Кьасумхуьрелай винидихъ, рагъакIидай пата 10-15-17 километрдин мензилда, дагъдин ценерив ата-бубайрилай инихъ къуншияр яз анжах пуд хуьр ама: Цмур, Цнал, Ичин. Зи суьгьбет гьа и пуд хуьруь­кай я.

Цмурар. 

И хуьр кеферпата Рычал вацIун, кьиблепата Макьарин вацIун арадал хкаж хьанвай тепедал ала.ТIебиат ина лап гуьзелди я. Хуьр тамаринни еке мулкарин, кьакьан дагъларин вацIарин къужахда ава.

Тарихда и хуьр Лезгистандин, Дагъустандин майданда гзаф са­вад­лу, мергьяматлу, кьегьал рухвайралдини рушаралди, абурун агалкьунралди, чилин девлетралди машгьур я.

Пачагьдин гьукумдин вахтара ина, Кутур Куьредин центр-меркез яз, пачагьлугъдин идараяр аваз хьана. Абуру и дерей­ра авай саки къадалай виниз хуьрерин жемятар пачагьлугъдин къанунриз муьтIуь­гъариз, абурувай гьар йиса гьукуматдин хазинадиз харж-налук къа­чуз, муьтIуьгъ тахьайбуруз кIе­ви се­ренжемар кьабулиз хьана.

50 йис идалай вилик дуьньядилай лап кьуьзуь хьана фейи  цмурви Уста Агьмеда заз суьгьбетнай:

— Хуьре авай пачагьдин къанунар хуьзвай жандармайрин, приставрин алакъаяр вич гьамиша кесиб халкьдин патал хьайи КIири Бубадихъ галаз аваз хьана.

Адан суьгьбетдай, Арагъ хуьруьн са пата лезгияр, муькуь­ патани чувудар яшамиш жезвай.

Кесиб лезгидин гада куьчедин атIа пата авай чувуддин са гуьрчег рушал ашукь хьана. Абурун муьгьуьббатдикай ди­де-бубайриз, хуьруьн жемятдизни хабар авай.

Рушан диде-бубади, жегьилрин михьи гьиссериз кIур га­на, чпин руш Дербент шегьерда яшамиш жезвай са варлу чу­вуддин гададиз гудай меслятна. Даралмиш хьайи лезги га­дади, КIири бубадин  патав фена, вичиз куьмек гун тIалабна. А вахтара кесибрин далу хьанвай Бубади гада секинарна.

— Сир хвена, руш тухузвай юкъуз, чуру — спел туна, чамран­ партал алукIна, свас гъидай кIвал гьазура, — лагьана.

Ингье Арагърин хуьруьз Дербентдай гьа вахтарин улакьар тир кьве ва кьуд балкIан кутIуннавай  фай­тунра аваз хузаин чувуддин гададиз свас тухузвай чамарар атана.

Арагърин чувуд пата — мехъеррин шадвилер, лезги патани сефилвал авай. КIири Буба лагьайтIа, яракьламиш хьанвай вичин юлдашарни галаз далдадик акъвазнавай.

Атанвай чамарри ва абурун терефдарри, къив гуз,  свас файтунда­ акьадарна ва абур чкадилай юзана­. И макъамда виридаз машгьур КIири Буба  вичин юлдашарни галаз файтунрин вилик акъатна ва свас авай файтун шейэрни гваз хуьруьн лезги­ патаз, руш кIанзавай гададин гьа­ятдиз гьализ туна.

Свас гададин кIвализ хутахна, хуьруьн лезги пата мехъер­рин шад­вилер къурмишна.

