ООН-дин — 75 йис

1939-йисан сентябрдиз Гитлер кьиле авай фашистрин Германияди ва адаз майилвалзавай уьлквейрин иштираквални аваз дуьньядин кьвед лагьай дяведик цIай кутунай. 1941-йисан июндиз туьтуьнихъ кьван яракьламиш хьанвай нацистрин кьушунри Со­ветрин Союздал хабарсуз вегьенай. Дяведин къукърумри вири дуьнья къарсурнай. Дявейрин ва ислягь инсанар телеф хьунин вилик пад кьунин мураддалди гьа и йисуз са шумуд­ уьлкведи международный са къурулуш тешкилунин гьакъиндай теклифар ганай.

Амма фашистрихъ галаз тухузвай дяве яргъал фи­ни и месэладиз килигдай мумкинвал туначир­. Анжах 1945-йисан сифте кьилера, Гитлеран Германия магълуб жезвайди ашкара хьайила, дуьньяда пайгарвал, ислягьвал хуьз алакьдай международный къурулуш тешкилунив эгечI хъувуна. 25-апрелдалди еке кIва­лах тухвана ва къурулушдиз талукь вири документар, декларацияр гьазурна. 1945-йисан 26-июндиз ООН-дин Устав кьабулна. Иштиракчияр тир уьлквейри къурулушдик экечIун патал ратифицироватнавай грамотаяр вугун лазим тир. 24-октябрдиз эхиримжи документни кьабулна ва гьа и йикъалай ООН вичин къайгъуйрив, везифайрив эгечIна. 1948-йисалай 24-октябрь ООН-дин югъ хьиз къейдзава. 1971-йисуз ООН-дин Генеральный Ассамблеядин къарардалди иштиракчияр тир уьлквейриз и югъ государстводин сувар хьиз кьиле тухунин теклиф гана.

ООН-дин Уставда алай ва къвезмай несилар дявейрин бедбахтвилерикай хуьн, миллионралди къурбандар къутармишун кьилин везифа яз гьисабзава. Гьа идахъ галаз­ сад хьиз, инсандин дибдин ихтияррихъ,  гьар са касдин къиметлувилихъ, лайихлувилихъ, итимризни дишегьлийриз барабар ва чIехи, гъве­чIи миллетризни сад хьтин ихтиярар авайдахъ инанмишарун акъвазнава. Гьа са вахтунда международный праводин чешмейрикай ва маса икьраррикай хкатзавай гьахълу­ ва сада-садаз гьуьрмет авунин истемишунриз кутугай шартIар тешкилун, азад общест­в­о­да уьмуьрдин шартIар хъсанарунин, яшайишдин месэлаяр вахтунда гьялунин ва вилик тухунин карда куьмек гун герек жезва.

Кардик квай 75 йисуз ООН-ди гзаф хъсан, метлеблу крар кьилиз акъудна. Гьа са вахтунда алакь тавур крарни хьана. Бязи вахтара ООН къуватлу государствойрин гуж гъалибдай хьтин гьаларикни акатна. Талукь вахтунда кIеве гьатай уьлквейриз, халкьариз куьмек гузни алакьнач. Иллаки эхиримжи вахтара, ООН-дин идараяр США-да авайвиляй, Америкади международный и къурулуш вичиз кIани месэлаяр гьялунин карда ишлемишзава. Идан гьакъиндай Россияди, Китайди, Иранди ва маса уьлквейрини малумарна, амма шулугъар давам жезва. Гьатта са цIуд йис вилик ООН-дин къурулушар маса уьл­кведиз акъудунин гьакъиндайни месэла къарагъарнай. Алатай йисуз США-дин посольстводи ООН-дин мярекатра иштиракун лазим тир Россиядин векилриз визаяр ганач. Ихьтин гьахъсузвилериз мадни рехъ гузва.

Алай вахтунда ООН-дик дуьньядин 193 го­сударство акатзава. Къе ООН махсус агент­­ствойрикай ва организацийрикай ибарат тамам са хизан я. Ада инсандин уьмуьрдиз, яшайиш­­диз талукь месэлаяр вичин гьар йи­къан кIва­лахдик кутунва. Абурни, дугъриданни, инсаниятдин гьар са агьалидиз талукьбур, герекбур я. Виринра ислягьвал, хатасузвал хуьн, кIеве авайбуруз гуманитарный куьмек гун, ­экономика, хуьруьн майишат вилик тухудай шар­тIар арадал гъун, инсандин ихтиярар хуьн, здравоохранение, илим, культу­ра вилик тухун, чун элкъуьрна кьунвай тIе­би­ат хуьн… ООН-дин организацийра, идарайра гьар са месэладай талукь пешекарарни ава.

