29-ноябрь — Дидейрин югъ

1976-йис тир. Армияда къуллугъна хтанвай  зун Белиждин заводдин консервиярдай цехда жуван бригадирвилин ва ахпани мастервилин везифайрив эгечI хъувуна. Кархана республикада кIвенкIве­чи­бурун жергейра авай Кьиблепатан Дагъус­тандин районра гьасилзавай емишрин, майвайрин чIехи пай ва гьакI са кьадар ци­пицIарни заводдиз гъизвай. Абурукай рабочийри, школьникри, студентри (гатун варцара) компотар, ширеяр, маринадар, повидлояр, мурабаяр, салатар, пюреяр, цу­катар, икраяр гьазурзавай. Гатун саки вири варцара, гьатта октябрдин юкьваралдини карханайрин варарихъ хаммал хкизвай автомашинрин цIиргъ агалтна жедай.

Гьелбетда, заводдин кар алайди консервиярдай цех тир. Ина Венгриядай, Болгариядай хканвай вахтунихъ галаз кьадай ва сифте кьилелай эхирдалди механизмламишнавай, автоматламишнавай машмашрин, хутарин, ичерин, помидоррин ширейрин линияр кардик квай. Четин участок томатдин шире хкудзавайди тир. Ина линиядин агъа кьиляй мойкадиз помидорар вегьезвай, вини кьиляй шире цанвай 3 литрдин баллонар фабрикатный цехдиз хутахзавай. Стерилизация гьа линиядин къене физвай. ГьикI лагьайтIа, линиядай закаткадал физвай ширедин ифин 100 градусдив агакьзавай ва и  ргазвай шире баллонриз цазвай.

Гьа и линиядал, иллаки закаткадал, нелай хьайитIани кIвалахиз алакьдачир. Линия  сменадин 8 сятдани кардик жезвай, яни ада акъваз тавуна кIвалахзавай. Адаз горячий участокни лугьузвай. Беден, иллаки гъилер, кIвачер кузвай ширедикай хуьн лазим тир. Инженер Уружеван сменада помидоррин ширедин линиядал гьар йисуз кIвалахзавай са десте авай — Сулейманова Рукъиятан десте. Адак Тагьирова Муминат,  Мамедова Серфиназ, Къачаева Чирагъхалум ва Абдулаева Тамум акатзавай. Абуру йикъан нормаяр садни зур сеферда тамамардай. Гьавиляй, цехдин начальник Идрисов Къазиди лагьайвал, дишегьлияр гьар гьафтеда премийриз лайихлу жезвай. Ада заз производстводин кIвенкIвечийрикай газетдиз кхьин теклифнай. Гьа чIавуз зун Мамедова Серфиназахъ галаз таниш хьанай.

Ам заводдиз атана кьвед лагьай йис тиртIани, кIвенкIвечийрин жергейра гьатнавай. Идахъ вичин себебарни авай. ГъвечIи чIавалай четинвилериз, манийвилериз дурум гудай къуват, къаст ва вичел ацалтзавай гьар са кар кьилиз акъуддай ашкъи, гьунар хьун. Азиятар, дердерни дишегьлидиз тIимил акунач.

Серфиназ пуд йисав агакьайла, Ватандин ЧIехи дяве башламишна. Буйнакскдин педучилище куьтягьна хтанвай адан дах Рамазанов Абдулгьамида хуьруьн школада математикадин тарсар гузвай, ада заочнидаказ вузда кIелунар давамарзавай. Ватан къурхулувилик акатайла,  къене рикI авай итимдивай кIвале ацукьиз жедани?! Абдулгьамидни фронтдиз фена. Кьуьчхуьрви Карелиядин фронтдиз акъатна. Ада инкъилабдин меркез Ленинград  шегьер душмандикай хуьнин женгера  иштиракна. 1943-йисан июлдин вацра фашистрихъ галаз кьиле фейи нубатдин женгина Рамазанов телеф хьана. Муаллимдин кьве бала — Серфиназни Магьият етимрин жергейра гьатна. Дяведин ва адалай гуьгъуьнин четин, каш гьатнавай йисара рушарин гьакъиндай чIехи буба Рамазана ва ими Демира къайгъу чIугуна.

