Гьуьлуьн кьере

(Гьикая)

Гьуьлуьн гьавадикай лезет хкудиз, къумара къекъвезвай Айдабег гьейранвилелди гьуьлуьз килигзавай. Я гар авач, я цавал цифер алач, амма адал лепе ала.

— Гьуьлуьн деринра тIурфан авай хьтинди я, — фикирзава Айдабега. — Бязи инсанарни гьакI я, къенепата гьайбат, къал, ажугъ авайла, винелай чеб секиндиз къалуриз алахъда. Ихьтин фикиррик квай Айдабегаз, са шумуд метрдиз фейила, гьуьлуьн це гьахьна акъвазнавай, чIулав гинибашар алай дишегьли акуна. Къванера акьур лепеяр квахьзавай. Ци къвез дишегьлидин кIвачер гатазвай.

Ам фикирди кьунвайди сир тушир. Белки, вучдатIа чизвачир. Айдабега вичикай хабар гун патал уьфтинал илигна. И ван хьайи дишегьли кхунна, сес атай патахъ килигна, кьулу-кьулухъ камар къачуз, цяй экъечIна.

Айдабег, уьфт акъвазар тийиз, фена, дишегьли кьулухъ галамукьна.
Гарук къативал акатна. Чина акьазвай къумадин кIусар артух хьана. Айдабег, чинал капашар эцигна, далудихъ элкъвена. Акуна, гару дишегьлидин кьилел алай пIипI алудна, тухвана, адан яргъи чIарар гьарнихъ аладарна. Итимди, и кар гуьзлемишзавай хьиз, гьасятда цава къугъвазвай яйлухдин гуьгъуьниз чукурна. Катна, фена хкьуна, дишегьлидив ахгакьарна.

— Я вах, ма ви яйлух.
Дишегьли акъвазна, вичин къаншарда авай итимдиз тажубдиз килигна.
— Вуч? Ваз вуч кIанзавайди я?

— Гару тухвай ви яйлух, вахчу.

— Квез я зи а яйлух? Кямир зак, вач жуван рехъди, течир кас.

— Бес яйлух?

— Хутах жуван папаз! — хъел кваз, жида эцядай саягъда лагьана дишегьлиди. Адан вилера са гьихьтин ятIани бейчаравал, кьетIивал авай. Айдабег квазни такьуна, дишегьлиди камар къачуна. Итим адаз килигиз амукьнавай. Акуна адаз, дишегьли садлагьана катна. Цавай аватнавай хурушумрини ам къаралтудиз элкъуьрна. Айдабега, са вуч ятIани гьиссна, адан гуьгъуьниз чукурна.

Дишегьли лацу каф кьилел алай, жанавурди хьиз къув язавай лепейрин хуруз гьахьна. Вад декьикьани алатнач, адай пис гьарай акъатна. Факъир къванерал алукьай хьтинди я. Амма викIегьдиз къарагъ хъувуна. Къванерилай элячIна, мадни анихъ физ кIанзавай язух терсдиз атай лепеди яна, къванерилай и патахъ гадарна. Айдабегаз ам ахкунач.

Итимди тадиз кроссовкаяр, шалвар, куртка хтIунна, чилел вегьена, циз хкадарна… Легьзеяр алатна, итимдиз дишегьлидин цавуз акъатай гъил акуна. Айдабега, хъуьчIуькай кьуна, лепе къугъвазвай гьуьлуьн ятара вич руг хьиз квахьдайвилин кичI акатнавай ва са манийвални гузвачир кесиб къерехдиз ахкъудна.

И арада иниз, югъ акадар тийиз, экуьнахъни, нянихъни гьуьлуьн кьерез къвезвай ва итимри “чемпионка” тIвар ганвай Зояни атана акъатна.
Гена хъсан хьана, кIвалер патав гваз. Зоядин куьмекни галаз Айдабега цяй къутармишайди кIвализ хутахна. Парталрикай яд кIвахьзавай чара дишегьли ва вичин итим акурла, Суваржат мягьтелвилелди абуруз килигна. Айдабега паб гьасятда гъавурда туна ва дишегьли гьамамдиз тухвана, къайдадиз гъун эмирна.

Кайвани “мугьмандин” къайгъуда авайла, Айдабега, партал дегишарна, хцин сусав ийиз тур чай хъваз, фикирзавай: “Яраб чандиз къаст ийидай чкадал атанвай и язухдин дерт вуч ятIа? Ам и гьалдиз ни гъанатIа? Адан рикI тIарайди, умудар атIайди, уьмуьр такIанарайди вуж ва я вуч ятIа?..”
Суваржата вичи авур кардикай утанмишвал гьиссзавай дишегьлидин иви авахьзавай эрчIи кIвачин мет, йод яна, ктIунна, адаз чуьхуьнагар ийиз куьмекна. Ахпа кIаник квай партал, халат алукIна, цIун кIвализ тухвана.
Дишегьлияр рахазвай. Япарив агакьзавайди Суваржатан сес тир. Адаз “мугьмандиз” вуч лугьудатIа чизвачир, гужуналди чай хъваз тазвай. Зур сят кьван алатна, ахпа садлагьана шехьдай ван акъатна. Дидедикай бейкеф хьайи, кьагьар къвезвай аял руш хьиз, ван алаз, масадан рикI къарсурдай саягъда.
Суваржата шезвайдаз са манийвални гузвачир.

Факъирди гьиссзавай: шелдихъ галаз туьтуьнихъ кьван ацIанвай дердерни, бейкефвилерни, наразивилерни алатзавай. Руьгь залан парцикай азад жезвай хьтинди тир. Шелдикай тух хьайила “мугьманди” вич ахмакь фикирдал гъайи агьвалатрикай, уьмуьрдин лап татугай, къаранлух вакъиайрикай суьгьбетна.

…Гитинмагьамадаз пуд хвани кьве руш авай. Яш тамам хьайила, рушар ада кьве дустуниз, кьуршахар кьадай пагьливанриз гъуьлуьз гана. Хъсан хизанар арадал атана. Уьлкве чкIай, вири сад-садак какахьнавай макъамда абуруз еке пулар гьинай атанатIа чидач, садбуру абур рэкетдал машгъул я, масадбуру, инсанар чуьнуьхиз, пулар къазанмишна лугьудай. Кьведакайни меркезда гьаятар галай хсуси кIвалерин иесияр хьана…
ЧIехи вах Султанатаз са руш, Чакаразни кьве хвани са руш авай. И чIавуз Султанатан гъуьл — Магьамад республикадин Халкьдин Собранидин депутат ва Чакаран юлдаш — Шамил райондин администрациядин кьил тир.
Султанатан руш Аминадиз муьштерияр гзаф акъатзавай, вири кIурарив язавай. Адаз курсуна хуш гада авай эхир. Руша вичин рикI ачухнавачиртIани, дидедин шак фенвай.

