Алай аямдин инсанриз Дагълух Къарабах хьиз малум тир макан. Чи чIехи бубайриз анаг Къарабах хьиз чидай. Лезги хуьрерай Къарабахдиз итимар къазанмишиз фидай. Ам чи инсанрин рекьик квай чка тир ва ана лезгиярни яшамиш жезвай. Идан гьакъиндай Шуша шегьерда хайи ва Ватандин ЧIехи дяведин йисара Советрин Союздин генерал-майордин тIварцIиз лайихлу хьайи чи къагьриман хва Къулиев Якьубан уьмуьрдини шагьидвалзава.
Мисалар мадни ава. Абурукай сад бажарагълу шаир Хпеж Къурбанан “Къарабахда кьейи Агьмад” шиир я. ЦIикьвед бейтиникай ибарат эсерда кьве жегьилдин кьилел атай мусибатдин агьвалатдикай суьгьбетзава. Ашарин хуьряй тир жегьил гада Агьмад, це лагьанвай руш Пиче хуьре туна, Къарабахдиз къазанмишиз, мехъердай пул кIватIиз физва. Бедбахт дуьшуьшдик ам ана рекьизва. И туькьуьл хабар агакьай Пичедин рикI акъвазна.
Ван хьайила, факъирдин рикI атIана,
Кьиляй-кьилиз таза беден ктIана,
Пичед чандиз сурун юфул атана,
Зулум хьана факъирариз, я Ребби.
Къарабах я яргъа уьлкведин ад,
Са дердини кьена Пичени Агьмад,
Кьведни саилар сад хьиз хьана азад,
Зулум хьана факъирариз, я Ребби.
Къарабах. И вилаят патал эрменийринни азербайжанрин арада и мукьвара халис дяве кьиле фена. Абур меслятдал гъиз, Россия ва дуьньядин мад са шумуд уьлкве алахъна. Эхир ислягь инсанар къирмишзавай дяве 9-ноябрдиз акъвазарна. Гила Къарабахдал Россиядин ислягьвал хуьдай къуватри гуьзчивалзава.
Дагълух Къарабахдин месэла, дугъриданни, регьятди туш. Бязи политикри исятда Урусатдин империя рикIел хкизва ва урус пачагьдин сиясатдал — виридакай россиявияр авун — амал авуниз эвер гузва. И месэладин бинеда 1804-1813-йисара Персиядинни (гилан Ирандин) Урусатдин арада кьиле фейи дяве ава.
1800-йисара Османрин империядин зулумдик квай гуржийрин князри Урусатдивай куьмек тIалабна ва пачагьди гуржийрин хейлин чилер вичин раятвилик кутуна. Кавказ михьиз вичин гъилик ийиз кIанзавай Урусатди Персияди агъавалзавай Дагъустандин, Эрменистандин, Абхазиядин, Къарабахдин, Генжедин, Ширвандин, Кахетиядин, Бакудин чилерални вил эцигна ва дяведин гьерекатар башламишна.
И вахт Урусат патал са акьван кутугайди тушир. Ада туьркверихъ, шведрихъ, ахпа французрихъ галазни дяве ийизвай. Сифте кьилерай гуржияр ва эрмениярни гзаф квай, генерал Цицианов кьиле авай кьушунри персерин армиядал гъалибвал къазанмишна. Женгер гагь къизгъин, гагь зайиф жезвай.
Лугьун лазим я хьи, персерин кьушунар чIехибур тир. Султанабад шегьер патал кьиле фейи женгера персерин патай 5 агъзур, урусрин патай 900 кас авай. Персери урусрин вири офицерар телефна, батальондикай амукьайбур есирда гьатна. Меслят хьунин гьакъиндай рахунар ийидайла, персери генерал Цицианов хаинвилелди кьена. Адан чкадал хьайи генерал Гудовича Эриван кьун патал чалишмишвална, амма урусрин кьушундиз еке телефвилер хьана.
Персериз рикIелай тефидай ягъун Кавказдин Суворов тIвар акьалтай генерал Петр Котляровскийди кьуна. Аракс, Асландузе къачудайла, гъалибвилер къазанмишай ада Ленкоранни кьуна ва военный тарихда баркаллу кар авуна. И къеле садавайни къачуз тежедайди яз гьисабзавайди тир. Амма 1913-йисан 1-январдиз шегьер-къеле кIватна, персери, чеб есирда вугун тийиз, эхирдалди женг чIугуна. Урусрин кьушунрикай пудай кьве пайни телеф хьана.
Къарабахдин чилел алай Гуьлистан хуьре Персиядин ва Урусатдин векилри меслятдин икьрардал къулар чIугуна. Адан бинедаллаз Урусатдин раятвилик Дагъустан, Картли, Кахетия, Мегрелия, Имеретия, Гурия, Абхазия ва гьакIни Бакудин, Къарабахдин, Генжедин, Ширвандин, Шекидин, Къубадин ва Дербентдин ханлухарни акатна. Гьа и икьрарди лезги халкьдин кьисметни бедбахтвилик кутуна, халкь кьве патал пайна. Самур вацIалай кьибледихъ галай чилер Бакудин округдик кутуна, и пад Дагъустандин областдик акатна. И гьахъсузвал къени давам жезва.
Октябрдин инкъилабдилай гуьгъуьниз Советрин гьукуматди халкьариз азадвал гана, милли автономияр, республикаяр арадал гъана. Амма чпизни хабар авачиз, лап чIуру татугайвилиз рехъ гана. Автономияр, республикаяр тешкилдайла, абурун арада сергьят акатайвал эцигна ва гьа идалди са халкьар ва чилер кьве патал пайна. Ихьтин мусибатдин кар осетинриз, лезгийриз, цIахурриз, аварриз, рутулриз, ногъайриз кьуна. Къарабахдин къенин дявени гьа гъалатIдин себеб я. Кьиблепатан Осетияда гуржийри авур дяведикни гьа тах ква. 1990-йисара Кеферпатан Кавказдин республикайрин арадани гьа виликан нагьахъан сергьятар себеб яз чуьруькар хьана. Суалар арадал къвезва: вучиз халкьдин садвал, чилерин тамамвал, руьгьдин азадвал хуьз кIанзавайбурукай миллетчияр ийизва? Вучиз гужуналди халкьдивай азадвал къакъудзава? Адаз вичин месэлаяр масад галачиз гьялдай ихтияр гузвач? Международный тешкилатри гьар са халкьдин милливал, азадвал, садвал хуьдай къанунар, пактар хейлин кьабулнаватIани, абурукай менфят къачуз жезвач. Алай аямда миллетриз, халкьариз талукь муракаб месэлаяр дявеяр галачиз, ивияр экъич тавуна, гьялна кIанда.
Нариман Ибрагьимов