Вахт гъвечIивал фикирда кьадайди тушир. Кар алакьдай итимар фронтда авай, колхоздин вири кIвалахар яшлубурун, дишегьлийрин ва аялрин хиве гьатнавай.  Серфиназа гатун варцара векьни къачуна, гвенни гвена, кьилерни кIватIна, дана­ярни хвена, цIувад йисав агакьайла, ца­нар­ни цана, векьни яна, дояркавални авуна. ТахьайтIа, гзафбур хьиз, гишила ре­кьидай.

ЦIемуьжуьд йис тамам хьайила, руш  Ибрагьиман хва Гьамидуллагьаз гъуьлуьз гана.

— 1957-йис тир, — рикIел хкизва Серфиназ Мамедовади. — За фикирнай, гъуьлуьз фейила хьи, са тIимил регьят жеда. Ваъ, далудай залан пар кими хьанач. Сад-садан гуьгъуьналлаз аяларни хьана, хизандин къайгъуйрихъ галаз колхоздин крарни тамамарна. Дуллух къведай маса чка  авачир эхир. Магьсулар кIватI хъийиз, векьер ягъиз, гьазуриз фидайла, аял авай кьебни кIула жедай.

Колхоздин председателар хьайи Мурадов Мисримулагьа, Саидов Къазанфара рикIел хкайвал, Серфиназ, манида лугьузвайвал, колхоздин рикI тир. Адалай алакь тийидай са карни жедачир. Хъсан буй-бухах, мягькем беден авай дишегьли ви­кIегьни, дирибашни, зирекни тир. Ада кол­хозчи итимрихъ галаз барабардаказ, арабир артухни алаз зегьмет чIугвадай. Векь ядайла, гвен гуьдайла, калер, хипер ацадайла, йигарар гатадайла, таяяр эцигдайла, Серфиназав агакьдайди жедачир. Ка­лун участокдиз финикайни кьил къа­къуд­дачир. Маса чара авачир эхир, еке хизан хвена кIанзавай. Колхоздин кIвалах­рай гузвай йикъариз килигна, зулухъ хизандив техил, ниси, чIем ва маса продуктар­ агакьзавай. Ара-ара колхоздин правленидин къарардалди майишатдин маяк Серфиназ пишкешралди, премийралди къейддай. 1970-йисуз ругуд аялдин дидедин, майишатдин лежберни, малдарни, магьсулдарни тир дишегьлидин зегьмет Советрин гьукуматдини къейдна. Адаз “Зегьметда жуьрэтлувиляй” медаль гана.

— КIелдай мумкинвал заз хьанач, — суьгьбетзава Серфиназ Мамедовади. — Гьа гъвечIи чIавалай зегьметдин арабадик эке­чIайди гьадак кумукьна. Амма за гъве­чIи вах Магьиятаз кIелдай шартIар яратмишна. Ада школадани, Дагъустандин ме­ди­цинадин институтдани тарифлудаказ кIел­на. Адакай хъсан духтур-гинеколог хьа­на.

Жуван уьмуьр четин, каша атIай, инса­нар, тIветIер хьиз, кьейи йисарал ацалтайвиляй, рикI шадардай легьзеяр лап тIи­­мил акурвиляй зун аялрин кьисмет, гележег нурлуди ийидай рекьерихъ къекъвена. Абур агакьзавай, хуьре амукьайтIа, балайрини зи уьмуьрдин тежриба давамардай. Ихьтин кардиз зун кIевелай  акси тир.

Хуьр виликанди хьизни амачир. Хейлин хизанар дяведин йисара, кьил хуьз, Ба­кудиз, Белиждиз, Дагъустандин Огнидиз, Избербашдиз, Махачкъаладиз фена. 1966-йисан залзалади тади гайи хейлин хуьруьнвияр калун участокдин чилел (Бугъдатепе) эвичIна. Зи юлдаш Гьамидуллагьа Бакуда  кIвалахзавай. Са варз гьана, са варз кIвале жедай. Адахъ  галаз меслятар авурла, адани лагьанай: «Виридалайни чаз Белиж станция кутугнава. Ана чи хуьруьнвиярни, мукьвабурни ава. Зазни Бакудиз физ-хквез хейлин регьят жеда. Жуванбур авай Бугъдатепедизни, Огнидизни, Дербентдизни мукьва я».

