Женгчи шаир
ХIХ асирдин сад лагьай паюна Ярагъ Мегьамед, Ахцегь Мирзе Али, Мазали Али, Рухун Али хьтин зурба шаиррин — арифдаррин жергеда ТIагьиржал Эмиралидини кьетIен чка кьазва.
Сад лагьайди, инал тIварар кьунвай вирибур чпин девирдин лап савадлу, илимлу ксарин жергеда ава. Абуру гьа девирдин диндин илимрихъ галаз санал светский, яни дуьм-дуьз илимарни (математика, астрономия, физика, медицина ва мсб) чирна.
Кьвед лагьайди, абур руьгьдин рекьяй сада-сад девлетлу авур, сада-сад давамарай, тарихдин ирс цIийи несилрив агакьарай векилрикай я. Шаирар язни, динэгьлияр язни. Мусурман дин а чIаван кьилин идеология — халкьар санал агудай къуват хьайиди тарихда гьатнава.
Пуд лагьайди, и векилри лезги миллетдин руьгьдин культурадин, иллаки эдебиятдин, туьрк, фарс, маса чIаларални яратмишай къат арадал гъана. А ирсинилай гуьгъуьнин девиррин шаирри чешне къачуна (Кьуьчхуьр Саид, Лезги Агьмед, Етим Эмин ва мсб).
Мад са кар ава: чав агакьнавай хейлин чешмейра и шаирри сифте яз хайи лезги чIалал теснифайдини субутнава. Етим Эмина чаз къенин юкъузни чав гумай лезги чIал багъишна!
ТIагьиржал Эмирали 1790-йисуз Къуба магьалдин ТIагьиржалрин хуьре дидедиз хьана. Асул чирвилер ада Дагъустанда Вини Ярагъдал Мегьамед эфендидин медресада къачурди чи хейлин алимрин-литературоведрин илимдин кIвалахра гьатнава (Гь.Гашаров, М.Ярагьмедов, Къ.Акимов, А.Мирзебегов ва мсб).
Эмиралидини, вичин девирдин шаирри хьиз, лезги ва туьрк чIаларал теснифна. “Дурнаяр”, “Жагъурда”, “Лугьуз-лугьуз”, “Жедач” ва маса эсерар гьа жергедай я. “Асари Дагъустан” ктабда Алкьвадар Гьасана Эмиралидикай “Къуба уезддин ТIагьиржал хуьруьн агьали Гьажи Эмирали-эфенди гьакъикъи алим ва камалэгьли хьана” лагьана кхьенва. Им чIехи арифдарди вичин муаллимрикай сад хьайи касдиз ганвай виниз тир къимет я.
Писатель ва литературовед Гьаким Къурбана (Къурбан Акимов) вичин “Яру Ярагъ” романда Ярагъ Мегьамеданни адан муьруьд ва сухта хьайи Эмирали ТIагьиржалвидин алакъайриз, санал фейи рекьериз гзаф чка ганва. Чаз, Ярагъ Мегьамедан хьиз, Эмиралидин женгчивилин руьгьдикайни хабар жезва. Ярагъ Мегьамедан азадвилин “ЦIийи илимдин” рехъ Эмираслана маса сухтайривни агакьарна. Герек макъамда тIарикъатдилай гъазаватдал элячIунин таблигъат тухвана.
Тарихда гьатнавайвал, ТIагьиржалви Эмирали 1846-йисуз гьаждилай хкведай рекье кечмиш хьана. Адан ирс алимар — литературоведар тир М.Ярагьмедова, З.Ризванова, А.Мирзебегова кIватI хъувуна, 1992-йисуз чапдай акъудай “Эмир Али. Эмираслан Гъани. Ирс” тIвар алай ктаб яз чав ахгакьарна. Амма, гьайиф хьи, гьа ктабни чи гъиле авач.
Шаирдикай хейлин делилар Гь.Гь.Гашарован “Лезги эдебиятдин тарих” ктабда (М-кала, ДКИ, 2011, 82-88-чинар) ганва. Алимди къейднавайвал, Эмирали ада имам Шамилахъ галаз санал Вини Ярагъдал кIелайвиляй Кавказда Урусатдин пачагьдин наместник, генерал Ермолаван эмирдалди сифте Дербентдин дустагъда туна, ахпа Сибирдиз суьргуьн авуна. ЦIуд йисалай артух вахт гьа яргъара акъудай шаир хтана, ада Кьасумхуьрел медресада кIвалахна. Гьа йисара ада, Алкьвадар Гьасанан буба Абдуллагьахъ галаз санал физ-хквез, Къуба пата, Амсар хуьре Абаскъули-агъа Бакиханова тешкилай “Гуьлуьстан” тIвар алай эдебиятдин гапIалдин кIвалахдани иштиракна…
Аквазвайвал, Эмираслан дуьньядин уькIуь-цурудан гъавурда гзаф терефрихъай авай.
