Чи суьгьбетар

Урусрин чIехи шаир Н.А.Некрасова (1821-1877) кхьенай: “Гьар са инсандин руьгьда анжах шииратдалди ахъайиз жедай клапан ава…”. Гьелбетда, гьахълу гафар я. Амма абурал мадни алава хъийиз  жеда: гьар са касдин руьгьда ахьтин са кIеви клапан ава хьи, ам ахъайиз анжах музыкадилай алакьда. Эхь, жемиятдин, инсанрин уьмуьрда гафунин къуватдихъ, шииратдин гуьзелвилихъ галаз санал музыкадин искусстводини еке чка кьазва, зурба роль къугъвазва. Гьа­виляй газет кIелзавайбуруз виликан суьгьбетрайни чизвай  Джамил  Насибовани  Ш.Шихмурадова  чпин нубатдин рахунрин тема яз музыка хкягъун дуьшуьшдин кар туш.

Дж.Н. — Искусстводин гьар са жуьреди тамашачийрин рикIе, бейнида кьетIен теспачавал, яни гужлу гьиссер, устадвилел гьейранвал авун, бажарагъдини хушвал, лезет арадал гъида. Хъсан музыкади, чIехи художникрин картинайри, бажарагълу  зарийрин рикIяй къвезвай ялавлу шиирри хьиз, инсандин руьгь тухарзава, шадарзава. Гьавиляй шад мярекатрин вахтунда инсанри гзафни-гзаф музыкадихъ яб акалда.

Ш.Ш. — Эхь, музыка искусствойрин шагь яз гьисабзава. Ада инсанрин гуьгьуьлар ачухарзава, рикIерик цицIивал,  гьиссерик, акьул-ка­малдик кьетIен юзун кутазва. Фикир це садра: чна жегьилар армиядиз музыкадин шад се­серик кваз рекье твазва, хиве авай буржи та­мамарна хтайлани, шад гьалара къарши­ла­мишзава; пагьливан симинал далдам — зуьрнедин ван кьилеллаз хкаж жезва; свас музыкадалди гъизва, гурлу межлис къурмишзава ва икI мад.

Дж.Н. — РикIиз хуш музыкади, манийри инсандин виридалайни назик гьиссер юзурзава, абур гьейранарзава. Музыкадин  искусство­ инсандин культура ачухунин, къалурунин кьилин лишанрикай я. Искусстводин жуьрейрикай сад яз, адахъ инсандин психикадин гьал, руьгьдин алем, майил — гьевес, рикIиз эсер, таъ­сир авун (ва икI мад) къалурдай гьу­нар ава.  Мани, адан чIалар ва музыка кутугайбур, сад-садав кьунвайбур хьайила, — иллаки. За музыкадихъ, манийрихъ мукьвал-мукьвал яб акалзава. Месела, “Перизада”, “СтIал Саяд”, “Варз алай йифиз”, “Ватан” ва гзаф маса манийрихъ мад ва мад яб акализ кIан жеда. Устадвилелди тамамарзавай  музыкади, манийри яб гузвайбурук еке гьевес кутада. Месела, чи халкьдин билбил  Рагьимат Гьажиевадин, Ду­рия Рагьимовадин, Айдунбег Камилован, Рустам Къарибован, ашукь Абдулан ва гзаф масабурун манийри садни бейтереф яз тадач. Гьар са сес са гевгьер хьиз я. Халис устадди ви­чин музыкадалди, надир сесиналди ватандин, багъри ерийрин къамат, руьгь къалурзава.­

Ш.Ш. — Инал заз иллаки халкьдин манийрин надирвал, роль, метлеб кьетIендиз къейд ийиз кIанзава. Гьеле гъвечIи чIаварилай руьгьди кужумай абурун таъсирдик вири уьмуьрда кваз жеда. Абур садрани куьгьне тежер жавагьирар я. Месела, — “Магьи дилбер чан”, “Перизада”, “Пенкер — баха”, “Лагь, бала, севдуьгуьм”, “Аман бала Суна жан”, “Су­валлай яр” ва гзаф масабур. Вирибурун тIварар кьунин лазимвал  авач.

Дж.Н. — Вучиз акI ятIа чидани? Абур халкьдин тарихдин, уьмуьрдин, руьгьдин деринрай къвезва, халкьдин гегьенш къатариз экуьвал, къешенгвал, гуьзелвал гъизва. Гьайиф хьи, алай девирда са гзаф мехъеррал язавай музыкадикай, манийрикай акI лугьуз жедач, япар денгзавай терефар гзаф я. Фагьум-фикир тийизвай дуьшуьшарни жезва. ИкI, месела, са мехъерин вахтунда свас залдиз гъизвай декьикьайра кьавалри ам “Вун чарадан  яр хьана хьи” манидалди къаршиламишналда. Залда авайбуру и кардал чпин разисузвал  къалурнай. Маса манида ихьтин цIар, гафар ава: “Алина, вун хайила, чун цава­риз  акъатна…” Ихьтин  дуьшуьшриз, гафариз къуй газет кIелзавайбуру къимет гурай.

