Етим Эминан ирс чав агакьнавайвал, амма шаир кьейидалай кьу­­лухъ масабуру кухтунвай “цIийи­­­вилерикай” жезмай кьван михьи авуна, гуьгъуьнилай къведай несилрив агакьарун чи буржи я.

Чи чIехи шаирдин ирсина важиблу чка кьунвай жавагьиррикай сад адан “Тумакь яц” тIвар алай ши­ир я, вич гьеле шаирдал чан аламаз, Эминан эсер яз, халкьдиз хуралай чидай. Ам чи сад лагьай литературовед Гьажибег Гьажибегова СтIал Сулейманан сивяй кхьейди я лугьуз машгьур я. (Сулейман бу­ба­­ди шиирар кхьинин рекье вич Эми­нан “сухта” яз гьисабзавай ва адаз вичин “муаллимдин” пара ши­ирар хуралай чидай).

Девирар физва, халкьдиз ва адан векил СтIал Сулейманаз Эминан эсер яз чидай, лезги литературадин хрестоматиядин ктабра гьатнавай “Тумакь яц” тIвар алай шиир чи чIехи шаирдинди туш лугьудай ксарни пайда хьанва эхиримжи вахтара. Бес и кардин себеб вуч хьуй?

И кардин себеб са кьадар йисара профессор Ражидин Гьайдарован архивда хвенваз хьайи, ам рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз, 2009-йисуз, чапдай акъудай XIX лагьай асирдин лезги шииррин араб гьарфаралди (аджамдалди) кхьенвай альманах хьанва. Ана вичин эхиримжи бендина автор Мелик я лагьана къалурнавай тумакь яцракай са шиир ава.

Гьайиф хьи, я альманах чапдай акъудайбуру, я чеб Эминан шииратдин пешекарар я лугьузвайбуру къедалди а шиир альманахда авайвал ва гилан несилривай кIелиз жедай къайдада чапнавач. Эгер гьа кар вахтунда авунвайтIа, араб гьарфаралди кхьей затIар кIелиз тежезвай са бязи литераторри чаз икьван­ чIавалди чизвай “Тумакь яц” Эминан шиир туш лугьудачир.

Тумакь яцракай кхьенвай чаз чидай Эминан шиирдинни альманахда гьатнавай шиирдин арада авай тафават и макъала кIелдай гьар са касдиз акун патал чна абур кьведни чапзава.

Эминан “Тумакь яц” шиир чна 1960-йисуз Агьед Агъаева туь­кIуьрна акъудай кIватIалда кхьенвайвал гузва:

Тумакь яц

Вучда вакай ан гьал алаз амукьна?­

Вигьий ви чандиз са мерез, тумакь яц.

Цел фир рекье кьуд-вадра вун ацукь­на,

Галай гачал жунгав хъуьрез, тумакь яц.

 

Пагь атIана амукьна малар вири,

Вун тахсарадиз фий акьван тум куьруь.

Килигайла, вичин асул я дири,

Гьич хев квач хьи цанар цуниз, тумакь яц.

 

ИкI рекье фич гьамишанда датIана —

Рекьида за вун яна, гатана;

Галамай са кIус тумни атIана,

ГьакI тада вун, чандик квал кваз, тумакь яц.

 

И бейчара тир Эминаз вун акун,

Жедач, тумакь, и хесет кваз амукьун,

Вак квай тахсир — цана тефиз ацукьун,

Амай мешребдиз зурба я тумакь яц.

Альманахда авай шиир, скобкайра чна туькIуьр хъувур гъала­тIар къалурна, гьа альманахда авай­вал, кириллицадин гьарфаралди кхьин хъувуна гузва:

* * *

Вучда (вакай) ан гьал алаз амукьна­,

Ви чандиз вигьий са мерез, тумакь яц.

Целди фидай рекье кьуд-вад бере ацукьна,

Галай гачал жунга(в) хъуьрез, тумакь яц.

 

Пагь атIана амукьна малар вири,

Вун тагьтсарадиз фий акьван тум куьруь,

Абурдиз килигайла ажеб дири я,

Гьич (вун) цана фидач, хев кваз, тумакь яц.

 

Гъидайла макъул1, иер мешреб алай,

Элди(н) вилик айиб тийидай тум галай,

За къачудайла иер чан алай,

Гьарнихъ катиз, вилика(й) физ, тумакь яц.

 

Нагагь уьлкведиз хьайитIа ви сес ван,

Эл акъатна ви дидардиз, къведа хан.

Гьич хъсан туш ваз, гьиллебаз (вал) мейир акьван,

Авун хьайтIа, айиб я ваз, тумакь яц.