Малаик хьтин руш чарабурун гъиле тунал рази тушир Чакара вахаз чIар кана: “Амина Гьамзатаз лап кутугнава” лагьана. Султаната “эхь, ваъ” лагьаначтIани, вахан фикирдиз аксивалнач. “Чи кIвалерин, девлетрин иеси ерли чин тийидай сад жедалди, гьа жуван хва хьиз кьабулнавай Гьамзат хьун хъсан я кьван”, хиялзавай дишегьлиди.

Вахари и месэладикай регъуьз-кичIез гъуьлериз ихтилат авурла, абуруни шадвал къалурна. Диде-бубайри рушни гада фад меслятдални гъана. Аминади пуд лагьай курс куьтягьайла, меркездин межлисрин лап чIехи зал кьуна, гурлу мехъер авуна.

Бубайри гъиле-гъил аваз жегьилриз пуд секциядин кIвалер багъишна, абур сейр ийиз, кефер чIугваз Канардин островрал рекье туна.
Са шейиникайни дарвал авачиз, кстахдиз, гьазурдан иеси яз чIехи хьанвай Гьамзат, халадин кIвализ фейила, шад, пIузаррал хъвер къугъвадай Гьамзат масад тир кьван. Санал яшамиш хьайи пуд вацралай Аминадиз и кар якъин хьана.

Са макъамда Аминадиз акуна, Гьамзата хъвазвач, капIзава. Шад хьана ам. Амма и шадвал яргъал фенач. Гьамзата гатаз-гатаз Аминадив паранжа алукIиз ва капI ийиз туна. “Стхаяр” лугьудайбурни мукьвал-мукьвал кIватI жезвай. Дишегьлидиз чир хьайивал, абуру анаша чIугвазвай. И зегьримар ичкидилайни бетер тир кьван. Адан эсердик Гьамзат лап вагьшидиз элкъвезвай.

Кесиб руша физ, дидедиз шел-хвал авуна. Ада бала секинариз рекье хутадай. Магьамадаз кьведра чIар канатIани, адани кваз кьунач.
Са йифиз, йифен кьуларилай алатайла, Амина дидедин кIвализ ахкъатна. Шез-шез. Чинар алатна, парталар ивиламиш хьана. Рушал алай гьал акурла, Султанатай гьараяр акъатна:

— Я чан бала! Я чан дидедин!

— Вуж я а угъраш? — хабар кьуна Магьамадани.

— Гьа куь рикI алай алчах! Гьамзат! — саки гьарайна Аминади. — Заз мад ам тахкурай! Зун адахъ галаз яшамиш хъжедач.

Дахдини дидеди са гьилледалди руш секинарна, ксурна. Жегьилрин кIвализ фейи Магьамадаз чIул хьиз кIвалин юкьвал яргъи хьанвай езне акуна. Лап гьа мейитдиз ухшар затI. Ахварай авудиз кIан хьана, гьинавайди я, экъуьгъиз эгечIна. Магьамада ведро яд чиниз хъичейла, ам тарпна къарагъна, кухнядиз катна, кантI гъилеваз хтана, иран бубадал чIутхьунна. Гьеле гъиле амай ведродалди Магьамада чкIул авай гъил, ахпа келле яна. Езне, дергес галукьай верг хьиз, чилел аватна.

— Угъраш! Наркош кицI! — лагьана, Магьамад кIваляй эхкъечIна.
Са варз хьана Шамилни Чакар, хвани галаз кIвализ къвез, минетиз, гъил къачу лугьуз. Вири алай чкадал Гьамзатазни кицIиз кьван гафар лагьана. Ада, чIехибурун вилик, метIерал ацукьна, мад анаша чIугвадач, Аминадик кядач, хизандиз къуллугъда лугьуз, кьинни кьуна. Эхир, бажанах ва вах хъуьтуьл хьана, маса чара авачир. Магьамаданни Шамилан саналди тир бизнесни тIач жедай, багърияр душманризни элкъведай…

Яраб пурар алукIуналди ламракай шив жеда жал? Пуд варзни алатнач, Гьамзата мад анаша ишлемиш хъувуна. Аминадиз ада хиве кьунач, “кими жемир” лагьана. Амма йикъар фирдавай гъуьлуьн гьерекатар гьа виликанбуруз элкъвезвай. И арада Аминадиз аялни хьана, руш. Кьведни Султаната чпиниз хутахна. Кьилди амукьай Гьамзатаз девран ачух хьана. “Дустарихъ” галаз йикъар-йифер акъудзавай… Вич-вичел алайла ам иран бубадин кIвализ фидай, Аминадиз, баладиз тавазвилер ийидай, кIвализ хтуникай ихтилат куддай.

— Амина гьеле зайифзама, ам викIегь хъхьурай, ахпа хкида чна ам,- лугьудай Султаната.

Гьа и югъни алукьна. Амина аламат хьана амукьнавай. Гьамзатан къайгъударвилел, назиквилел, хуш рафтарвилел. Мегер ихьтин дегишвилерин себеб бицIек Хадижа тир жал? Дишегьлиди шадвалзавай, гьа са вахтунда рикIе кинни авай. Ам ягъалмиш хьанач. Са нянихъ Гьамзат хтана, “дустарни” галаз. Аминади суфра къурмишна, ахпа бицIекан къайгъу чIугуна. Мугьманар сакIани хъфизвачир. Абур авай кIваляй гьарайрин, манийрин ванер къвезвай. Экв ачух жедай кьиляй ванер-сесер квахьна. КIвализ атай Гьамзат акурла, дишегьлидин рикI аватна. Эйбежер са затI я ман, гьа малкамут! Инсандин акунар алай вагьши… Дишегьлидин бедендиз хар акъатна. Ам, жанавур акур къуьр хьиз, зурзана, агаж хьана.
ЯтIани ажугъдив, хъилев ацIай рикIи мез рахурна:

— Вуна кьин кьунай эхир?!

— Кьин? Кьин ви кьиле акьурай, илан! Гъуьл бегенмиш авачир ягьсуз! Кьин кьурди хьиз, зун адакай азадни хъхьайди я. — Гьамзат, вилерни экъисна, сусан винел фена:- Вуна, вакIан руш, зун кьин кьадай чкадал гъана ман? Вуна, цицIибдин гардан авай и вуна!