Гьа икI меслят хьана, 1974-йисуз чна Белиждай гъил агакьдай кIвалер маса къачуна, гьана бине кутуна. Колхозчи тир закай  консервиярдайди хьана.

ЦIийи чкада Серфиназаз регьятвал жагъана лугьун таб я. Дердияр, къайгъуяр мадни артух хьана. Къачунвай кIва­лер дуьзгуьн са шикилдиз гъун, аялрин пад-кьил авун, кIелунрал, гьерекатрал гуьзчивалун. Заводдин кIвалахал сменайриз фин… Дишегьли агакьна вири крарив. Кьилинди, ада аялриз, гьар са карда чешнелубур жедай ахлакьдин, марифатдин ва зегьметдин тербия гана. Мумкинвилериз килигна, кIелиз туна.

— КIелунин гьакъиндай дидеди чаз саки гьар юкъуз  тикрардай, — рикIел хкизва чIехи руш Селминаза. — Имни, заз чиз, вичихъ гьахьтин мумкинвал та­хьайвиляй тир жеди. “За квез училищеяр, техникумар куьтягьдай шар­тIар тешкилда, институтар, кIан хьайи­тIа, куьне кIел хъия”, — лугьудай диде­ди­­ чаз. Гьада лагьайвал хьунни авуна­. Чакай жуьреба-жуьре пешейрин иесияр хьана. Стхайри Дагъустандин госуниверситет ва медицинадин институт куьтягьна. Къе абур республикада­ ва уьлкведа  тIвар авай инсанар я.

— Балайриз талукь яз ви дидевилин фикирар, мурадар кьилиз акъатнани? — ха­бар кьуна за Серфиназ Мамедовадивай.

— Акъатна, акъатна, чан вахан, — вилера, чина разивилин лишан аваз рахана яшар 80-далай алатнавай дишегьли. — За абур гъвечIи чIавалай зегьмет чIугваз, чеб-чпин къайгъуда жез вердишарна. Зун да­тIана  чуьлдин ва ахпа заводдин кIва­лах­дал алайла, кIвалин къайгъуяр аялри ийизвайди тир. Веледар зи руьгьдин лувар, вилерин нурар я. Балайри хьиз, хтулри, птулрини зи рикI шадарзава.

Дугъриданни, гьакI я, шадарзава. ЧIе­хи руш Селминаза Каспийскдин механический техникум акьалтIарна, Избербашда  зегьмет чIугуна, пуд хва чIехи авуна. Абур къе илимрин кандидатар я. Бухгалтер Зибейда Белижда карчивилел машгъул я.  Гуьлнара Избербашда медсестра я. Кьурагь райондин собранидин депутат Хизри Мамедова цIуд йисалай виниз Бугъдатепедин юкьван школадиз регьбервал гузва. ЧIехи бубадин тIвар алай Ибрагьим хирург, полковник, Москвада санчастунин начальник я.

Москвада кардик квай “ФерЭльГам” ООО-дин генеральный директор Ферзи  Ма­медован тарифлу, уьлквени чи республика патал хийирлу крарикай гзафбуруз ма­лум я. Компаниядихъ Кьурагь ва Дербент районра майваяр, емишар кьабулдай, гьялдай базаяр, хуьруьн майишатдин­ суьрсет арадал гъидай чилер, Одинцово ва Чехов шегьерра карханаяр, алишверишдин центраяр ава.  Анра кIвалахза­вай инсанрин чIехи пай Кьиблепатан Дагъустандин веки­лар я. Карханайра 250 жуьредин продукция­ акъудзава. 2019-йисалай компанияди Дагъустанда 2,4 млрд манатдин къимет авай теплицайрин комплекс кардик кутазва. Ферзи Мамедова Кьурагь районда мергья­матлувилин серенжемрани иштиракзава.

— Къе захъ уьмуьрдин юлдаш Гьамидуллагь галамач, ам 1995-йисуз рагьметдиз фена. Къуй гьар са диде­дин рикI балайрикай динж, дуьнья ислягь хьурай, — лугьузва Серфиназ Мамедовади.­

Ваз Дидейрин югъ мубаракрай, уьтквем, зирек, жуьрэтлу дагъви дишегьли! Ви зегьметар бадгьавая фенач.

Нариман  Ибрагьимов