Хузаин чувуддин чамарар, файтунар ичIиз Дербент шегьердиз рекье хтуна…

1917-йисуз ЧIехи Октябрдин инкъилабди дуьзвилихъни адалатдихъ гьарарат хьанвай Урусатдин ва гзаф маса халкьар­ зиллетдин мавгьуматдин чIулав пердедикай хкудна. ЦIийи гьукумат, адан къанунар цмурвийри, сифтебурукай яз, шадвилелди кьабулна. Цмурви Къазибег Акимов викIегь инкъилабчи — революционер хьана. Ада, Да­гъустандин Ревком­дин член яз, кесиб халкьар гъавурдик кутунин, Совет власть чкайрал мягькемарунин рекьяй еке кIвалах тухвана. 1919-йи­сан 14-августдиз Кьасумхуьр пачагьдин генерал Деникинан кьушунрикай азад авун патал  къарагънавай халкьдин кьиле цмурви Къ.Акимов ва маса инкъилабчияр алай вахтун­да “Терсепул” базар, “Муг” ва маса туьквенар алай ачух чуьл­дал 6 юкъуз къа­ти дяве хьана. Нетижада 200 кас деникинчияр­ ­кьена, 1800 винтовка, 6 пулемет, 2 млн. патрум халкьди вах­чу­на…

Гьа четин вахтара Цмурдал къавуз ракь янавай дарамат эцигна, ана 7 йисан школа ачухна. И дерейра яшамиш  жезвай гзаф жаван, Цмурдал 7 класс куьтягьиз, чпин хайи хуьрера ачух­­навай 1-4- классрин школайра аялриз тарсар гуз хьана.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара и хуьряй, сифтебурукай яз, цIудралди жегьилар фронтдиз фена.

Цмурдал аялрин кIвал (детдом) ачухна. Бубаяр дяведа кье­на, цIуд­ралди етим аялриз и хуьруькай кьвед лагьай ватан хьана.

1950-йисара ина хуьруьн вини кьилихъ, Макьай къвезвай вацIун гирведал гидроэлектростанция эциг­на, хуьр Ильичан эквералди ишигълаван авуна, хуьруьн юкьвални аламатдин цIун регъвер эцигна.

Цмуррин хуьряй Советрин девирда шиирар —  жавагьирар­, сифте яз шиирралди роман теснифай Алибег Фатахов, писатель Зияудин Эфендиев, са кIваляй пуд генерал — Мегьамед­гьанифа, Гьажикъурбан, Рагьман Шайдаевар, Социализмдин Зегьметдин Игит Темирханов, лезги чIалан рикIни жигер шаир Аб­дулфетягь, цIудалай виниз илимрин кандидатарни докторар, жемятдиз, райондиз чешне тир, цIу­далай виниз аялар хана, хвена, же­мятдиз, Ватандиз вафалу яз тер­бияламишна, гьакъисагъвилелди гьарна кIвалахзавай баркаллу Егибегов Абдулашиман ва маса еке хизанар акъатнава.

Эхиримжи 10-15 йисан вахтунда и хуьр, жемят мадни ви­лик фена. Ина алай аямдин истемишунрихъ галаз кьадайвал эцигнавай кьве мертебадин юкьван школа, муаллимрин кьве мертебадин кIвалер, чирвилеринни спортдин комплекс, Ватандин ЧIехи дяведин йисара чанар гайи цмурвийриз эцигнавай мемориальный комплекс, шаир Али­бег Фатаховаз, гене­рал Мегьамедгьанифа Шайдаеваз эцигнавай памятникар, гъа­либвилин музей ава, Кьасумхуьрелай хуьруьн вини кьилихъ кьван къир цанвай рехъ, йифиз куьчеяр ишигълаван авунвай цIийи электролиния,  цIийиз кутунвай багълар ва гзаф ма­са агалкьунар — ибур хуьряй акъатнавай кьегьал рухвайрин­, меценатрин, хуьруьн ва райондин кьилерин жанлу крар я.

Вири и цIийивилери Цмуррин хуьр шегьердин къаматдиз гъанва.

Хуьрелай винидихъ Дагъустанда, Россияда ад акъатнавай  баркаван “Рычал-су” яд акъудзавай машгьур завод гала.

Цналрин  хуьр.

Ам Цмуррилай винидихъ 5 километрдин мензилда, кьакьан, дуьз, ге­гьенш­ майдандал ала. Хуьр, XV ла­гьай асирдин сифте кьилера хьайи залза­лайрин, тIегъуьнрин, кашарин завалрик акатна, и дереда аваз хьайи ирид хуьруьн жемятрикай  кьена амукьай инсанар алай вахтунда и хуьр алай чкадал куьч хьана, чпиз къазмаяр эцигна­, майишатдал машгъул хьуникди арадал атана. И кар хуьруьн­ патарив гилани гумай чкIай къадим хуьрерин харапIайрини сурари ва Цналрин мулкунал хьанвай сурарин къванерал алай кхьинри, тарихри, бубайрин лугьунрини тестикьзава.