Гьамзат, дилиди хьиз, хъуьрена. Ахпа ада Аминадин туьтер кьуна, хкажна ва ам чилел гадарна. Ахпа чIарар кьуна кIвалин чиле къекъуьрна. ЦIун кIвализ тухвана, хкажна стулдал ацукьарна ва чиниз сад чуькьвена. Нерай гьасятда иви хъичена. КантI къачуна туьтуьхдал эцигна: — ВакIан руш, мад вун арза ийиз куьниз хъфейтIа, и шуькIуь гардан и чукIулди галудда. Ви кьамац дахдин эхирни гьам жеда. Ван хьанани ваз, иблис?!
Аялдин шедай ван акъатна. ЧукIул эхцигна, кичIевиляй нефес кьуранвай папан хъуькъвез лапIаш вегьена: — Вач, вач жуван шенпIидин патав, кисара ам.

Катна аялдин патав хъфей кесиб вични шехьиз эгечIна. Ада вири бедендалди гьиссна хьи, и алчах, халадин жунгав рикIиз чими хъжедач, я адахъ галаз уьмуьрни кьиле фидач. Гьа са вахтунда вагьшиди дахдиз, дидедиз къаст авунихъайни къурху акатна. Аялни ксуриз, ам вични ахварал фена. Экуьнахъ кьил тIаз ахварай аватна. Залдиз фейила, хух ацалтна дивандал яргъи хьанвай гъуьл акуна. “Кемеш, душман” лагьана, аялдин патав хъфена.

Нисинихъ хьиз Гьамзат къарагъна. Са затIни тавурди хьиз, рахаз эгечIна. Амма Аминади кисна суфрадал недай шейэр эцигна. Гьа и, муькуь юкъузни гъуьл кIваляй юзанач. Пуд лагьай йикъан экуьнахъ фейи Гьамзат квахьна. Ам, рикIел акьалтайла, “зун — крепостдиз” лагьана, хуьруьз вичин дахдинбурун патав хъфидайди тир. Шамила, дугъриданни, къеле хьтин кIвалер эцигнавай. Аминади фикирна, гъуьл хуьруьз хъфенва. Ам авачирдакай, кьур кьинни рикIелай алуднавайдакай, ам дили жезвайдакай Аминади дидедиз телефондай хабарна. Адани руш секинарна: “Вун архайин хьухь, чна са серенжем кьабулда а къанчанахдиз”.

Гьайиф хьи, ахгакьнач. Гьамзат кIвализ хтай йиф мусибатдиндаз элкъвена: вагьшиди ксанвай паб тукIуна…

— Итимри заз зи бала къалур хъувунач, чан вах, — шел кьаз тежез рикIел хкизвай алатай зулуматдин вакъиа Султаната. — Зи цуьк, малаик хеб хьиз тукIуна жаллатIди, хеб хьиз! Вахан хци чаз экуь дуьнья чIулаварна. Эхиз тежедай дерт туна рикIе. Идал бес тахьана, гъуьлуьни зун тахсирлу авуна, руш вахан угърашдиз гана лугьуз. Гьар са уламда ада зи чинар кузвай, гьар са югъ мичIи ийизвай. Залай эхиз ахлакьнач, ширин вах. Са шумуд гьафте зун гьа и фикирдик кваз хьана. Вучзава уьмуьрдикай, кIани балани амачир, лугьуз. Эхир, къе гьуьлуьз чан къурбанд ийиз кIан хьана. Ви итимди заз манийвална…

— Ваъ, вах, ам ви рекьел шукур хьайи Аллагьди акъудна. Адаз са тахсирни квачир вун кьабулиз кIан хьанач, — лагьана хъуьтуьлдиз Суваржата. — Уьмуьрда чалай аслу тушир ва чаз тийижир крар гзаф ава, чан вах. Гьавиляй кьисметдиз муьтIуьгъ хьана кIанда.

— Айдабег, — эверна ада, — инал ша, ма и нумра, Султанатан юлдашдиз зенг ая, ам месэладин гъавурда тур, чинал атурай. Султанат вах, рушан бала гьинва?

— Ам вахан кIвале ава. Гъуьлуь “а угърашдилай аладнавайди чаз герек туш” лагьана.

— Таб я, зи вах, таб я! Вахчу, вахчу аял! Ам ви рушан рикIин кIус я эхир. Адакай квез мичIи кIвализ, куь рикIериз чим, экв гудай чирагъ, зуьгьре гъед жеда. Ада куьн экуь дуьньядал ахкъудда, дердерив ацIанвай бархунар авадарда. Уьмуьр ширинар хъийида…

— Яраб?

— Эхь, эхь, анжах шаклу жемир.

— Ви сес Аллагьдиз ван хьурай, я Аллагь.

_________________________________________________________________________________________________________________

Гъулгъула

(Повестдай чIук)

Нариман Ибрагьимова “Зегьерлу кьисас” тIвар алай повесть кхьена куьтягьнава. Ана кьилин игит силисчи Гьабиб, сад-садан гуьгъуьналлаз пуд дуст сирлудаказ  кьиникьиз талукь тахсиркарвал дуьздал акъудиз алахъзава ва гзаф уламрай экъе­чIай­далай гуьгъуьниз тахсиркар жагъурзава.

Гьуьрметлу кIелзавайбур, квез гьа и повестдай са чIук теклифзава.

***

КIвалахал атана, белки, са сятни алатнач жеди, райондин милициядин отделенидай зенг авуна ва райцентрадивай кIуьд километрдин яргъавай Жуни хуьряй са итим вацIун кьеряй кьена жагъанвайдакай, са итимни квахьнавайдакай ва чеб аниз физ рекьел алайдакай ­хабарна. Гьабиб гьасятда кIвачин хьана.

Чкадал агакьайла акур шикилди Гьабибак къурху кутуна. Белки, кьере вири жемят кIватI хьанвай. Мейитдин къвалав — хейлин итимар. Абурулай са тIимил яргъал дишегьлияр, ахпа гъвечIи тепейрилай, кIун­тIарилай тамашзавай аялар. Участ­ковыйди ва хуьруьн кавхади иесийрив мейит вахкузвачир ва ида гьарай-эвер арадал гъанвай. Сифте нубатда жемят, иллаки багърияр секинарна кIанзавай. Машиндай эвичIнамазди, багърияр абуралди атана, гьарайиз, истемишиз, арза ийиз.

— Куьн секин хьухь, — лагьана Гьабиба, — мейит квев вахкуда, ам кучукни ийида, амма чна чи везифаярни тамамарна кIанзава эхир, гьуьрметлубур. Сифте нубатда ам кьиникьин себеб чирун герек я. Эгер кьиникь гужунинди, масадан куьмек галаз арадал атанвайди ятIа, инай кьил акъудун, къанлу чирун чи буржи я. Тахсиркар тайинарна кIанда, пака куьне тахсир чи хиве тван тийидайвал. Жемятар, — эл­къве­на Гьабиб инсанрихъ, — квевай кIвалериз хъфейтIа жеда, анжах багърияр квачиз. Эгер кьиникьин дуьшуьш акур кас-мас, са хабар гудай масад аватIа, чи патав ша.

