Россиядин Федерациядин Конституциядин югъ

Къанни ирид йисуз Россиядин Федерациядин Конституцияди государстводиз, гьукумдин вири къурулушриз, уьлкведа яшамиш жезвай халкьариз, миллетриз къуллугъзава. 12-декабрдин югъни чна гьар йисуз сувар хьиз къейдзава. Уьлкведин Дибин Закондин гьакъиндай чна тарихдин илимрин кандидат, ДГУ-дин тарихдин факультетдин декандин заместитель, умуми тарихдин кафедрадин доцент  Исмаил  Асланович  Эмирхановахъ   галаз суьгьбетзава.

• Исмаил Асланович, Конституция госу­дарство ва уьлкведин агьалияр патал вуч я?  

— Са рахунни алач, ам чи кьилин ва кар алай документ я. Россиядин Федерациядин Конституция — уьлкведин Дибдин закон я. Чун адан куьлгедик кваз яшамиш жезва. Куь рикIел аламатIа, цIийиз арадал гъанвай Россиядин Федерациядин Конституция кьабулун регьят месэладиз элкъвейди туш. Вахт лап муракабди, къизгъинвал квайди тир. СССР чукIурнавай. Союздин республикайри хсуси государствояр арадал гъизвай. 1990-йисан 12-июндиз халкьдин депутатрин съездди РСФСР-дин аслу туширвилин гьа­къиндайни Декларация кьабулна. Гьа и йисан 16-июндиз Конституциядин комиссияни тешкилнай. Адак 98 депутат акатзавай. ЦIийи Конституциядин гьакъиндай абур кьве патал пай хьана ва 1993-йисан октябрдиз Москвада дяведин къизгъин гьалар арадал атана, Верховный Советдин дарамат танкарай яна. Халкьдин депутатрин Съезд ва Верхов­ный Советни чукIурна. Уьлкведа политикадин ва конституционный жигьетдай халис кризис арадал атана. Ихьтин гьалара Россиядин Федерациядин Конституцияни кьабулиз хьанач.

Анжах 1993-йисан 12-декабрдиз сечкияр кьиле фена ва халкьди цIийи Конституциядин гьакъиндай вичин фикир лагьана. ЦIийи Конституциядин тереф сесер гайи агьалийрин 58,43 процентди хвена.

Гьелбетда, алатай тарихриз вел вегьейла, 27 йис тIимил вахт я. Гьавиляй ара-ара адак дегишвилерни кухтазва. Вучиз лагьайтIа уьлкведин сиясатдин, федеральный, суддин, федеративный къурулушра датIана цIийи­вилер арадал къвезва, гуьзлемиш тавур крар, вакъиаяр жезва. Квезни чизвайвал, гьа и мукьвара Дибдин закондик, РФ-дин Президент Владимир Путинан теклифдалди хейлин дегишвилер кухтадайвал я. Пеше­карри тестикьарзавайвал, абуру уьлкве мадни вилик финиз, масадбурулай аслу тахьуниз, агьалийрин яшайиш хъсанаруниз къуллугъда.

Чаз малум тирвал, Конституцияда государстводин туькIуьр хьуниз, халкьарин азадвилериз, ихтиярриз, общество мягькемарзавай вири хилериз, такьатриз, гражданиндиз кIелдай, кIвалахдай, яратмишдай, ял ядай шартIар тешкилуниз ва и вири заминвилер, галайвилер хуьниз талукьарнавай дибдин принципар къалурнава, положенияр тести­кьарнава. Конституцияди зурба уьлкведин гьар са агьалидин гьакъиндай жаваб гузва, адаз бахтлудаказ, барабардаказ яшамиш жедай, общество патал зегьмет чIугвадай сад хьтин ихтиярар гузва.

Дибдин законда къалурнавайвал, Кон­сти­ту­циядихъ уьлкведа лап вини дережадин юри­­­дический къуват ава. Амни квекай ибарат­ я лагьайтIа, Россиядин Федерацияда кьабулзавай гьич са федеральный законни, нормативно-правовой актни Конституциядин положенийриз акси атана виже къведач. Наразивал арадал гъизвай нормативный актариз, обществодиз зиян хкатзавай законриз, указриз талукь месэлаяр РФ-дин Конституционный судди гьялда. Ада кьа­булзавай къара­рар­­­ акьалтIай дережадинбур я ва абур са шартI­ни алачиз кьилиз акъудун гьар са субъ­ектдин, идарадин, гражданиндин буржи я.