Ш.Ш. — Инсанри искусстводин эсерра гзафни-гзаф дуьзгуьнвилиз, къенивилиз (простота), керчеквилиз, тIебиивилиз артух къимет гуда. Аваз, гьава музыкадин тIебии жуьре (форма) я. Музыкани макьам, гьава сад-садавай къакъудиз жедач. Виликрай зуьрне­чийри мехъеррал гьар жуьре макьамар ядай саягъ вуч тир!

Дж.Н. — Инал зи рикIел “экуьнин сегьерар”­ хквезва. Мехъер пуд юкъуз давам жедай. Гьар пакамахъ рагъ  экъечIдалди, зуьрнечияр­ чамран кIвалин къавал хкаж жедай ва “экуьнин сегьерар” ядай — яни ачух жезвай  цIийи йикъаз халисан гимн. И гуьзел гьавайри инсанриз лезет, шадвал, руьгьдиз хуш декьикьаяр багъишдай, рикIиз секинвал, мегьрибанвал гудай. Сегьерри фикир ийизни, гьа са вахтунда гьисс ийизни тадай. Са гафуналди, зуьрнедин ширин сесини пашман касни шадарда, шад касни.

Ш.Ш. — Дуьз лугьузва вуна. Идахъ галаз сад хьиз хъсан музыкади инсанар тупламишзава, сад ийизва. Гьам хуьрера, гьам шегьерра са гьинилай ятIани хъсан музыкадин сес япарихъ галукьайла, сифте, акъвазна, дикъетдивди яб гуда, ахпа гьанихъ  ялда. Хъсан музыкади, макьамди кIвачерик  звар кутада, вун кьуьлуьник ялда. И жигьетдай гьуьрметлу  Гьилал  Аскерова вичин “Лезгинка” шиирда лап хъсандиз лагьанва:

Акахьайла чи жегьилар кьуьлерик,

За вун, гар хьиз, “Лезгинкадал” акъудда.

Суьгьуьрдик ваъ, лезги рушан гъилерик

Вири дердер на рикIелай алудда…

…Шагь дагъдини, кьегьалди хьиз, кьуьлерда.

Бес, халкьдин музыкадихъ макьам — гьавадин, сесинин хуш дуьзгуьнвилинни ритмадин дуьзмишвилин зурба такьатар, девлетар ава.

Дж.Н. — Эхь, кьуьлер заз гзаф мукьва тема я, гьикI хьи, кьуьлер авунал зи рикI гъвечIи чIа­ва­лай ала.  Маса миллетрин дишегьлийрин алакьунар агъузар тавуна, къейд ийиз кIан­зава хьи, чи лезги дишегьлийрин кьуьлериз зерифвал, гуьзелвал, кьетIен къешенгвал хас я. Хъсандиз фикир — дикъет гайитIа, кьуьл­за­вай касди жемиятда, халкьдин арада гьихьтин чка кьазватIа, чир жеда. Зун шагьид хьайи­вал, Ахцегь райондин Хинерин хуьре фадлай хъсан адет ава: мехъеррал ня­нин межлисдин­ эхирдай лап устадвилелди кьуьл авур итимдизни дишегьлидиз приз (пишкеш) гузва. Им масабуруни чешне къачуниз лайихлу  адет я.

Зи фикирдалди, и ва я маса кьуьлуьнин тарих, яни гьикI арадал атайди ятIа чирунални машгъул хьана кIанда. Месела, “Са рипе къуьл” лугьудай кьуьл икI арадал атаналда. Лап фад вахтара  са  мехъерик жемятди садрани кьуьл тавур, аставал квай, куьк дишегьлидивай кьуьл авун тIалабналда. Ам сакIани ра­зи жезвачир. КIватI хьанвайбуру гзаф кIе­вивал авуникди дишегьли майдандал экъе-чIу­низ ва кьуьл авуниз мажбур хьана. Адан къамат, бедендин кIалубар, аста-аста гьерекатар хъсандиз кьатIай зуьрнечиди ахьтин макьам яна хьи, адакай гзаф  хуш атай а дишегьли кьуьлуьникай яргъалди хкечI тийиз хьана ва, устад зуьрнечидилай разивал къалурун, адаз аферин лугьун яз, адаз а таватди  рипе къуьл багъишналдай. Дагъвийриз — агъсакъалриз а макьам гилани чизма.

Ш.Ш. — Устадвилелди тамамарзавай макьамрихъ, авазрихъ, манийрихъ, нагъмайрихъ — санлай музыкадихъ, гьелбетда, еке гьу­нар, мумкинвилер ава. Багъда, чуьлда, та­ма билбилрин ва маса къушарин нагъмайрихъ яб акалайла, инсанди вич бахтавардиз, цIийи дуьньядал  акъатай хьиз гьиссда. Ширин сесери вири инсанриз лезет гузва. “Жуван идеяяр за гьинай къачузва лагьана хабар кьазвани куьне? — кхьенай Л.Бетховена. — За абур ачух гьавадал, тIебиатдин къужахда кьазва (улавливать); тама, сейр  ийидайла, йифен секин вахтунда, экуьнин береда гуьгьуьлри гьевесламишай шаирри абур гуьзел гафаралди, цIараралди къалурзаватIа, зи руьгьда, рикIе сесериз элкъвезва, ванзава, туьнт, къизмиш жезва, та — нотайриз элкъведалди”.