Силисчидин гафари таъсир авур хьтинди я, инсанар яваш-яваш чкIиз гатIунна, кIанзни-такIанз, чеб са ажайиб тамашадикай магьрум ийизвайбур хьиз. Гьабиб участковыйдин патав фена. Адан къвалав мад са шумуд итим гвай.

— Салам, юлдаш Къардаш! ГьикI хьанвайди я? Куьрелди ихтилат ая. Кьенвайди вуж ятIа тайин хьанвани?

— Салам, салам, дуст-кас Гьабиб. Эхь, вири чир хьанва. И хуьруьнви я, Жабир я. Балугъар кьунал рикI алай кас я, яни тир. Ингье балугъар кьадай сеткани, кьве балугъни ама. Эрекьдин птулкаярни ала чилел. Са нихъ галаз ятIани вичин югъ няни авуна. Пиянвиляй чинихъди алукьна, пел къванцел гьалч хьайи хьтинди я.

— Ам сифте низ акуна? Мейит гьи къайдада чилел алай?

— Ингье и касдиз, хуьруьн муаллим я, Мирземет я.

— Ахъая кван ваз акурвал, гьуьрметлуди.

Оперативник, криминалист, судебный духтур, кинологни чпин везифайрив эгечIна.

— За экуьнахъ упражненияр ийиз­вайди я. Ахпа, атана, вацIа ­бе­ден чуьхуьзвайди я, вини еке къванцин къаншарда. Адет тирвал, за, чукуриз-чукуриз атана, алайбур хтIунна, вацIук экечIна, чуьхуьнарна, эхкъечIна, бедендай тасмал экъягъиз и чи гуьзел ерийриз хушвилелди вил язавай. Гьа и береда заз акуна и кас. Сифтедай за фикирнай, дана я, ахпа кьатIана, ваъ, мал туш, инсандин кIалубар я. Тадиз парталар ахлукIна, атана, килигна.

— Вун къведайла вацIун кьеряй хквезвай ва я масанихъ физвайбур акуначни?

— Ваъ, валлагь, касни гьалтнач, акунач. Акъваз, акъваз, рекьяйгъуз агъадал са машин фена.

— Машин? Марка, ранг, номерар…

— ГъвечIи машин тир, маркадиз фикир ганач. Ранг, ранг, къацуди, мичIиди тир жеди. Абуруз ни фикир гана я хизан сагъ хьайиди, зун вацIал чуьхуьнариз физвайди…

— Хъсан я, давамар хъия. Вун атана, килигна…

— Эхь, валлагь, килигна. Эрекьдин птулкаяр акурла, фикирна, ксанвайди я къурумсах, ам хъунални рикI алайди тир кьван. Эверна за адаз. Жерд, яда Жерд, им адан лакIаб я, ахпа са кIвач кьуна ялна, ваъ, юзазвач. Зани ам чинихъди элкъуьрна. Ивидай хьанвай пел, хъипини вили хьанвай чин акурла, зай гьарай акъатна ва зун, илан акур хьиз, кьве камунин кьулухъди гадар хьана. Мад виликди хтана, иердиз килигна, нефес къачузмачир. Адан нехир хтанва, — лагьана за.- Багъишламиша, кьейидакай пис рахун кутугнавач, чIуру амалрин иеси тир, рагьметлуди. Няс кас тир ам. КIвач вегь лагьай чкадиз кьилихъди хкадардай сад.

— Ахпа гьикI хьана?

— ГьикI жеда кьван, — гъилер аладарна Мирземет муаллимди, — ­кьи­никь гьалалди туширди кьа­тIа­на за, фена хуьруьн кавхадиз ха­барна. Ингье Алистан стха, ам галаз хтана­.

— Эхь, Мирземет маллимди дуьз лугьузва, — рахуник экечIна Алистан. — Ам чи морж я, хъуьтIуьзни вацIа эхъвезвайди я.

— Ам пара хъсан кар я, амма исятда кьенвайдал хъша.

— Хтана вучда кьван, ам накь кьейивал кьенвай.

— Накь? Мус? Ваз гьинай акуна?

— Чан чIехиди, ам за лагьайди мисал хьтин са ихтилат я, накь ам чан алаз кимел алайди тир.

Гьабибаз лезги чIалан деринар чизвачирвиляй утанмиш хьана ва ам участковыйдиз, муаллимдиз вичяй са хата акъатай хьиз килигна. Абуру и месэладиз са фикирни ганвай хьтинди тушир, кавхадихъ яб акалзавай.

— Нянихъ чилни, пакетни гваз кьерез фидайлани акурди я, — давамарзавай ихтилат Алистана, — кьилди авай ам. Ни фикирнай, ихьтин мусибат жедайди. Ам кьенвайди акурла чна участковый Къардашаз хабарна. Аферин касдиз, цавай атайди хьиз акъатна. Адани райондиз зенг авуна. Ингье вири кьиса гьа ихьтинди я. Вич алукьнани, масада куьмек ганани лугьуз жедач.

— А крарай чна кьил акъудда, юлдашар, мейит тади гьалда райондиз тухвана кIанда.

— АтIабур кьейидан талукьар я,- къалурна Къардаша Гьабибаз са десте. Дишегьлияр шехьзавай. Абу­рув мейит вахчуна, кучукдай фикир гва. Чна са гужуналди акъва­зарайди я абур.

И гафарин ван хьайила РОВД-дин угро-дин оперативник Падишагьа Гьабиб къуьн кьуна вацI галай терефдихъ тухвана.

— Юлдаш капитан, заз чиз талукьриз ихтияр гана, хатадай, пияндиз кьилел атай дуьшуьш я лагьана, гьам гьа идалди рушутI авур­тIа хъсан я. Пака чи кьилер тIа ийидалди.

— Мегер гьакI жедани, юлдаш майор? Гьакъикъатдани им гужунин кьиникь яз хьайитIа, тахсиркар жаза агакь тавуна амукьдачни?

— И дагъдин хуьре вуч тахсиркарар авайди я? Чпин югъ няни авунал машгъул бейниванар. Ам, гьа муаллимди лагьайвал, няс касни тир, пиянискани. Аллагьдин патай жазани агакьна.

— АкI ятIа, адахъ душманарни, адакай хъел авай инсанарни хьун мумкин я. Ваъ, ваъ, кьиникьин себеб чир тавуна жедач.

— Юлдаш капитан, гьавая жуван секин кIвале къал твамир, за ла­гьай­вал ая. Ам зазни чидайди тир, еб кватай чанта хьиз, герексуз чкайриз аватзавай кьинтур хва тир.

— Зи кIвале къал?

