Эхиримжи йисара Москва ва Санкт-Петербург шегьерра кардик квай “Просвещение” чапханади 1-4-классар патал “Лезги чIал” ва “Литературадай кIелун” учебный пособияр акъудна. Ктабар А.А.Тахо-Годидин тIварунихъ галай илимдинни ахтармишунрин институтдин къуллугъчийри 2015-йисуз лезги чIалаз ва литературадай кIелуниз талукь сифтегьан умуми образованидин рекьяй кьвед лагьай несилдин гьукуматдин федеральный образовательный стандартрин (ФГОС) чешнелу программадин бинедаллаз туькIуьрна. И программайра мектебра дидед чIал чируниз гьафтеда 1-4-классра 5 сят (2 сят — лезги чIалаз, 3 сят — литературадай кIелуниз) чара авунва.
Хайи чIаланни литературадин ктабрин патахъай чаз зенгер ийизвайбурни, кагъазар ракъурзавайбурни ава. Лагьана кIанда, чи вири мектебар ктабралди тамамвилелди таъмин туш. Ктабрин кьадар гьам хуьрерин, гьам шегьеррин мектебра лап тIимил я, абур аялриз бес жезвач. Чна, институтдин къуллугъчийри, и нукьсан арадай ахкъудун патал алахъунар ийизва. ИкI, “Просвещение” чапханади гъвечIи классар патал алава яз ктабар чапдай ахкъуднава. Мукьвара абур мектебрив агакьда.
Алай вахтунда “Просвещение” чапханади 5-9-классар патал учебный пособийрал кIвалахзава. Абур 2021-йисан юкьвара хьиз кIелзавай аялрин гъилера жеда. Гаф кватай чкадал къейд ийин, идалай вилик 6-7-классар патал лезги чIалан ктабар са жилдера аваз акъуднавай. Гила а ктабар 6 ва 7-классар патал кьилди-кьилди акъуддай къарар кьабулнава.
Малум тирвал, идалай вилик ктабар А.А.Тахо-Годидин тIварунихъ галай институтдин чапханада акъудзавайди тир. Хиве кьан, чкадал акъуддайла, авторриз ктабрин винел кIвалахиз хейлин регьят жезвай.
Виликан йисарив гекъигайла, гьар са классда дидед чIалаз ганвай сятерин кьадар тIимил хьанва. ТIимил хьунин месэлани асул гьисабдай мектебрин директоррилай аслу я. Вучиз лагьайтIа, са бязи директорри мектебдин компонентдай лезги чIалазни литературадиз сятер чара ийизвач. Нетижада, гьайиф хьи, йисалай-суз сятерин кьадар тIимил жезва.
Наразивилерни гьахъсузвилер арадал къвезватIани, лезги чIалан муаллимри, нукьсанризни, четинвилеризни фикир тагана, кIвалахзава. Абуру чпин кIвалахда методикадин хийирлу къайдаяр ва технологияр ишлемишзава, мукьвал-мукьвал хайи чIалаз талукьарнавай мярекатар, ачух тарсар кьиле тухузва. Абуру аялар дерин чирвилер къачуз вердишардай рекьериз, аялрин зигьин хци авуниз, фикир-фагьум деринаруниз, акьалтзавай несилдиз инсанпересвилинни ватанпересвилин тербия гуниз кьетIен фикир гузва.
Тарифлудаказ лезги чIалан тарсар гузвай муаллимар чахъ тIимил авач: С.Османова, Г.Межидова, Ф.Саидова, С.Къазанбегова (СтIал Сулейманан район), Р.Абдулгьалимова, М.Жаруллаева, М.Рамазанова (Мегьарамдхуьруьн район), Р.Алиева, Р.Салманова, Э.Муталибова (Дербент шегьер), Т.Алиярова, Э.Шабанова (Каспийск шегьер), И.Амаханова, З.Халифаева, Ф.Абдуллаева (Махачкъала шегьер) ва масабур. Муаллимри илимдин къуллугъчийрихъ галаз сих алакъаяр хуьзва.
Хайи чIалакай ихтилат фидайла, къурху кутазвай са месэла къейд тавуна жедач. Эхиримжи йисара бязи диде-бубайри чпин аялар хайи чIалан тарсариз ракъурзамач. Мадни гьайиф къведай кар ам я хьи, ахьтинбурун арада чеб хайи чIалахъ рикI кузвайбур я лугьузвайбур, бязи дуьшуьшра дидед чIалан муаллимрикай гъалатIар кьаз алахъзавайбурни ава. Мукьвара “Лезги газетдин” 48-нумрадиз Ашукь Алиханан “Лезги чIал чирин” тIвар алай макъала акъатнавай. Ана авторди чIал вилик тухунин жигьетдай вичихъ авай теклифар, фикирар раижнава. Мектебра аялри кIелзавай дидед чIалан ктабрикай рахадайла, ада къейдзава: “Зи аялри мектебда кIелзава. Веледрихъ пакадин хъсан югъ хьунин къайгъуда авай гьар са диде-бубади хьиз, зани абурун кIелунрал гуьзчивалзава. Нубатдин сеферда аялриз кIвале тамамарун патал ганвай тапшуругъриз килигдайла, за 3-класс патал 2018-йисуз чапдай акъуднавай лезги чIалан ктаб тупIалай авуна…”.
Захъ авай делилралди, ашукь Алиханан аялди гьакъикъатдани 3-классда кIелзава, анжах ам лезги чIалан тарсариз физвач. И дуьшуьшда лезги чIалан тарсуниз тефизвай аялдихъ галаз бубади 3-классдин тапшуругъар гьикI тамамарзавайди ятIа, зи кьил акъатзавач. Зи фикирдалди, гьич тахьайтIа хайи чIалахъ рикI кузвай касдин аялри кьванни лезги чIалан тарсар кIелун лазим я.
Бязибуру нугъатра авай гафар чи литературадин чIалаз гъунин теклифни гузва. Учебный пособияр туькIуьрдайла, авторри тапшуругъра писателрин ва шаиррин эсеррай чIукар, предложенияр ишлемишзава. Ктабдин автордиз абурун къурулушда дегишвилер твадай ихтияр авач. Лугьун, теклифун гьамиша регьят я. Нугъатрин гафар, адет яз, литературадин чIалаз яратмишзавайбурун эсеррин куьмекдалди тIебии саягъда къвезвайди я.
Эхирдай са кар мад къейд хъийин. Мектебда лезги чIалан тарсар аваз, чпин аялар “русский как родной” тарсуниз ракъурзавай диде-бубаярни авачиз туш. Чун мукьвал-мукьвал хайи чIал хуьникай, чируникай рахазва. Бес ихьтин дуьшуьшра вуч авун лазим я? Ихьтин татугай крар заз жуван вилералди са шумудра акунва. “Лезги газет” кIелайла, ахьтин диде-бубайри чпин гъалатI аннамишуник чна умуд кутазва.
Жаклина Мейланова,
А.А. Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин
институтдин илимдин къуллугъчи
