Урусар гьахъ я, зурбади яргъалайни аквада лугьудайла. И гафар Етим Эминакай рахадайлани лагьайтIа жеда. Адан девирдивай чун яргъа хьунивай, шаирдин зурбавал чаз чидайдалай мадни артух тирди аквазва.
Эхиримжи вахтарин ахтармишунри къалурзавайвал, Эмина и дуьнья турдалай кьулухъ 140 йис алатнава. Акьван вахт алатнаватIани, лезгийрин рикI алай шаирдикай чаз къени цIийи, чун гьейранардай делилар чир жезва. Ингье и мукьвара Гъалиб Садыкъидин архивдай чаз Етим Эминакай хабар авай вирибуруз чидай адан “Веси” тIвар алай шиирдин цIийи вариант жагъанва. И вариантди шаирдин акьулдин деринвал, руьгьдин михьивал, бажарагъдин зурбавал чаз къедалди чидай кьадардилай генани артух тирди къалурзава. И шиирда ада вичиз акур уьмуьрдин шикил рикIин деринрай акъатзавай гафаралди чIугунва ва адакай вичин фикирар вирибуруз ачухдаказ лагьанва.
…Етим Эмин пара четин уьмуьр акур кас тир. Гьеле аялзамаз ам бубадикай магьрум хьана, диде къунши хуьруьн фекьидиз гъуьлуьз хъфена. Жавандин хивез гъвечIи кьве стхани вах аватна. 15 йис хьанвай Эминакай вичин багърийриз, чIехидан 8 йис ва гъвечIидан 2 йис тир, “буба” хьана, ада абур хвена, чIехи авуна, вичини медреса куьтягьна, Ялцугърал къазивиле кIвалахиз гатIунна.
Амма адавай яргъалди и къуллугъдал кIвалахиз хьанач. Эхиримжи вахтара ашкара хьанвай делилри къалурзавайвал, нубатдин сеферда Куьре округдин дуванханадай, Кьасумхуьрелай Ялцугърал яхдиз хкведайла, 1871-йисан 16-июлдин йифиз, Эмин рекье, татабар хьана, чинихъди алукьна, адан метIел пис хер хьана. И дуьшуьш кьилел атайла, Эминан анжах 31 йис тир. А хер мад сагъ хъхьанач. И кар себеб яз, Эминахъ сагъламвал амукьнач, адан кьилел и бала атай вахтунилай са 5 йис алатайла, гьал михьиз зайиф хьана, ам къазивиляй экъечIуниз мажбур хьана ва ахпа шаир месе гьатна. Месе гьатай шаирдал, амай мукьвабурни кIватIна, ада вичи чIехи авур стха Мелик гьавалат хьана, кесиб къазидихъ вуч авайтIа, саки вири къакъудна, чпин арада пайна.
Эмин Дербентдин духтурханадиз аватна. Ада вич мукьвара рекьидайди гьиссзавай. ГьакI хьайила, адаз стхайри эхиримжи сеферда кьванни вичел кьил чIугуна кIанзавай. Амма стхаяр адан суракьдиз Дербентдиз атанач. Духтурханадай ам, чара тежедай начагъ кас я лагьана, хуьруьз рахкурнай. Чандик квай Эмин, вичин эхиримжи шиир туна, 40 йисан яшда аваз кьена.
Гьелбетда, и шиир тийижир Эминан яратмишунрикай ван хьайи са касни авач. Ам сифте яз чапдай 1941-йисуз филолог М. Гьажиева “Вич рекьидайла лагьай чIал” тIвар алаз акъуднай. Ахпа Эминан шииррин кIватIалар акъудайбуру адаз “Веси” тIвар гана, кIватIалрик кутуна.
Вич сифте чап авур вахтунилай кьулухъ и шиир Эминаз хас къайдада авачирди шаирдин яратмишунрикай хабар авай гьар са касдиз аквазвай. Мисал патал, килигин чун адан сад лагьай бендиниз. Филологди а бенд и жуьреда ганва:
Зун кьейила, тазиятдиз къведайди
Ачух дуьнья, я сагъ чан тахьайд атуй.
Зи гьалдикай хабар тирбур ягъади,
Архадикай хъсанвал тахьайд атуй.