— Ам чна чи кьил архайиндиз хуьн лагьай чIал я. И хуьруьнбур заз чизвайди я, акур кIвалах хьайи­тIани, лугьудайди туш. Тахсиркарвални дуьздал акъудиз тахьана чи хиве “висяк” хьиз амукьдайди я. Де лагь,  ихьтин  кьиса  чаз  герек  авани?

Гьабиб фикирлу хьана. Падишагь фадлай чкадал кIвалахзавай кас тир. Белки, ам гьахъ я жеди. Эгер кьиникь гужунинди ятIа? Вуна верчер-кIекер чуьнуьхайбур жа­гъур­зава лугьуз, наразивалзавайди тир. Гила уголовный халис дело пайда хьайила, кьил къакъудун?

— Юлдаш майор, чна адан кьинихъ квехъ галаз алакъалуди ятIа чирда ва ахпа делони я ахгалда, я давамарда,- лагьана Гьабиб вичихъ галаз атанвай пешекарриз герек буйругъарни гана Жабиран талукьрин патав фена.

Гьабиба багърийриз башсагълугъвал гана ва кьенвайдан буба месэладин гъавурда туна.

— Бязи лишанри тестикьарзавайвал, кьиникь хатадин хьтинди туш, гужунин, чиз-чиз къаст авунин ни къвезва. Гьавиляй и кардай кьил акъуд тавунмаз чавай квев хва вахкуз жедач. Куь дерт гьикьван заланди ятIани, зун квехъ галаз суьгьбет давамаруниз мажбур я. Исятда­ чун администрациядиз фида. — Гьабиба Алистаназ теклифна ва адахъ галаз Жабиран мукьвабурни галаз хуьр галай патахъ еримишна. Чкадал агакьайла, силисчиди кьейидан дах Урдиханалай эгечIна са-садавай хабарар кьуна.

— Урдихан халу, хцихъ галаз ала­къалу месэла са акьван регьят­ди туш. Ам вич-вичиз алукьна кьиникьал шак къвезва. Гьавиляй чаз чир хьун лазим я, эхиримжи вахтара адан кар-кеспи вуч тир? Ам гзафни гзаф нихъ галаз жезвай? Дустар, душманар…

— Душманар гьинай, я хъсан кас. ГъвечIи хуьр я, вири сад-садаз чизвайбур, мукьвавал авайбур я, — лагьана Урдихана мягьтелвал къалуруналди.

— Гена хъсан, душманар авайди туштIа. Дустар авани?

— Эхь, гьелбетда, ава. Чакъал, Мао, яни Зейнедин, Маодин. Абур датIана санал алайди я. ТIуьн-хъун ийиз, гъуьрчез физ, кIвалахар тамамариз…

— Вуч кIвалахар?

УстIарар я абур. Дербендиз, Мегьячкъаладиз фида, эцигунрал варцар акъудна, хкведа. Пул куьтягь хьайила, мад фида.

— Хуьре хцихъ галаз ккIайбур авани? Заз малумат ганвайвал, Жабир къал гвай, туьнт итим ялдай.

— Я чан хва, абур куьлуь-шуьлуьяр я. ТIамадиз акъатайла себ гун, ван алаз рахун, сада-садан хуруяр кьун. Гьатта сада-садан нерар ивиламишайлани, пакад юкъуз туькIуьн хъийизвайди тир.

— Ада бурж вугай ва я вичи бурж кьур дуьшуьш малум яни?

— Чидач, валлагь. Куьлуь-шуьлуь буржар чибуру вирида кьазвайди я, ахпа пул гъиле гьатайла, вахкузвайди я.

— Гъавурда гьатна. Кьере ам алай чкадал эрекьдин кьве бутылка алай. Ви фикирдалди, ада нихъ галаз хъивегьнатIа?

— Низ чир хьурай, я хъсан кас? Дустар адан хуьре авачир. Зейнедин хиперин нубатдай дагъда авайди я. Маодин лагьайтIа, накь къунши хуьруьз мотикдаллаз мехъерик фейиди я. Кимеллай гадайри “ме­хъеррин паяр хкваш гьа” лугьуз буйругъарни гайиди я адаз. Балу­гъар­ кьазвай зи хцин патав вуж хьайи­тIани фин мумкин тир.

— Хъсан я, жув хъвач, халу ва хцин юлдаш атурай иниз.

Вилер накъварив ацIанвай, кьилел чIулав фите алай дишегьли ка­би­­нетдиз гьахьнамазди Гьабиб къарагъна, адаз ацукьдай чка къалурна­.

— На чаз багъишламиша, чан вах, дерт екеди я, амма гъиле-гъил аваз хабарар такьуртIа, тахсиркарвал дуьздал акъудиз жедач. За куьн гзаф инжиклу ийидач, вах, анжах са шумуд суалдиз дуьз жавабар гуз алахъ.- Дишегьлиди рахун тавуна кьил эляна.

— Ви рикIел аламани, Жабир кьерез мус фенай? Адавай вичин патав маса кас-мас къведайдакай ван хьанани?

— Ваъ. Ада са ихтилатни авунач. Рагъ акIиз эгечIайла, вичин алатар, ризкьи авай пакетни къачуна фейиди я.

— Чан вах, чун патал гьар са гафни важиблу я. Эхиримжи вахтара ам ваз гьикI акуна?

— Гьа вич хьиз.

— КьатIудай дегишвал, са гьихьтин ятIани къурху квачир хьи?

— Ваъ. Геждалди ксудай, ахпа кимел фидай, нянихъ — балугъар кьаз вацIал. Мукьвал-мукьвал гьана вичин дустарихъ галаз кефер чIугваз жедай.

— Гьи дустарихъ галаз?- Гьабиб дикъетлу хьана.

— Чакъалдихъ, Маодихъ галаз.

— Абур вужар я эхир?

— А-а, Чакъал чибуру Зейне­­диназ, Маони Маодиназ лугьуз­вайди я.

— Масадбур рикIел къвезвачни?

— Абурун суфрайрихъ хуьруьнвияр мадни жезвайди я, амма заз чидач вужар ятIа.

— Ви гъуьлуьн хъел квай инсанар авайни?

— Чидач, валлагь.

— Белки, вичи са низ ятIани гьиллегьар кьуна.

— Ваъ, ваъ, чан стха, хъивегьай­ла себ-сив авурбур хьана, тахьайтIа — ваъ.

— Белки, ада фейи чкайра вич чIурукIа тухванатIа?

— Чидач заз а крар, валлагь, -да­тIана вилерилай накъвар къвезвай, нери шумпI ийизвай дишегьли Гьабиба инжиклу хъувунач, рахкурна ва Алистаназ эверна. Гьа и арада телефондай зенг авуна ва кьере авай работникди мейит алай чкадин патавай са дуьгме жагъайдакай хабарна.

— Алистан стха, куьне са итимни квахьна лугьуз малумат ганвай. Гьат хъувуначни?