Хуьр еке пуд магьледикай — Схунбур, ТIехер, Кьамасар ва 32 ту­хумдикай ибарат я. Къунши хуьрера авайди тек са мискIин хьайила, Цналдал лап фад­лай кьве мискIин ва арабдал кIелнавай инсанар гзаф хьана. Гьарнай хтана, санал яшамиш жезвай жемят сир хуьдайди, мягькемди, сада-садаз куьмекар гуз, душмандин хура туп­ламиш хьана акъваздайди хьана.

1960-йисара за тарихдин делилар кIватIдайла, вичин яшар 80 йисалай алатнавай хъсан суьгьбетчи, Н.Самурский мукьувай чидай Булаев Мусади суьгьбетнай:

— Хуьруьн жемятди, сад хьана, пачагьдин гъилибанар тир Куьредин ханаризни беглериз  муьтIуьгъ тежез, налогар тагуз, абурун девлетар тармар ийиз хьана. Нетижада жемят ханлухдиз, пачагьдин хазинадиз гузвай харжарикай азад авуниз мажбур хьанай.

И кар чIехи тарихчи, илимдин доктор Х.М.Хашаева кхьенвай (“Памятники обычного права Дагестана XVII-XIX в.в.” изд. “Наука”, Москва — 1965г.) ктабдани тестикьарзава.

Мадни зи суьгьбетчи Булаев Мусади лугьузва: “Дуьньядиз машгьур хьайи Имам Шамила пачагьдин залумкарвилизни чкадин ханаризни беглериз акси яз тухвай дяве­да Цналрин хуьряй тир дирибаш же­гьил Булаев Алимета иштиракна”­.

Ада саки вад йисуз дяве тухвана, гьана телеф хьана. И хабар сиверай сивериз агакьарайла, гъурбатда, дяведа кьейи Алиметаз къван — памятник Цмур хуьрелай ви­нидихъ, дагъларин 12 хуьруьн жемятар физ-хквезвай рекьерин гирведал акIурна. Хуьруьн патав гвай мулкара инсафсуз Надир-шагьди аялрикай юг авур рат, чи девирдал къведалди IV-I асирра къадим Алпан гьукуматдин несилар яшамиш хьайи Лакун хуьр, анин су­рар, Куьредин диванханадин булах, Къадим Ку­ра хуьр-шегьер, шейх Халифа бубадин зиярат, лишанлу гзаф маса чкаярни ава.

Ватандин ЧIехи дяведин 1941-1945-йисара и хуьряй  97 кьегьал фронтдиз фена. Абурукай 63 аскер къати женгера телеф хьана, 34 кас набут яз хтана. Дяведа ча­­нар гайи цналвийриз хуьруьн юкь­вал, школадин патав еке памятник-обелиск эцигнава.

Цналдилай Берлиндиз кьван рехъ атIай, рейхстаг къачудайла, 25 йисан яшда аваз телеф хьайи Велиханов  Наметан тIварунихъ юкьван школа янава. Хуьре яшайишдинни медениятдин, дуланажагъдин къулай вири шартIар хьанва. Гьар са кIвале экв, газ, яд ава… Цналар Европадин, Дуьньядин, Олимпиадайрин чемпионар — пагьливанар акъатнавай Куругълиеврин хизандалдини машгьур я.

Ичинар. 

Ам куьгьне Макьарин хуьрелай винидихъ галай дагъларай сифте кьил къачунвай Макьарин ва­цIун чапла пата, гуьнедин кIане ава. И хуьр Цмуррилайни Цналрилай фад арадиз  атана. Дегь заманайра и хуьруьн Кеферпата лап кьакьан тепедал — дагъдин кукIвал анжах са патай дар хивяй са рехъ авай, амай вири патар кIевирнавай жал­латIринни харжадалрин (чпи кIва­лах тийиз, масадбурал харж ве­гье­на, фу незвай ксар) Хараб хуьр хьана.­

Ичинви, алатай асирдин 70 йисара вичин яшар 90-дав агакьнаваз  рагьметдиз фейи пак мусурман Гьуьсен бубади заз суьгьбетнай:

— Кьакьан тепедал, вири патарихъай кIевирна, анжах санлай гуьтIуь рехъ хьайи къадим Хараб хуьре яшамиш жезвайбур дявекар жаллатIар хьана. Абур, чпи са кIва­лахни тийиз, маса хуьрерин жемятривай йиса кьве сеферда харж кIватIиз яшамиш жезвай. И хуьр гуьгъуьнлай вини кукIвалай агъуз и вацIун рувал, гуьнедин кIа­низ эвичIна.