 

Ин тегьерда рекье фи(да)ч тIатIана,

Эхир, тумакь, рекьида (вун), гатана­.

Ви галамай тумни михьиз атIана,

Вун амукьда, чандик квал кваз, тумакь яц.

 

Ваз минет хьуй, ан кардикай туба я,

Айиб я ваз, ви жендекни зурба я,

Са бабат ваз къуллугъ ирди ахпа я,

Гила жакьвамир къачни цаз, тумакь яц.

 

За гайи акьул(ар) вуна такьада, —

КутIун(н)а, за ви чандавайди аквада,

Тефин хьайтIа, агалдарна2 тукIвада,

Гьайиф ви жегьил чан тукIваз, тумакь яц.

 

Бейчара (тир) Меликаз акуна вун

Жидаш, тумакь, ин кар (квар? квал?) кваз вун амукьун.

Вак квай синих я (хь)и ца(на) ацукьун,

Амай мишребар (ваз) аваз, тумакь яц.

И кьве шиир гекъигайла, лезги шииратдикай, Эминан шииррикай ва адан устадвиликай хабар авай гьар са касдиз, альманахда авай шиирдин 3, 4, 6 ва 7 лагьай бендер Эминан устадвилив эсиллагь такьадай, маса касди шаирдин эсердихъ гилиг хъувунвай усал бендер тирди, яни а эсердихъ гилиг хъувунвай “тум” тирди аквазва. А шиирдик кутунвай Эминан бендерикни “цIийи” авторди хуькуьрна, абурун ери усаларнавайди якъин жезва. ГьакI хьайила чаз икьван чIа­валди чидай кьуд бендиникай ибарат тир “Тумакь яц” тIвар алай шиир Эминан эсер яз, адакай хьанвай муьжуьд бендиникай ибарат тир затI альманахда вичин тIвар къалурнавай Меликан яратмишун яз гьисабна кIанда.

Эминан шиир икI маса затIуниз элкъуьрунин себебдин гъавурда акьун са акьван четин туш. Эхиримжи вахтара авунвай ахтармишунри къалурайвал, Эмин кьейила, адан шиирар ва кIвал шаир азарлу тир йи­­сара вичикай “са югъ тахьай”, ша­ирдин бажарагъдал гьамиша пехил хьайи стха Меликан гъиле гьатна. Ша­ирдин хтул Ярагьмед Ярагьмедова тестикьарзавайвал, шаир кьейи­ла, Мелика адан “кIвале авай кьван ктаб-дафтар гьаятдиз гадарна, абуруз цIай яна” кана. Аква­дай гьаларай, и кар себеб яз пеше­кар­риз къедалди Эминан гъи­лелди­ кхьей са шиирни гьат хъувунвач. Эми­­нан чарариз цIай ядалди вилик Ме­лика, мумкин я, а чарара авай са бязи шиирар вичиз кIан­дай­вал дегишарна, маса чарариз акъуд хъувун.

Низ чида кьван, Мелик стха рагьметдиз фейидалай кьулухъ пара йисара яшамиш хъхьанайтIа, белки адалай халкьдин сивера авай Эминан “Тумакь яц” тIвар алай шиир ва стхадин маса шиирар вичин шиирар я лагьана, лезгийрин арада машгьур ийиз алакьдай жеди. Муькуь патахъай, Мелика гъил элкъуьрна, вичин тIварни кхьин хъувунвай и бегьемсуз цIарар бажагьат халкьди, рикI ацукьна, сивера хуьдай!

Амма Меликаз яргъалди яшамиш хьун кьисмет хьанач: ам Эмин кьейи са тIимил йисарилай езнеди (рушан гъуьлуь), адан амалар эхиз тахьана, яна кьена ва гьадалай кьулухъ Эминан тIвар Меликан тIвар­цIел эвез авунвай шиирар халкьдин арадиз акъатнач, гьа кхьей чарара амукьна…

Тумакь яцракай Р. Гьайдарован архивда авай шиир арадал атунин себеб чна Меликан чIуру ният яз гьисабзаватIани, чи фикирдалди, адан бинеда Эминан шиир ава, гьакI хьайила адакай идалай вилик сиверай кхьенвай шиирдин вариант гуьнгуьна хтун патал менфят къачуз хьун мумкин я.