— Ваъ е-е, суш-ши-и. Мехъерик фейиди ахкъатнач.

— Инра мехъерар кьвед-пуд юкъуз давам жезвайди я кьван.

— Анал вун гьахъ я е, суш-ши-и, чи итимар гужуналдини мехъерин кIваляй ахкъудиз жедайди туш, амма и сеферда касди яргъал вегьенач. Ада къе паб меркездин больницадиз тухвана кIанзавайди тир. Ахкъат тавурла, папа мехъерин иесидиз зенг авуна. Адани лагьана хьи, «бес чна ви итим мехъерин паярни гваз няни жедалди рекье хтурди я».

— Вуж я ам?

— Маодин.

— Маодин? Жабиран дуст?

— Ун ман, гьам.

— Маодин, Жабиран дуст. Ме­хъеррин паяр. Мотоцикл. — Гьабиб хиялди тухвана, ахпа ада садлагьана трубка акъудна, зенгна.- Алидар, кьере мотоциклдин чархарин гелер аватIа аку ва тади гьалда заз зенг хъия.

— Юлдаш капитан, — рахана Алистан, — куьне ам Маодинан кар я лугьузвани?

— Чидач дуст-кас, кавха, шак нел хьайитIани фин мумкин я. ГьакI Маодални, — Гьабибани адан тIвар лакIабдалди эвезна. — Сад лагьайди, ам квахьнава. Кьвед лагьайди, ам мехъеррин паярни гваз хтана. Адаз вичин дуст кьере балугъар кьаз жезвайди чизвай. Фена адан патав, давамарна межлис. Ахпа абурун арада къал акъатна ва…

— Валлагь, вуна дуьз лугьузва, суши, гьакI хьунни мумкин я. Абур инлай виликни хъивегьиз, гьуьжетар ийиз, ахпа гъутарал хьайибур я. Гьавиляй катна жал?

— Ам гъиле гьат тавунмаз лугьуз жедач. — И арада трубкади вичикай хабар гана. Гьабиба аппарат япал тухвана. — Гелер авач? Белки, мотоцикл кьеревай яргъа акъвазар­на­вайтIа? Мотоциклдин чархарин гелер вучиз герек атанва лугьузвани вуна? Яда, вун белки, ягъадач жеди, гьа квахьна лугьузвай итим кьейидан дуст я. Бес, гьакI, за ви зенг гуьзетда. Алистан стха, хуьре няс, инсандин чандиз къаст ийидай хьтинбур авани?

— Четин суал я, юлдаш капитан. Заз чидай кьван гагьда хуьре инсан кьиникьин ва я маса залан тахсиркарвилер авур дуьшуьшар хьайиди туш. Ислягь инсанар я. ГъвечIи кукIунар, тIиш-пIуз акадарунар авай крар я, амма инсандал гъил фин?

Гьабиба райондин ГАИ-диз зенгна ва Жуни хуьруьнви Маодин лугьудай касдин мотоцикл агъа терефдихъ фенатIа чирун тIалабна.

«Лезги газетдин» 2018-йисан 34-нумрадай

_______________________________________________

Рекье

(Романдай чIук)

Н.Ибрагьимова  “Кьисметдин къекъуьнрал”  роман акьалтIарнава. Адан сифте пай  “Ватандиз рехъ” тIвар алаз чапдай акъатна. Эсерда ХХ асирдин 90-йисара ва ХХI асирдин сифте кьилера, Советрин Союз чукIу­рай­ла, уьлкведин, республикайрин ва инсанрин уьмуьрда, яшайишда арадал атай мусибатдин, аламатдин вакъиайрикай, кьилин игит Шагьвелед  кьисметдин ва девирдин уламрай гьикI экъечIзаватIа, гьадакай ихтилатзава.  Чна романдай са чIук теклифзава.

Поездди кьибледихъ гьерекатзавай. Шегьерар, хуьрер, гегьенш чуьллер, вацIар кьулухъ таз. Станцийрал акъва­зиз, ахпа мадни виликди еримишиз.

На лугьуди, ам вилик катнавай са нихъ ятIани калтугзава. Ахварикай кватнамазди, япара гьатза­вайди са ван я: та-тахъ, та-тахъ, тахъ-тахъ… По­ездра Шагьвеледаз бегьем ахвар къведачир. Ада, вагондин полкайрал яр­гъи хьана, гьатта мес-яргъанни алачир, хух ацалтна, са куьникайни хабар авачиз, ксудайбурал пехилвалдай. Шагьвелед геждалди ахвариз фидачир, ахпани са ван-сес хьанмазди, ракIарар ахъайиз, акьалурлани, ахварай аватдай.

Гилани ам вагондин дегьлиздай атай ванери, са гьихьтин ятIани гьерекатди уяхарнавай. Ам вичиз акур ахвар рикIел хкиз алахъна, амма арадал са затIни атанач. Купеда зайиф лампади эквзавай.  Рекьин юлдашар, Тюмендай хквезвай Салауд­ин ва адан хизан (паб, жаван руш) ксанвай. Абур стхадин ме­хъерик Къарабудахкентдиз хъфизвайбур тир. Салаудинан гафарай, вичелай гъве­чIи­ди тир стха “Газпромдин” къурулушра чIехи къуллугъдал алай, ам депутатни ялдай. Вич жегьилзамаз Урусатдиз, ахпани Тюмендин областдиз акъатайдакай ва гьана амукьайдакай ахъайнай. Ам Покачи шегьерда автотранспортдин карханадин кьилин механик тир. Салаудинахъ ана хъсан кIвал-югъ, дустар, чирхчирар хьанвай. Суьгьбетзавайвал, шегьерда гзаф лезгиярни яшамиш жезва. Абуру сагъ са район тешкилзава.

ЦIийи танишдихъ яб акализ, Шагьвеледа бейнида веревирдзавай. Бес вучрай лезгийри? Жегьил итимри? КIвалин-къан, хизанрин иесийри? Хуьрера авай колхозар, совхозар, консервиярдай заводар, гамар храдай фабрикаяр, цехар барбатIна, тарашна, тахьай мисална. Районрин центрайра ачухнавай промышленностдин карханайрин филиалар агална. Агъзурралди зегьметчи, гъилера къуват, кIвачера звер авай инсанар бейкарриз элкъвена. Вучда? Амукьайди са рехъ я — Уру­сатдиз фин. КIвалахдай гъилер герекзавай Кеферпатан, Сибирдин, Дальний Востокдин нафт, газ хкудзавай мяденриз, чIехи карханайриз, комбинатриз, цIийиз арадал къвезвай поселокриз, шегьерриз. Ахмиш хьана лезгияр. Москва, Санкт-Петербург хьтин зурба шегьерарни рикIелай алуднач. Гьинай кIвалах жагъизватIа, гьаниз. Зи хуьруьнвиярни фенва гьанриз. Гьатта хъуьредайвал я, Москвадиз фин-хтунни регъуьн рекьиз элкъвенва.

