъудзамач, мектебрин библиотекайра абур лап кьит хьанва.

СССР-дин вахтара аялар патал милли чIаларал акъудзавай ктабрин кьадар гзаф тир, абур аялри къачуна кIелни ийизвай. Идалайни гъейри, къачур гьар са ктабдин мана библиотекарди хабарни хкьазвай, аялди ктаб кIелнани, кIелначни  ахтармишзавай. Дуьз лагьайтIа, къе а ктабарни амач, я истемишунарни. 50 йис жезва за Хасавюрт райондин Къурушрин хуьре акьалтзавай несилдиз хайи дидед чIалан тарсар гуз. Къурушар лагьайтIа, чпихъ кьилдин нугъат авай тек са хуьр я. Гьа четинвилеризни килиг тавуна, чи аялри райондин ва республикадин олимпиадайрани конкурсра иштиракзава, агалкьунарни жезва. Гьайиф хьи, аялар патал акъуд­завай ктабар бес тежез, кIе­вера гьатзава. И месэладин пата-хъай за са шумудра “Лезги газетдиз­ни” Тахо-Годидин тIварунихъ галай чIа­ланни литературадин институтдизни, ДИРО-дизни шикаятна, республикада кьиле тухвай конференцийрални лагьана. Амма гьай лугьудай кас жагъанач. “Рекьимир, цIегь, гатфар къведа” лугьудайвал,  къведай цIийи кIелунин йисан сентябрдилай жеда лугьуз, гьар йисуз умуд кутазва, амма ктабар авач.

Алай вахтунда 6,7,8-9-классар патал ктабар лап кьит я, гьар класс­да 5-7 ктаб я авайди, чебни — 2001-2004-йисара чапдай акъуднавайбур. Гьар са ктаб 5 йисуз ишлемишна кIанзавайди я, чна лагьайтIа, 15-20 йисуз ишлемишзава, чебни чкIай афарриз ухшар хьанвайбур. Адалайни гъейри, 6-7, 8-9-классар патал кьве классдин ктаб са жилдинин къене тунва. Им лагьай гаф жезва хьи, 6-классда кIелзавай аялди са йисуз файдасуз 7-классдин ктабни гъиз хутахзава. Программайрин бинедаллаз, гьар класс патал кьилди акъудайтIа жедачни? Алай йисуз за А.Тахо-Годидин тIвару­нихъ галай институтдин къуллугъ­чий­ри-вай чирайвал, ктабар акъудун ­па­тал Москвадиз рекье тунвалда, гье­лелиг мус акъуддатIа чизвач. Му­аллимрини аялриз лагьана кIан­за­ва: “Аялар, цIи ктабрихъай вил атIутI, къведай йисуз, белки, хьайи­тIа”.

Гьуьрметлу алимар, муаллимар, сагьибар, куьне фикир це:  Да­гъустандин школаяр патал милли чIа­ларин ктабар  Москвада акъудун вуч лагьай чIал я? Бес чахъ ктабар акъуддай чи чапханаяр тIимил авани? Заз чизва, им ФГОС-дин исте­ми­­шун я лугьузва, рази я зун, анра маса ктабар акъудрай, милли чIа­ла­ринбур — ваъ. Бес чахъ чи Дагъус­тан Республикадин образованидин министерство, институтар, законар кьабулдай Халкьдин Собрание, халкьди хкянавай векилар авачни? Вучиз абуру ихьтин месэлаяр садра кьванни чпин совещанийрал, заседанийрал, собранийрал эцигзавач? ЦIийи мектеб, кархана ачухдай шадвилин мярекатар гьина хьайитIа­ни, яру лентер атIузвайбур гьа чи депутатарни маса чиновникар я эхир. Бес чи аялриз бес тежез­вай ктабрин къайгъу мус ва ни чIуг-вада?

КIулунрикай, ктабрикай, ктабра ахъайнавай гъалатIрикай за “Лезги газетда” (2005-йис, № 45, 2007-йис, № 42) кхьенай. Мисал яз, 1957-йисалай чи лезги чIалай хьайи “кьве тахан” гьарфар (-тт-т, кк-к…) ах­къуд­на, амай вири миллетрин чIа­лара абур къени хвенва, чна алай вахтунда абур са гьарф хьиз ишлемишзава (заз ван хьайивал, абуру кхьинра гзаф чка кьазва кьван). И месэлади иллаки сифтегьан классра кIелза­вай аялар кIевера твазва. Мисал яз, “аялди тар хана”. Лагь гила, вуч ятIа аялди ханвайди — къелем яни, та­хьайтIа, — музыкадин алат? Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда.