Сифтени-сифте чна шиирдин 1960-йисуз акъудай вариантдин кьвед лагьай бендинин пуд ва кьуд лагьай цIарариз фикир гун: “Килигайла, вичин асул я дири, / Гьич хев квач хьи цанар цуниз, тумакь яц”. Гьелбетда, и цIарар са ни ятIани чIурнавайбур я: вири шиирда Эмина­ “вун” лугьуз яцраз гафар лугьуз­вай­ла, и цIарара яцрахъ галаз рахадайла адаз “вичин” гаф лугьун дуьз кар жезвач. Чи фикирдалди, им араб гьарфарал кхьенвай гафар чIурукIа кIелунин нетижа я: араб гьарфаралди “вичин” гафни “ви чан” келима са жуьредин гьарфаралди кхьизва. А гьарфар инал “ви чан” келима хьиз кIелун дуьз я. И кьве цIарцIикай муькуь цIарни дуьз­ди жезвач. Ада я герек рифма гузвач, я ам лезги чIалан къайдайривни кьазвач: ада авай “хев квач… цу­низ” келима лезги чIалан къайдайралди “хев квач… цуник” кIалубда аваз кхьин дуьз я, амма акI кхьейла­ шиирда авай рифма чIур жезва. 1931-йисуз Гь. Гьажибегова акъудай кIва­тIалда и цIар маса жуьреда кхьенва: “Гьич хев квач вичин цан цаз­, тумакь яц”. Гьелбетда, шаир яц­­рахъ галаз рахазвайла и цIарцIе “ви­чин” гафунин чкадал “ви” гаф хьун дуьз я. Лезги чIа­лан къайдаяр ви­лив хвена ва шиирда квекай их­ти­­­лат физватIа, гьа гаф кухтуна и цIар кхьейтIа, ам ихьтин жуьреда кхьиз жезва: “Гьич хев квач ви (финик) цан цаз, тумакь яц”. И чи веревирдер фи­кирда кьурла, шиирдин кьвед лагьай бендинин пуд ва кьуд лагьай­ цIарар ихьтинбур жезва: “Кили­гайла, ви чан асул я дири, / Гьич хев квач ви финик цан цаз, тумакь яц”.

Шиирдин чаз къедалди чизвай вариантдин пуд лагьай бендинин сад лагьай цIарни “цIийивилер” ­квай­ди я. А цIар ихьтинди я: “ИкI ре­кье фич гьамишанда датIана”. Чи фикирдалди, чIалан устад хьайи Эми­на цIар “ацIурун” паталди “да­тIана” гафунин патав адан синоним “гьамишанда” ишлемишдачир. Чна вичикай ихтилат ийизвай цIарцIин альманахда авай вариант ихьтинди я: “Ин тегьерда рекье фи(да)ч тIа­тIа­на”. Гилан литературадин чIа­лан къайдайралди а цIар икI кхьиз же­да: “И тегьерда рекье фидач да­тIа­на”. Гьелбетда, и къайдада авай цIар чаз чидай “ИкI рекье фич гьами­шанда датIана” цIарцIе­лай Эминан хатIунив артух кьазва.

Пуд лагьай бендинин кьвед лагьай цIарцIикни адан вилик квай цIарцIик хьтин “рехне” ква. А цIарцIе кхьенва: “Рекьида за ви чан яна, гатана”. Сад лагьайди, лезги чIала “чан яна” лугьудайди туш, кьвед лагьайди, устад Эмина “яна” ва “гатана” гафар санал, мана авачиз, анжах цIар “ацIурун” паталди кхьидачир. Альманахдай гьатнавай вариантда а цIар икI ава: “Эхир, тумакь, рекьида (вун), гатана”. И жуьредик мана авачиз тикрар жезвай гафарни квач, ам ритмадин жигьетдайни “цIалцIамди” я.

Шиирдин 1960-йисуз акъудай вариантдин пуд лагьай бендинин пуд лагьай цIарцIикни, чаз чиз, гъа­латI акатнава. А цIарцIиз ихьтин кIалуб ава: “Галамай са кIус тумни атIана”. Амма 1931-йисуз Гь.Гьа­жибегова халкьдин сиверай кIватIна акъудай шиирдин вариантда а цIар икI ганва: “Галамай са кIус кьван тумни атIана”. Гьелбетда, Гь. Гьажибегован вариант Эминаз хас вариант я.

1960-йисалай чаз чизвай шиирдин вариантдин кьуд лагьай бенди­нин сад ва кьвед лагьай цIарар ихьтинбур я: “И бейчара тир Эминаз вун акун,/ Жедач, тумакь, и хесет­ кваз амукьун”. Гьелбетда, и кьве цIарцIин арада авай алакъа квахьнава. Ина къалурнавай “и хесет” вуч хесет ятIа чирунни пара четин кар я. “Хесетдикай” кхьенвай цIар­цIин альманахда авай вариант ихьтинди я: “Жидаш, тумакь, ин кар (квар? квал?) кваз вун аму­кьун”. Чи фикирдалди, инал “кар/квар” гаф “квал” гаф хьиз кIелна кIанда: араб алфавитда “р” ва “л” сесер гъилив чарчел кхьидайла ухшар гьарфаралди кхьида, “в” сес гьарфуналди рикIел атайтIа къалурда. И крар фикирда кьурла, чавай а кьве цIар икI кхьиз жеда: “И бейчара Эминаз мад тахкуй вун, — / Чидач, тумакь, и квал кваз вун амукьун”.