Купедин ракIарихъай инсанар рахазвай сесер­ атайла, Шагьвелед къарагъна, шалвар алукI­на­, чилел эвичIна. Гьа и арада ракIарни гатана. КIе­виз, хъел квайда хьиз, са затI герекзавайда хьиз.

“Яраб куьмек кIанзавай, пис хьайи кас-мас аватIа?”,- фикир фена Шагьвеледан бейнидай. Ада, энгел тавуна, купедин ракIар ахъайна. Къецел­ алай автоматар гвайбур акурла, Шагьвелед тажуб хьана ва ада са кам кьулухъ чIугуна. Мадни фикирна: “Ибур нихъ къекъвезвайди ятIа? ИкI ксанвай инсанар инжиклу ийиз”.

— Дустар, тIалабзава, артух ван-сес ийимир, инсанар ксанва… Шагьвеледаз ихтилат куьтягьдай мумкинвални ганач. Яргъи чуруяр квай, чина азраилдин суй авайда саки гьарайна:

— Лал хьухь, “азик”. Чакай ваз дустар жедайди туш.

И арада къвалав гвай купедай гьараяр, шелдин ванер акъатна. Шагьвеледа кьатIана, ибур “чехар” (чеченвияр) я. Адаз малуматар авай, “чехрин” яракьлу дестейри поездра пассажирривай шейэр тарашзава, амма гилани абуру и алчах крар ийизвайди чизвачир.

— Стхаяр,- рахана Шагьвелед хъуьтуьлдиз, — чун секин тур, я чав куьн тухардай мални гвач.

— Стхаяр? Вун чакай яни?

— Ваъ.

— Гьинай я?

— Дагъустандай.

— Гьи миллет я?

— Лезги.

— Лезги-и?

— Эхь. Гьавиляй мад тIалабзава, чун секин тур.

Рахунрин, гьарай-вургьайдин ванерал ксанвайбурни ахварай акъатна. Дишегьлидини руша гьасятда чпин парталар ахлукIна. Итимдини шалвар акьалжна.

— Вуч хьанвайди я? — хабар кьуна Салаудина.

— Чаз суалар гумир, кисна эвичI, — эмирна къачагъди, автомат юзуриз.

Салаудин эвичIна. Шагьвеледа перем алукIна.

— Ви шейэр гьибур я? — икьван гагьда киснавай кьве метр кьван алай “чех”, вилер атIумна, Шагьвеледаз килигна.

— И чанта, — къалурна ада.

— Гьамни гваз экъечI инай.

Шагьвеледа кьатIана, йифен мугьманри Салаудин кIеве твада ва ада мад тIалабна:

— Стхаяр, Аллагьдин хатур аватIа, чак кямир. Абурни чи ватандашар я.

— Вужар я?

— Къумукьар я. Куьне дуьз кар ийизвач.

— Вуч? Гадаяр, яхъ ам, акъудур инай. — Автоматар къуьне авай кьвед атана.

— Герек авач, зун экъечIда, анжах абурук хуькуьрмир. — Шагьвелед купедай экъечIна. Дегьлизда авайди масад тир. “Чехар” чапхунал машгъул тир. Купейрай гьарайдин, экъуьгъунрин, шезвай ванер къвезвай. Салаудинан рушан шехьзавай ван атайла, Шагьвеледа ракIарихъ гьерекатна, амма къвалал алайбуру ам кьуна, акъвазарна.

— Кямир абурук! — гьарайна Шагьвеледа. Гьа и гафар лугьунни адан кьамухъ сад галукьна. Адаз пис тIар хьана ва фикирна: “Гьа им тир заз кимиди. “Чехрин” гъуд кьамухъ галукьун”.

И арада къвалав гвай купедай сад экъечIна ва ам Шагьвелед кьунвай гадайрихъ элкъвена: — Ина наразибур, къал акъудзавайбурни авани? Вуж я ам?

— Ингье и лезги.- Масадаз инсаф хкат тийидай хьтинди, чин, нерни вилер квачиз, къалин чIулав чуруди кьунвайди атана, Шагьвеледан вилик акъвазна. Гила-мад ида яда, — фикир фена  адан кьиляй, амма  азгъундин вилер авайди дикъетдивди килигна. — Шагь-гь? Им вун яни?

— Зун я,- Шагьвеледан мягьтелвилихъ кьадар амукьнач. “Яраб им вуж ятIа?”, гьасятда дустагъда гьалтай чеченвияр рикIел хтана.

— Ваз зун чир хъжезвачни, Шагь?

— Ваха яни?

— ГьакI мун, стха. ИкIни жеда кьван? Вун мус ахъайна?

— Кьве гьафте вилик?

— Кьве гьафте? Бес икьван йикъара вун гьинвай? Ватандиз хквез вун ни эглешарна?

— Кьисметдиз вал гьалт хъхьун хъсан акуна, Ваха.

— Белки, гьакIни я жеди,- чеченви хъуьрена.

— Ваха, ви гадайриз и купеда авайбурук кямир лагь.

— Ваз кIандайвал хьуй, стха. Ви гаф за чIурдач. — Ам купедиз гьахьна ва анай къачагъар ахкъудна­. — Гадаяр, им чи стха я, викIегь лезги я. На ча­­лай гъил къачу, Шагь, вахт гьа ихьтинди хьанва. Чи кра­­риз фикир гумир, вучда, чун гьахьтин чкадал атан­ва. Хъвач жуван купедиз ва анай экъечIмир. Гьелелиг.

— Гьелелиг-г-г.

— Белки, чун маса жуьреда гьалт хъийин, Шагь, — Вахади, далуда капаш атIумарна, Шагь купедиз рахкурна.

Ина адаз акурди масад я. Салаудин, нерай иви къвез, куьсруьдал яргъи хьанвай. Кисна шехьзавай руш, куьсруьдин  дакIар галай муртIа акIана, агаж хьанвай. Хур алай чкадилай перем къазуннавай дишегьлиди, Салаудинан папа, руш секинарзавай. Полдални куьсруьйрал абурун чантайрай, чемоданрай акъуднавай шейэр экIя хьанвай. Шагьвелед акурла, дишегьлиди атана, адан хуруда гьахьна ва адай гила шел акъатна.

— Ваз баркалла, лезги стха, вуна чун беябурчивиликай къутармишна, еке баладикай хвена. Вун тахьанайтIа…

— Секин хьухь, секин хьухь вах, — регъуь хьайи итимди дишегьли рушан патав ацукьарна. — Шемир халудин, абур мад иниз хкведач.

