Вичин тIвар гужлу ва арифдар гьаким хьиз тарихда гьатнавай Фетали хан чIехи алакьунар авай кас тир. Къубадин хан Гьуьсейналидин хва тир Фетали вичин девирда гзаф агалкьунар гъилик авур сердер хьиз вири Къафкъаздиз сейли хьанай. Уцмийрин сихилдай тир адан буба XVII асирда Къайтагъдай чукурнай. Къубадиз атай ада сефевийрин девирда ина вичин чка мягькемарнай. Феталидин дидени уцмий Агьмед хандин руш тир.
Феталидин 20 йис хьайила, яни 1742-йисуз Гьуьсейнали ханди кьушун кIватIна вичин хва Саляндиз ракъурна. Ина къати женгер чIугур жегьилди Саляндин мулкар анин гьаким Ибрагьим хандивай къакъудна ва вич гьакимвиле акъвазна. 1744-йисуз Гьуьсейнали ханди вичин дуьнья дегишарайла Феталидикай Къубадин ва Саляндин хан хьана.
1758-йисуз Дербентдин агьалийри чпин гьаким Мегьамед Гьуьсейн хандилай наразивал авуна ам къуллугъдилай алудна ва ханвиле Фетали тайинарна. Гьа икI, Къубада, Салянда ва Дербентда хан хьайи Феталиди гуьгъуьнлай Ширван вилаятни кьуна. Къафкъаздин виридалайни чIехи ханлух арадал гъайи Фетали зурба сердер ва сиясатчи хьиз вириниз сейли хьана.
На лугьумир, женгера душмандиз аман гузвачир Фетали хан гзаф хъуьтуьл рикI авай инсан тир кьван. Адан жегьил чIаварилай шиирар кхьинал рикI алайди садазни чизвачир. Эхирни адан и алакьунар винел акъатна. Сифте яз Фетали хандин шаирвиликай малумат гайиди вич Къубадай тир Гьажи Мегьамед Челеби эфенди я. Ам Шейх Ибрагьим эфендидин хва Шейх Мегьамед эфендидин хва я. Иридра зияратдиз Меккедал фейи Мегьамед Челеби эфенди 1808-йисуз Къубада рагьметдиз фена.
Фетали хандин шаирвиликай чирвилер гайи кьвед лагьай алим лезгийрин сейли арифдар Алкьвадар Гьасан эфенди я. Ада 1891-йисуз кхьей, 1892-йисуз алаваяр кухтуна чапдай акъудай вичин «Асари-Дагъустан» ктабда ихьтин малумат ганва: «Фетали хан шиирар теснифунал рикI алай кас тир. Адан тупIалдал кхьенва:
Кхьенвайвал сад Аллагьдин ктабда,
Феталиди дяве авун тIалабда.
Вичин уьмуьрдин эхир кьиляй ада кхьей шииррик агъадихъ галайдини акатзава:
Багьа уьмуьр харжайла авамвилеваз,
Са пашманвал авун я амукьдайди чаз.
ЧIалахъ жемир гуьзелдин чIулав киферин,
Вун хатадик кутада адан сирери.
Жув барбатIиз тадалди къайгъусузвиляй,
Даимвал фикирда яхъ сифте кьиляй.
Лавгъавалда цекврени вичин жуьреда,
АватIани рикIе гъам, зи чин хъуьреда.
Вуч лугьун кьван? Жува-жув квадарнава за,
Зи ниятрин хъуьтуьлвални гадарнава за.
Хъуьтуьлвални, тазавални жеда цуькверихъ,
Йиф элкъвейла, ракъинин нурлу экверихъ.
Жагъурзамач манийрин иер чешмеяр,
Шаир инжи алцумдай чIура уьлчмеяр.»
Фетали ханди вичин шиирар фарс чIалалди теснифнай. Абурукай са кьадарбур лирикадин чIалар я. Чна фагьумзавайвал, Фетали хандин шиирар Дагъустандин Тарихдин, ЧIалан ва Эдебиятдин Институтдин гъилин хатIарин фондунай гьатун мумкин я. Алай вахтунда ина гъилин хатIарин 2600 ктаб ва са шумуд агъзур документар хуьзва. Икьван гагьди абурун анжах са паяр гъилелай авунва. Муькуь паяр винел акъудна абурукай малуматар кIватIун мумкин хьанвач.
Гуьлхар ГУЬЛИЕВА, Самур