И бендина ишлемишнавай “тахьайд” гаф вич гафунин устад яз хьайи Эмина рифма патал са бендина бажагьат кьведра ишлемишдай. (Идалайни гъейри, “къведайди — ягъади” рифма Эминаз хас тушир жуьреда зайифди я). И делилди шиирдик Эминалай гуьгъуьниз са ни ятIани вичин гъил хуькуьрнавайди къалурзава.
Гъ.Садыкъидин архивдай гьатнавай и шиирдин вариантдин сад лагьай бенд, аквадай гьаларай, чи бахтунай, масадан гъил галукь тавуна ама. А вариантда сад лагьай бенд ихьтинди я:
Зун кьейила, тазиядиз Агъади
Ачух дуьнья, я сагъ чан тагайд атуй.
Зи гьалдикай хабар тирди ягъади:
Архадикай хъсанвал тахьайд атуй.
И бендинай аквазвайвал, адан сад лагьай цIарцIе шаирди, вич кьейила, тазиядиз вичиз хьиз Агъади, яни Аллагьди, я ачух дуьнья, я сагъ чан тагайди атурай лугьузва. (“Тазият” гафунихъ галаз сад хьиз, адан маса кIалуб тир “тазия” гафни Эминан девирда лезгийри ишлемишзавай, гьа кIалубда аваз а гаф къени са бязи лезги хуьрерин рахунра ама).
Чидач вучиз ятIа: Эмина Агъадин (Аллагьдин) тIвар кьун Советрин девирда са “диндиз акси касдиз” дуьз акуначни, я тахьайтIа, гьа девирдилай вилик са маса “диндал кIеви касдиз”, шаирди вичиз “Агъади ачух дуьнья, я сагъ чан” ганач лагьайла, Эмин Аллагьдал рази тушиз акунани, — гьикI ятIани, аквадай гьаларай, са касди Эминан шиирдикай “Агъа” гаф хкудна, ам вичиз кIандайвал “туькIуьр” хъувуна. Ихьтин “туькIуьр” хъувуни шиирдин рифмани, бендинин манани чIурнава. Гъ.Садыкъидин архивда авай вариантдин сад лагьай бендинихъ якъин манани ава, хъсан рифмани: Агъади — ягъади. (Инал “ягъади” гаф гилан литературадин чIала авай “агъун”, яни “чIалахъ хьун” глаголдин диалектдин са кIалуб я).
Чаз жагъанвай шиирдин вариантдай аквазва хьи, и шиирдин пуд лагьай бендиникни са ни ятIани гъил хуькуьрнава. М.Гьажиева акъуднавай и шиирдин вариантдин пуд лагьай бендинин эхиримжи кьве цIар ихьтинбур я:
Зун хьиз, тарашна, вири мал тухвайди,
Заз хьиз, гьа ихьтин зулумар хьайд атуй.
Гъ. Садыкъидин архивда авай вариантда и цIарар маса жуьреда кхьенва:
Зун хьиз, тарашна, мал пайна, тухвайди,
Заз хьиз, дуьнья икI зулумат хьайд атуй.
Гьелбетда, и цIарара авай “мал пайна” келима Эминан гафариз артух мукьва я, идалай вилик чаз чизвай гьадан чкадал алай “вири мал” келимадилай. Месе гьатнавай Эминахъ авай са тIимил затIар тек са Мелика тарашнач, тарашдайла, Меликан патал абурун гъвечIи стха Небини алай. ГьакI хьайила, шаирди месе гьатнавай вичин “мал” кьве стхади “пайна” тухвана лугьузва.
Чаз гьатнавай вариантдин пуд лагьай бендинин кьуд лагьай цIарни а цIарцIин икьван чIавалди чаз чизвай вариантда авай гафарилай Эминан гафариз артух мукьва я. Чаз икьван чIавалди чизвай: бес Эмина лагьана, вич кьейила, тазиятдиз, вич хьиз, “гьа ихьтин зулумар” хьайиди атурай. Гафунин устад яз хьайи Эмина, чаз чиз, “Гьа ихьтин зулумар” келима кхьидачир. Чаз гьат хъувунвай вариантда авай “дуьнья икI зулумат” хьайиди вичин тазиятдиз атурай лагьай гафар Эминав артух кьадайди я. Сад ава “зулумар хьун”, садни ава “дуьнья зулумат хьун”. Гьелбетда, кьвед лагьай келима Эминан дерин фикиррив артух кьадай келима я: а келимадай чаз Эмина дуьнья вири зулумрив ацIанвай са чка я лугьузвайди аквазва.