Шаирдикай бязи делилар Забит Ризванован кхьинрайни жагъизва. ГьикI хьи, литературовед Гь.Гашарова къейдзавайвал, Эмирасланан туьрк чIалал кхьей 20-дав агакьна шиирар З.Ризванова ва масабуру лезги чIалаз элкъуьрна. Квекай кхьена ТIагьиржал Эмиралиди?
Критик А.Мирзебегова ва масабуруни къимет ганвайвал, шаирдин асул пай эсерар муьгьуьббатдикай, дуьньядин гьахъсузвилерикай, хайи халкьдин дерди-баладикай я.
Амма кьисметди вич ватандивай яргъариз акъудайла, хейлин шиирра («Лагь вуна», «Дурна», «Дуьнья», «Сагъ хьурай» ва мсб) инсан ва дуьнья, ватан ва гъурбат, бахт ва бахтсузвал хьтин философиядин дерин фикирри-веревирдери кьилин чка кьазва. Гьавиляй шаирдин чIалара ихьтин цIарар гьалтзава:
Зун физава, и чка туна,
Хайи эллер, куьн сагъ хьурай.
Чара жезва, тух тахьана,
Таза цуьквер, куьн сагъ хьурай…
Зун Эмир я — дагъустанви,
Хиве авай душманд иви.
Варз хьтин чин ягьдал кIеви.
ЧIулав вилер, куьн сагъ хьурай!
(“Сагъ хьурай” шиирдай).
Маса шиирдай кIелин:
АгакьайтIа, зи чар, вун чи эллерив,
Зулуматди зун такьзава лагь вуна.
Гъамар-дердер сугъул хьанвай гьиссерин
Къажгъандилай алахьзава лагь вуна.
Хабар кьуртIа вавай инин гьаларикай,
Ихтилата чи рикIерин тIаларикай.
Чи бахтунал ацукьнавай чIагъарикай
Чун алчахиз алахъзава лагь вуна…
Намердбурун гъиле гьатай инсанар,
Бухав алаз хьанва кьецIи лишанар.
Зинданравай вишералди жаванар
Ажалд шуьрбет гваз, агьдава лагь вуна…
Ихьтин гьиссер, дердерни тIалар чал маса (урус, къумукь, тат, украин ва икI мадни) халкьарин векилрин (А.Одоевский, Ирчи Къазакь, Ш.Овшолум, Т.Шевченко ва мсб) чеб а чIаван мусибатрик акатай шаиррин — женгчийрин эсеррайни гьалтзава. Яни Эмирали вичин вахтунин классикрин жергеда авай авторрикай сад я.
Мад кIелин:
Лув гудайла Дагъустандин винелай,
Гьа цава хкажна ван, дурнаяр,
ЦIиргъ-цIиргъ хьана хкведайла кьилелай,
Яб акал захъ куьне, аман, дурнаяр.
АлакьдатIа, са кIус агъуз эвичIа,
ЭвичIайла, куьн зав рахаз эгечIа.
Минетзава, зи цIални яд илича,
ЦIа гьатнава зи ширин чан, дурнаяр…
(“Дурнаяр” шиирдай)
Гьихьтин зулуматра вич гьатнатIани, шаирдин умуд гьахъ гъалиб жедайдакай атIанач. Гьавиляй ихьтин цIарарни гьалтзава:
Зун Эмир я, чIалахъ я зун датIана,
Гьахъ-адалат гъалиб жеда атана.
Фад хъша куьн, зи саламар тухвана, —
Хкваш нефес хайи патан, дурнаяр…
(“Дурнаяр” шиирдай)
Эхь, ихьтин инанмишвили ам а яргъал гъурбатра хвена. Дагъустандизни хтана. Амма эбеди кIвал адаз, винидихъ къейднавайвал, гьаждин рекье кьисмет хьана. Белки, гьакI хьунни лазим тир. Михьи, пак инсанриз гьа пак рекьера гуьмбетар хьун тIебии кар я.
Эмирасланан гуьмбет адан садрани рекьин тийидай чIал, шииррин ирс я…
Шаирдин эсерар, винидихъ тIвар кьунвай ктабдилай гъейри, Гь.Гашарова туькIуьрнавай “Революциядилай виликан девиррин шаиррин чIалар” (1990-йис), “Лезги шииратдин жавагьиррин хазинадай” (2015) ктабра, “Самур” журналда ва маса изданийра гьатнава…
Мерд Али Жалилов