Бязи вахтара газетрай, журналрай макъалаяр кIелдайла, абурун авторрилай гуьгъуьниз алава “филологиядин илимрин доктор”, “филологиядин илимрин кандидат” кхьизва. Гьуьрметлу алимар, ктабар туькIуьрзавай авторар, гьар са ктаб  сифтени-сифте ам мектебра кIелзавай аялар патал акъудзавайди рикIелай ракъурмир. Ктабар чIалан вири къайдаяр, кьетIен­ви­лер, истемишунар фикирда кьуна туькIуьрун герек я.

КIвалахда чна рагьметлу Р.Гьай­­­дарован, А.Гуьлмегьамедован, М.Гьажиеван ва гзаф маса алимрин гъилерикай  хкатнавай гафарганар ишлемишзава. Зи вилик Р.И.Гьайдарован “Лезги чIалан орфографиядин словарь” ква. Ана эхирдай “Урус чIалай атай гафар кхьидай къайдаяр” разделда икI кхьенва: “Эхирда -ее, -ие, авай гафар ихьтин эхирар акална кхьида: подлежащее — подлежащиди;  соб­рание — собраниди; существи­тельное — существительниди, амма партия — партияди”. Эгер и  къайдада къалурнавайвал -ее, -ие, -ое гадарзаватIа, вучиз -ия эхир авайвал тазва (адалайни гъейри, чахъ чIала дишегьли — итим къалурдай род авач)? Заз чидайвал, партия — партиди, орфография — орфографиди кхьин дуьз жезва.

Эгер учебникра ахъайзавай гъалатIар вири кхьейтIа, гзаф вахт гьавайда рекьин жезва. Авторри, цIийи учебникар акъуддайла, винел алай жилд дегишна, материал асул гьисабдай авайвал тазва. Литерату­радин ктабарни гьакI я: сана — А.Фатахов, масана — Фетягьов, Ирчи — Йирчи, Омаран Батырай — Омарла Батырай; сана “Кьашкьа духтур”, масана — “Къашкъа духтур”…

Инсанри хирде тавуртIа, чIал ва литература вич вичиз квахьдач.  Бязи вахтара ктабрик квай нукьсанрикай, абур авачирвиликай кхьейла, ихьтин татугайвилериз чи алимри са фикирни тагайла, жуваз кьвед лагьай сеферда къелем гъиле хкьаз кагьул жеда.

Заз ихьтин са теклиф гуз кIан­зава: чахъ авай гьуьрметлу алимар (абурун кьадар лап тIимил хьанва), са бязи муаллимар санал кIватI хьана, чи хайи чIал гуьнгуьна хтуна, са нормадал хкун герек я. Гьелбетда, им регьят месэла туштIани, чна зегьмет чIугун чарасуз я.

Гьуьрметлу алимар, депутатар, мектебра кIвалахзавай муаллимар, газет кIелзавайбур, куьнени куь фи­кирар лагьана, чун са нетижадал атайтIа, гзаф хъсан кар жедай. ЧIал квахьайла, миллетни квахьдайдакай виридаз хабар я. Гьавиляй ша чун уях жен.

Гьажи  Къазиев, муаллим

_________________________________________________________________________________________

Редакциядин  патай:

Гьуьрметлу Гьажи муаллимдин макъалада гьатнавай бязи суалриз талукь тайин жавабар и чина ганвай А.Тахо-Годидин тIва­рунихъ галай НИИ-дин илимдин къуллугъчи Жаклина Мейлановадин макъа­лада ава.

Гьакъикъатдани, чи мектебра хайи чIаланни литерату­ра­дин­ ктабар кьит я. Чаз малумарайвал, ФГОС-дин истемишунрал асаслу яз, са кIалубра аваз, ктабар Москвада, Санкт-Пе­тербургда чапдай акъуд­зава. Неинки лезги, гьакI Дагъустандин муькуь халкьарин чIаларални мектебар патал ктабар “Просвещение” чапханади гьазурзава. Кьилинди, ктабар ерилубур, аямдин истемишунрив кьазвайбур, аялриз дерин чирвилер гудайбур хьун я.

ЧIал санал акъвазнавач. Идахъ галаз алакъалу яз, орфогра­фия­дани гьял хъувуна кIани месэлаяр кIватI хьун тIебии кар я. И жигьетдай къайдаяр мягькемарун патал Гьажи муаллимди гузвай теклифдин тереф чнани хуьзва.