ООН-дин къурулушри дуьньядин гьалар хъсан терефдихъ элкъуьрун патал 70 хиле зегьмет чIугвазва. Абурукай са бязибурун тIва­­­рар кьун тавуна жедач: “Ислягьвал ва ха­­тасузвал”, “Экономика вилик тухун”, “Яша­йиш хъсанарун”, “Инсандин ихтиярар”, “Чун элкъуьрна кьунвай тIебиат хуьн”, “Международный право”, “Гуманитарный месэлаяр”, “Здравоохранение”…

Са рахунни алач, инсаният патал ООН-дин кIвалах къиметлуди ва метлеблуди я. Инал са бязи рекъемар гъун герек я. ООН-ди 83 уьлкведин 91,4 млн касдиз суьрсетдин па­­тахъай куьмек гузва. Дуьньяда авай аялрин 45 процент вакцинайралди таъминаруналди, гьар йисуз 3 млн кас къутармишзава. Жуьреба-жуьре себебар аваз катнавай 71 млн агьалийриз куьмекзава. Алемдин гьава дегиш хьунихъ галаз женг чIугунин сергьятра аваз 196 уькведихъ галаз санал кIва­лах­зава. Ислягьвал хуьнал датIана 102482 кас машгъул жезва ва абуру дуьньядин гьар са пипIе хейлин серенжемар тешкилзава, кьиле тухузва. Халкьар (2 млрд кас) хъвадай цел­ди таъминарунин месэла гьялиз куьмекзава. Международный 80 икьрардин ва декларациядин бинедаллаз инсанрин ихтиярар хуьзва. 132 миллион кас патал 21,9 млрд манатдин къимет авай мергьяматлувилин куьмекар кIватIунал гуьзчивалзава. Дипломатиядин серенжемралди жуьреба-жуьре чуьруькрин, къалмакъалрин вилик пад кьазва. Гьар йисуз саки 50 уьлкведа сечкияр кьиле тухудайла, гьакIни 2 миллиондилай гзаф аялар хазвай дишегьлийриз куьмек гузва…

Эхиримжи йисара акьалтIай фикир терроризмдихъ, диндин эксремизмдихъ галаз женг чIугуниз гузва. Къейд авун лазим я хьи, международный са бязи организацийри гьеле 1934-йисуз и месэла къарагъарнай ва Миллетрин Лигади (Лига Наций) терроризм законсуз гьерекат тирдакай малумарнай. Амма идакай са артух хийир хкатнач. 1963-йисуз ООН-дин ва адан махсус идарайрин къаюмвилик кваз международный сообществоди терроризмдиз акси 13 конвенция ва 3 протокол кьабулнай. 2005-йисуз терроризмдин къурхуйриз жаваб гун патал и документрик хейлин дегишвилер кухтуна. Абурук гьуьлуьн гимияр, гьуьле янавай нафтIадин буругъар, стационарный платформаяр  терроризмдин гьерекатрикай хатасуз авуниз, ядерный материалар террористрин гъиле гьатдайвал тавуниз талукь месэлаяр квай.

1996-йисалай ООН-да терроризмдин месэлайриз килигзавай махсус комитет кардик ква. Ада дуьньяда терроризмдин гьерекатар пислемишзава, абурун вилик пад кьадай серенжемар кьабулзава. ООН-дик акатзавай вири государствойри махсус комитетдин заседанийрал международный терроризмдин гьакъиндай конвенциядин проект веревирд ийизва.

Йигин еришралди вилик физвай алай аямдани Африкадин, Латиндин Америкадин, Азиядин хейлин уьлквейра халкьар гзаф кесибдиз яшамиш жезва. И кар фикирда кьуна, ООН-дин Суьрсетдин ва хуьруьн майишатдин, Хуьруьн майишатдин международный фонд ва маса организацийри кашахъ галаз женг чIугун патал еке алахъунар ийизва. МФСР-ди 1978-йисалай кесиб агьалийриз (430 млн кас) хуьруьн майишатдин карханаяр арадал гъун, чпин къазанжияр артухарун патал 15 млрд доллар субсидияр, ссудаяр вугана. Алай вахтунда и фондуни 147 уьлкведа 240 программа уьмуьрдиз кечирмишзава. “Вилик финин программа” организацияди лап кесиб уьлквейра къекъверагвилин майданар тIимиларунин муараддалди 4800 проект кардик кутунва.