Дж.Н. — ХупI дуьз лагьанвачни касди! Эхь, хуш авазар, гьаваяр, везинлувални музыкадин бине я. И жигьетдай лайлайрин, дидеди аялдин кьепIинихъ лугьудай манийрин кье­тIен­вални къейд тавуна жедач. Расул Гьам­за­­то­ва лагьайвал, “Дидедин мани — дуьньяда кьи­лин мани, инсандин вири манийрин эвел я…” А лайлайрин важиблувиликай, абурухъ тербиядин жигьетдай зурба метлеб авайвиликай инал гегьеншдиз рахаз кIанзавач, гьикI хьи, и тема гьуьрметлу профессор Шайдабег Айдабегович  Мирзоеван “Халкьдин педа­гоги­ка” (Махачкъала, Дагучпедгиз, 1984-й.) ктабда хъсандиз ачухарнава. И ктабдин 37-чи­на ихьтин цIарар ава: “Аквадай гьалда, якъин, ви кье­пIинихъ дидеди манияр (лайлаяр) лагьай хьтин­ди туш”. И гафари инсан вичин крар, гьерекатар веревирд хъувуниз мажбурда”. Кье­пIи­нихъ лугьузвай манияр бицIекриз талу­кьарзаватIани, абурун таъсир вири яшаринбуруз екеди я, абурухъ виридаз яб акализ кIан жеда.

Ш.Ш. — Жамиля Заловади лугьузвай “Лайлайдихъ” (чIаларни, музыкани гьуьрметлу Се­дакъет Керимовадинбур) яб акалайди яни вуна? Чеб чпив ажеб кьурбур хьанвачни!

Ични чуьхвер хьтинди,

Виртни дуьдгъвер хьтинди,

Лацу гъвергъвер хьтинди,

Лайлай, лайлай.

 

КIвализ гатфар гъайиди,

РикIиз сувар гъайиди,

Заз кьве лувар гайиди,

Лайлай, лайлай.

(Эхиримжи цIарар Куьрпе бала, лайлай, Ширин бала, лайлай хьайитIа, мадни хъсан жедай).

Дж.Н. — Инсанни музыка вири уьмуьрда санал ала, яни инсандин уьмуьр музыка галачиз фикирдиз гъиз жедач. Гуьзел, ширин се­сер, нагъма — аваз галачиз уьмуьр тамамсузди, биши-буьркьуьди, кесибди жедай. Му­зыкадихъ икьван аламатар аваз хьайила, “ам жегьил-жаванар тербияламишдай  предметрин жергедик кутуна кIанда”, гьавайда ла-гьай­ди туш гьеле къадим Грециядин чIехи философ Аристотела (чи эрадал къведалди 384-322-йисар).

Ш.Ш. — Эхирдай, чи суьгьбет умумиламишуналди, тербиядин месэлани ажеб кудначни вуна! Эхь, музыкади инсандин къилихар  хъсанарзава, адакай чIехи, къени, михьи­ рикIин иеси ийизва. Музыкадин таъсирдик квай, ам гьиссзавай, музыкадин са алат ягъиз­ алакьзавай инсанди, зи фикирдалди, тахсиркарвал ийиз жуьрэтдач. Яргъияр тийин, амма инал ихьтин са мисал завай тагъана акъвазиз жедач. Вуна Чехиядин бажарагълу писатель Ярослав Гашекан (1883-1923) “Похождения бравого солдата Швейка” роман кIелна жеди. А ктабдин 96-чина са гзаф итижлу чка ава. КIваляй экъечIдайла, поручик  Лукаша вичиз къуллугъзавай (денщик) Швейказ кIва­ле къайда хуьх, канарейкадални кацел гуьзчивал ая лагьана буйругъна. Амма йифиз къуллугъдилай хтайла, кIва­ляй канарейкадин (хъипи билбил) манийрин ван къвезмач. Швейка адаз хьайи-хьайивал лугьузва: “Кацериз канарейкаяр такIан тирди заз чизвай. Гьавиляй за абур кьвед мукьувай танишарун, дустар авун кьетI­на… Къуш кьефесдай акъудна, кацив адахъай ни чIугваз тазвай арада а угърашди,­ садлагьана вегьена, канарейкадин кьил атIа­на, ам цIакуларни аламаз тIуьна… Абуру, ка­цери, са жуьрединни музыкальный образование къачунвач…” И гафар дуьзенавал квай Швейкан мецелай лагьанватIани, абуру фагьум-фикир, веревирдер авуниз  мажбурзава, яни жегьил-жаванриз ахлакьдин, зегьметдин, ватанпересвилин тербиядихъ галаз санал дуьзгуьн музыкальный обазованини гун буржарикай я.

«Лезги газет»