Ичин хуьр арадиз атана…Зи кьатIунрай, и хуьр юкьван асиррин сифте  кьилера феодальный замок яз хьана. Хуьруьн харапIайрин хан­дакIар, сурар, са патай авай рехъ, замокдин акунар алай вахтундани чир жезма.

Ичинрин хуьре агьваллу, мергьяматлу хузаин Вурди авалдай. Адаз еке девлетар, гьайванар  хуьре, дагъда Самур­ пата чилер, кIва­лелни цIудралди лежберар алаз хьана.

Вурди Аллагь рикIел алай кас тир. Ада гьа вахтара эцигнавай зурба муьгъ Ичинрин, Рухунрин, Мехкергърин, Кур­кIуррин, Хъуьпуьхърин, Макьарин хуьрерин жемятри ишлемишиз хьана. Вурдиди эцигай и муькъуь халкьариз гилани къуллугъзама.

ТIвар-ван авай арифдар, алим, просветитель Алкьвадар Гьасан эфендидин тухумдикай тир чIехи шаир Ибрагьим, алим – философ Абдусалам  Гьуьсейновар ичинви хузаин Вурдидин хайи хтулар я.

Алатай асирдин, Советрин девирдин 30-йисара  Вурди кьуна, дустагъна. Адан мал-девлет сифте тешкилнавай Макьарин колхоздиз вахкана. Ичинай гзаф инсанар, кулакар я лугьуз, репрессийрик кутуна.

Вич и хуьряй тир алим — ватанперес Исламудин Гьуьсейнова лагьайвал, И.Сталин Ичиниз атанач кьван. Вурди ва масадбур маса гайибур  чкадин хаинар хьана.

Ичинрин хуьре Штул Гьажи эфендиди, Алкьвадар Гьасан эфен­­диди, Вурдиди, Гьуьсен бубади, Бугьадин бубади ибадатар авур куьгьне мискIин алай аямдани кардик ама. Ина алим-арабист Ариф гьажиди тешкилнавай хуьруьн музей, еке Госзаказник, гуьзел, гьейранардай тIебиат, тамар, чуьллер, вацI, рыцаррин куьгьне хуьр  ва тажубардай гзаф маса чкаяр ава.

Цмур, Цнал, Ичин хуьрерин же­мятар арайра мал-къарадин, мулкарин патахъай ва маса гьич са чуьруькни авачиз, адалатлувилелди, сад-садан мел-мехъеррик, хийир-шийирдик кваз, еке къавум-къардашар, мукьва-кьилияр яз, виш йисара  гьуьрметлудаказ яшамиш хьана. Алай девирдани пуд жемятдин жегьилрини виридаз машгьур “Рычал — Су” заводдин еке коллективда гьакъисагъвилелди кIвалахзава. И карди и хуьрерин жемятрин арада мадни артух садвал, гьуьрмет, берекат твазва.

Гьакъикъатда и хуьрер дагълара амай тIебиатдинни тарихдин ядигарар-памятникар я.

Цмур цавун кIаник квай  ачух музей хьанва. Амай кьве хуьруьхъни винидихъ къалурнавай аламатдин чкаяр, затIар, тарихдинни тIебиатдин гьейранардай яржар гзаф ава.

И пуд хуьруьн жемятри сад хьиз тIалабзава: дагълара амай и хуьрериз чкадин, районрин, республикадин вилик-­кьилик квай ксари мадни артух фикир гана, хуьрер авадан­ламишна, рекьер къайдадиз гъана, чи гуьзел тIебиат, яша­йиш, тарих къалурун (чирун) патал гьар йисуз иниз сия­гьатчийриз-туристриз маршрут ачухдайвал вири серенжемар кьабулин.

Рамазан Велибегов,

тарихчи, писатель