Чаз чизвайвал, Россиядин Федерация  жуьреба-жуьре динриз къуллугъзавай гзаф халкьарикай, миллетрикай ибарат государство я. Виридаз гьа сад хьиз уьлкве, общество ва Дибдин законни сад я. Гьавиляй адан законар, положенияр, къалурунар, статьяяр виридаз талукьбур, гьамиша амална кIанза­вайбур я. Государстводин къуллугърал алайбуруни, идарайра, карханайра, фирмайра зегьмет чIугвазвайбуруни, пенсионеррини, жегьилрини… Конституциядин нормайрал амал тавун къанунар чIурун яз гьисабзава ва и кардай тахсирлу ксар, абуру рехъ ган­вай къанунсузвилин агъурвилелай аслу яз, уголовный, административный ва я та­хьайтIа, юридический рекьяй маса жавабдарвилиз чIугвада.

• Гьахъ я, Конституцияда вири месэлаяр хъсандиз ачухнава, амма уьмуьрдин тежрибадай бязи вахтара чаз маса шикилар аквазва. Инсанривай чпиз ганвай ихтияррикай тамамвилелди менфят къачуз жезвач. Абур чиновникрилай аслу жезва.

— Садавайни инкар ийиз жедач, Конституциядин вири положенияр, къалурунар уьлкве, халкьар, инсанар патал я. Чи уьлкве, Кон­­­ституцияда къейднавайвал, социальный, демократвилин государство я. Халкьариз ви­ри жуьредин ихтиярар, азадвилер ганва, агьалияр жуьреба-жуьре кьезилвилералди таъминардай законар ава. Абур чна винидихъни къейднава. Кар алайди абурукай дуьзгуьнвилелди, закондин бинедаллаз менфят къачун я. Чна гьар йикъан яшайишда абур гьикI ишлемишзава?

Гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, и су­алдиз гун лазим тир жавабар тамамвилелди разивалдайбур жезвач, — лугьузва И.Эмир­ханова.

— Вучиз лагьайтIа, гзаф вахтара чи инсанар законриз талукь месэлайрив “гьа хьайивал хьуй” лугьуз эгечIзава. Виридалайни кьилин месэла ва я чи инсанрин синих ам я хьи, Россиядин ватандашар патал Конституцияда тайинарнавай ихтиярриз, азадви­лериз, кьезилвилериз талукь статьяяр, гьукуматди акъудзавай законар, уьлкведин ­президентдин указар, къарарар чирзавач. ­Вичин хийирдихъ акъуднавай ва кьабулнавай закондикай хабар авачир касди адакай менфят гьикI къачурай? Талукь идарадиз фена, истемиш гьикI авурай? КIанзни-такIанз инсан кIеве гьатзава ва ада ахпа идарадин, райондин, республикадин чIехибурулайни, чи гьукуматдилайни, президентдилайни наразивалзава, “чинра садани законрал амалзавайди туш” лугьуз, чка-чкадал ихтилатарзава.

Исятда республикада савадсузар амач. Саки вирида юкьван школаяр куьтягьзава, вузра кIелзава, телевизордиз килигзава, радиодихъ яб акалзава, социальный сетрикай менфят къачузва, амма законрихъ галаз ала­къалу месэлаяр, дердияр гьялдайла, гзаф  кьадар савадсуз тирди успат жезва.

Республикада агьалийрин ихтиярар хуьзвай хейлин органарни квардик ква. Герек вахтунда инсанривай прокуратурадин, си­лис­дин, суддин, МВД-дин, аялрин ва гьакI чIе­хибурун ихтиярар хуьзвай органривай куьмек тIалабиз жеда.

Уьлкведин Дибдин закон кардик кваз 27 йис жезва. Адахъ инанмишвалзавай чи халкь уьлкведи мадни виликди камар къачудайдахъ, пакадин югъ хъсан жедайдахъ, корруп­ция­дин, терроризмдин вилик пад кьадайдахъ, бейкарвал квахьдайдахъ, халкьарин арада дуствал мягькем ва инсанрин яшайиш агьваллу жедайдахъ умудлу я. Ихьтин мурадар­ дагъустанвийрихъни ава. Бахтлу уьмуьрдин иесияр хьун патал вирида, Конституциядин законрал амал ийиз, гьакъисагъвилелди зегьметни чIугуна кIанда.

Нариман  Ибрагьимов