ООН-дин кьилевайбурук чеб яшамиш жезвай чкайрай маса уьлквейриз катзавайбурун кьадар са шумуд сеферда артух хьуни гъалаба кутунва. И гьерекат фадлай авайди я. Дявеяр, лап четин шартIар, тIебиатдин бедбахтвилер себеб яз, инсанри чпиз къулай чкаяр жагъурзава. ООН-дин Верховный комиссардин катайбурун (беженцы) крарин рекьяй управленидин гьисабдай 1951-йисалай 60 млн катайбуруз куьмекар гана. 26 млн дишегьлидиз, аялдиз суьрсет, яшайишдин кIвалер, медицинадин рекьяй куьмекар гана. Къе катайбурун, мигрантрин месэла мадни хциди, Евро­падин хейлин уьлквеяр кIеве тунвайди хьанва­.

Агьалийрин сагъламвал мягькемарун, яшайишдин шартIар хъсанарун, инсанар яргъалди яшамиш хьун патал ийизвай алахъунарни къейд авуниз лайихлу я. 1990-йисуз дуьньяда вад йис жедалди гьар цIуд ла­гьай аял рекьизвай. Кашахъ галаз женг чIу­гунин, агьалияр хъвадай михьи целди таъми­нару­нин, тIебиат михьиз хуьнин ва чка-чкада санитариядин гьалар пайгардик  кутунин серенжемар артухаруни чIуру гьалар арадай акъудна. 2013-йисуз дуьньяда гьар къад лагьай аял кьена.

Эхиримжи йисара агьалияр къирмишзавай жуьреба-жуьре азарар майдандиз акъат­на: СПИД, полиомиелит, тропикадин азарар (он­хоцеркоз, драконтиаз, проказа…), стIалжем,  къушарин, вакIарин гриппар… Алай вах­тун­­да — коронавирусдин азарни. Исятда ООН-дини, ВОЗ-дини вири дуьньядин халкьарик къурху кутунвай (къенин делилралди, тIугъвал­­дик      40 млн кас начагъ хьанва) тIугъвал­дин­ вилик пад кьадай рекьер-хуьлер жагъур­зава.

Чна винидихъни къейд авунай, бязи месэ­лайрал гьалтайла, ООН-ди тухузвай кIва­лах­д­ал­ рази тушир уьлквеярни, государствойрин кьилерни, политикарни ава. Гьа и кар себеб яз Генеральный Ассамблеяда ва Хатасузвилин Советда реформаяр тухун теклифзава. Агакьзавай малуматрай аквазвайвал, ООН-дин Генеральный секретарь Антониу Гутерриш гьахьтин дегишвилер тунал машгъул я.

Гьар йисуз государствойрин ва гьукуматрин кьилер ООН-дин Нью-Йоркда авай штаб-квартирадиз кIватI жезва ва чпин халкьарин мурадрикай, кIеве твазвай месэлайрикай, агалкьунрикай вири дуьньядиз ван къведайвал малумарзава. Организациядин 75 йисан юбилейдин вилик Антониу Гутерриша дуьньядин халкьариз квахьнавай ихтибар чкадал хкуниз, алемдал хьанвай хирер сагъаруниз, гьар са касди вич къулайдиз гьиссун, адан лайихлувал хуьн патал алахъунар авуниз эвер гана.

“Дуьньяда кьиле физвай мусибатрин гьалара ООН-дин Устав чи марифатдин умуми да­ях яз амукьзава. Чун яракьлу, къизгъин дя­вейрин къармахра гьатай миллионралди инсанриз гьар са рекьяй куьмекар гуналди дуьньяда ислягьвал хуьз алахъзава. Чун, са куьнизни килиг тавуна, къени къуншияр хьиз, сада-садаз гьуьрмет, ихтибар ийиз, сабурлувал хуьз яшамиш хьана кIанда…”, — лагьана А. Гутерриша.

Эхь, ислягь, къени, ихтибарлу, дуствилелди яшамиш жезвай уьмуьрдилай хъсан  ва къиметлу са затIни авайди туш.

Нариман  Ибрагьимов