М.Гьажиева чап авур и шиирдин вад лагьай бендинин сифте кьве цIар ихьтинбур я:
Етим Эмин, на етимар хуьналди,
Ваз арха жеч ви весияр туналди…
Гъ. Садыкъидин архивда авай вариантда и цIарар са жизви маса жуьреда кхьенва:
Етим Эмин, вуна етим хуьналди,
Ваз арха жеч, ви весият туналди…
Икьван чIавалди чаз чизвай вариантдин вад лагьай бендинин сад лагьай цIарцIе “на етимар хуьналди” кхьенвай, чаз гьатнавай вариантда а келимадин чкадал “вуна етим хуьналди” кхьенва. И кардай кьил акъудиз чаз и бендинин кьвед лагьай цIарцIи куьмек гузва. А цIарцIе “арха” гаф теквилин кьадарда ава. И карди къалурнавай кьве цIарцIе ихьтин метлеб авай келима авайди къалурзава: “…вуна етим хуьналди/ Ваз арха жеч…”. И келимадихъ “хвейи са етимдикайни ваз арха жедач” лагьай мана ава. ГьакI хьайила, вад лагьай бендинин сад лагьай цIар “Етим Эмин, вуна етим хуьналди” келима хьиз, чаз жагъанвай вариантда авайвал кхьин дуьз я.
Икьван чIавалди ашкара тир шиирдин вариантдин вад лагьай бендина “весияр” гаф кхьенва, чаз гьат хъувунвай вариантда адан чкадал “весият” гаф ала. Чи фикирдалди, чаз гьат хъувунвай вариантда и гаф дуьз кхьенва: са касдин шиирриз санал гьикI шиират лугьудатIа, са касдин вири весийриз весият лугьун араб гафар лезги чIала ишлемишунин къайдайрив кьазва.
Гьелбетда, инал авунвай веревирдер вири шак алачир гьахълу гафар я лугьун дуьз жедач. Чна умуд кутазва, Эминан яратмишунрал рикI алай, чпин алакьунар чи алакьунрилай артух тир пешекарри идалай кьулухъ шаирдин ихтилат физвай и эсер ва амай яратмишунар, чалайни деринриз гьахьна, дикъетдивди ахтармишда, а эсеррин чав агакьнавай кIалубар Эмина вичи кхьей къайдайриз мадни мукьва хъийида.
Етим Эминан виридалайни машгьур шиирдин чаз гьат хъувунвай вариант ва ам араб гьарфаралди кхьенвай Гъ.Садыкъидин архивда авай чарчин шикил чна и чина гузва.
Эминан девирда шиирриз тIварар гунин адет авайди тушир. Гила и кар адетдинди хьанва. ГьакI хьайила, вичикай ихтилат авур Эминан шиирдин чаз гьатнавай вариантда авай гаф фикирда кьуна, и шиирдал “Весият” тIвар эцигун хъсан аквазва.
Весият
Зун кьейила, тазиятдиз Агъади
Ачух дуьнья, я сагъ чан тагайд атуй.
Зи гьалдикай хабар тирди ягъади1:
Архадикай хъсанвал тахьайд атуй.
Килиг, за хьиз, икI етимар хвейиди,
Зун хьиз, эхир кана, кабаб хьайиди,
Зун хьиз, гьавая чан гъиляй фейиди,
Зи рикIикай гъам пияла хъвайд атуй.
Заз хьиз, архадикай са югъ тахьайди,
Зун хьиз, алтIушна, пехъери чухвайди,
Зун хьиз, тарашна, мал пайна, тухвайди,
Заз хьиз, дуьнья икI зулумат хьайд атуй.
Зун хьиз, етим хвена пашман хьайиди,
Заз хьиз, хайидакай душман хьайиди,
Зун хьиз, зайиф, гьал перишан хьайиди,
Я са кесиб, гьахъ рикIел алайд атуй.
Етим Эмин, вуна етим хуьналди,
Ваз арха жеч, ви весият туналди.
Татуй залум зи мейитдин чиналди,
Яд кас атуй — са инсаф авайд атуй.
___________________
1 Ягъади — им “агъади”, яни “чIалахъ жеди” лагьай келимадин диалектдин кIалуб я.
Мансур Куьреви