Шиирдин эхиримжи кьве цIар­цIиз ихьтин кIалуб ава: “Вак квай тахсир — цана тефиз ацукьун,/ Амай мешребдиз зурба я, тумакь яц”. И цIарарани татугайвилер авачиз туш: тахсирни мешреб гекъигиз жедай са еридин затIар туш, абур шаирди къваларив гвай цIарара ­ге­къигун патал. Альманахдай гьатнавай вариантда шиирдин эхиримжи кьве цIар и къайдада кхьенва: “Вак квай синих я (хь)и ца(на) ацу­кьун­, /Амай мишребар (ваз) аваз, тумакь яц”. Чи гъиле и шиирдин Гъа­либ Са­дыкъидин архивдай гьатнавай мад са вариант ава. Ада эхиримжи кьве цIар и жуьреда ганва: “Ви синих я цана, тефиз, ацукьун, / Амай мишребар ала вал, тумакь яц”. Инал “синих” гаф вичин чкадал ала, вучиз­ лагьайтIа, тахсир ваъ, си­­них мешребрик жедай затI я.

И цIарара “тахсир” гафунин чкадал “синих” гаф ишлемишун дуьз тир­­ди чир хьайила, чун гъавурда акьазва, и цIарарин чаз къедалди чизвай, альманахдай гьатнавай ва Гъ.Садыкъидин архивда авай вариантар ихьтин цIарарикай хьанвайди: “Ви синих я цана, тефиз, ацу­кьун­, / Амай мешребриз зурба яз, тумакь яц”.

Гьелбетда, инал авунвай веревирдер вири шак алачир, гьахълу гафар я лугьун дуьз жедач. Чна умуд кутазва, Эминан яратмишунрал рикI алай, чпин алакьунар чи алакьунрилай артух тир пешекарри идалай кьулухъ шаирдин чна вичикай ихтилат авунвай эсер ва амай яратмишунар чалайни де­ринриз гьахьна, дикъетдивди ахтармиш хъийида, а эсеррин чав агакьнавай кIалубар Эмина вичи кхьей къайдайриз мадни мукьва хъийида. Амма са кар къе ашкара хьанва лагьайтIа жеда: Эминан кьуд бендинин “Тумакь яц” тIвар алай шиирдикай Мелика, дегишвилер кухтуна, муьжуьд бендинин шиир авуна, вичин кIвачIиз яна лугьуз, чи чIе­хи шаирдин халкьдин рикI алай усал гьайвандиз бахшнавай кьуд бендиникай ибарат тир эсер Эминанди туш лугьун гьахъ кар жезвач­.

Герек тир и алава гафар лагьай­далай кьулухъ, инал авур веревирдерив кьадайвал туькIуьр хъувунвай Эминан “Тумакь яц” тIвар алай шиир чна газетдани чапзава.

Тумакь яц

Вучда вакай а гьал алаз амукьна,

Вегьий ви чандиз са мерез, тумакь яц.

Цел фир рекье вун кьуд-вадра ацукьна,

Галай гачал жунгав хъуьрез, тумакь яц.

 

Пагь атIана амукьна малар вири, —

Тахсарадиз фий вун, акьван тум куьруь.

Килигайла, ви чан, асул я дири, —

Гьич хев квач ви финик цан цаз, тумакь яц.

 

И тегьерда рекье фидач датIана,

Эхир, тумакь, рекьида вун, гатана,

Галамай са кIус кьван тумни атIана,

ГьакI тада вун, чандик квал кваз, тумакь яц.

 

И бейчара Эминаз мад тахкуй вун, —

Чидач, тумакь, и квал кваз вун амукьун.

Ви синих я цана, тефиз, ацукьун,

Амай мешребриз зурба яз, тумакь яц.

_______________

1  Макъул — кутугай; табасаран чIала къени “магъул” гафуниз лезги “кутугай” гафу­нин мана ава.

2  Агалдарна (нугъатдин гаф) — ахъайна; мисал: багъдихъ яд агалдарна (багъ галай патахъ яд ахъайна), чIул агалдарна (чIул ахъайна), уьфт агалдарна (уьфт гуь­гъуьниз ахъайна).

Мансур Куьреви