— Вагьшияр! Алчахар! Инсаф атIайбур!- явашдиз, амма ажугъдивди, нифретдивди акъудна гафар пIузаррикай дишегьлиди.

Салаудин къарагъна, чапла гъилив иви къвезвай нер кьуна, эрчIи гъилелди ада Шагьвелед къужахламишна.

— Сагърай вун, стха, ихьтин ягьсузар жедани? Автоматар хуруз вегьена, викIегьвал къалурдай? Дишегьлидал гъил хкаждай? Чарадан шей къакъуддай? Вун чи бахтунай и купедиз акъатна, стха. Чун уьмуьрлух ваз буржлу я.

— Хьана кван, я стха, квез я ахьтин рахунар? Аллагьдиз шукур, гьа икI чалай абур алатайди. Абуруз виридакай хъел ава. Гьукуматдикайни, амай халкьарикайни. Гьавиляй акатай нелай хьайитIани кьисас вахчузвай хьиз я.

— Хъел, хъел, — тикрарна Салаудина.- Эхь, абуруз чун, аварар, яхулар аквадай вилер авайди туш. Дяведин йисара чеченар суьргуьндиз акъу­дайла, чун атана чпин хуьрера, кIвалера ацукьна лугьуз. Лезгийризни кас амачиз баябан хьанвай хуьрериз экъечIун теклифнай, амма абур атаначир. Гьа и кардайни чеченри лезгияр чпин стхайрай кьазва.

— Валлагь, заз икьван крар чидачир. ГьакI хьайиди я лугьуз бязи ванер хьанай чIехи итимривай, гилани рекье-хуьле гьалтай лезгийриз гьуьрметзава лугьуз.

— Эхь, стха, вал ацалтна, чунни саламат я. Вун Аллагьди хуьрай. Купедиз атана, а вагьшияр ахкъудайда ваз еке гьуьрметна, ви гафунихъ яб акална. Ам вуж тир?

— Рекьера гьалтна чидайди я, — лагьана Шагьвеледа. — Гена хъсан, ам заз чир хьайиди. Куь бахтунай, и цуьк хьтин рушан михьивиляй Аллагь-Таалади ам зал дуьшуьшарна.

— Белки, гьакIни я жеди, амма вун чаз инлай кьулухъ стха я, Шагьвелед чан,- рахана дишегьли. — Зун сакIани гъавурда акьазвач, вучиз рекье авай ислягь инсанрал икI гуж гъалиб ийизватIа, шейэр къакъудзаватIа? Аксивалзавайбур, малар хьиз, гатун, ягъиз, рекьин. Им итимвал, инсанвал хьанач эхир. Пара такIан хьана заз а тарашчияр,- дишегьли, чилел гадарнавай шейэр кIватI хъийиз, рахазвай.

Чечняда дяве акьалтIайдалай гуьгъуьниз ихьтин вагьшивилер амач лагьана фикирнай Шагьвеледа, амма бязи яракьлу дестейри чпин чIулав крар давамарзавай кьван.

Шагьвеледаз Чечняда кьиле фейи мусибатдин агьвалатрикай хабар авай. Жохар, Залимхан, Шамил хьтин башчийри чеченрин Ичкерия республика малумарна, садалайни аслу тушир. Къецепатай къвезвай куьмекдикайни, таблигъатдикайни, гузвай меслятрикайни менфят къачуна. Ельцин хьтин фагьумсуз президентдин хаин гафарал амална. Государстводиз, гьукуматдиз акси экъечIуналди. Фикирнач, эхир кьил квел куьтягь жедатIа. Дяведикни цIай акатна, хуьрер, шегьерарни барбатIна, агъзурралди инсанарни телефна. Идакайни тарс хкуд тавурбуру Чечня ва ахпа Кеферпатан Кавказдин республикаярни терроризмдин, экстремизмдин магъарайриз элкъуьрна. Дагъустандал яракь гъилеваз гьужумна. Анайни абур беябурчивилелди ахкъудна. ЯтIани дили кьилер акьалтIнавач. Чка-чкада терактар ийизва, ислягь инсанар рекьизва, итимар чуьнуьхзава. Неинки чеб, гьакI Кавказдин агьалиярни виридаз такIанарнава. “Кавказдин суфат алайбур” ибарани гьабур себеб яз майдандиз акъатна.

Ватандиз мукьва хьуни, гьа гила — мад ахгакьуни шадвилин, разивилин гъалаба кутунвай Шагьвеледан гуьгьуьлар чеченри михьиз чIурна…

Шагьвеледа фикирзавай, веревирдзавай. Йифен бере. Вагонрин ракIарар къеняй агалнавайди я. Бес а къачагъар гьинай атана вагонриз. Бандитринни проводникрин алакъа аватIа? Абурук кичIе кутуна, ракIарар ахъаюниз мажбурзава. Ма­сакIа жери кар туш. Станцийрал кардик квай милициядин отделенийривайни абурун вилик пад кьаз жезвай хьтинди туш. Яракьламиш хьанвай десте, къад, къанни цIуд кас таквадай, абур кьуна­, герек чкада твадай милиция амач жал? Гьабурни бандитрин пацук ква жал? ТахьайтIа, “чехри” икI ачухдиз, викIегьдиз, са куьнихъайни къурху авачиз, тарашунриз кьил ядачир.

Фикирри сада-сад дегишарзавай. Алисмана зенгнавай, вичи дидедизни, Багьаятазни чирвал гайидакай хабарнавай. Абурун вилни рекьел алалда. Я Аллагь, зун себеб яз кIвалел, хизандал атай къазаяр заз гьалална жал? Агь, яъа чан, эгер вахт кьулухъ элкъуьр хъжедайтIа, за куь гьар са мес­­лят,­ акьул, теклиф, буйругъ кьилиз акъуддай хьи. Я ви, я дахдин меслятар за кьунач. Куьне, аяндарри хьиз, тагькимарнай, ахпа кьилел къведай крарикай виликамаз лагьанай. Агалкьунар, гъалибвилер хьиз аквазвай гьерекатри, гзаф кьадар пуларин иесияр хьуни, зайифбуру къуватдиз муь­тIуьгъвал къалуруни чи кьил-кьилелай алудна. Мадни, мадни “гъалибвилер”, гъилик ийидай майданар кIан хьана. Ахпа, ахпа чалай фейибурал, гишин вагьшийрин чинар алайбурал, къванер хьтин рикIер авайбурал ацалтна. Гьич фикир тавур балайрик, къазайрикни акатна…

Муьжуьд йис къазаматда акъудна. Вуч патал?- Вагондин дегьлизда акъвазна, дакIардай аквазвай къаралту шикилриз килигзавай итимди гъуталди вагондин цал яна. Вичи-вичиз азаб гайи декьикьаяр алатна, адан фикир хабарсуз вичин уьмуьрдиз гьахьай Людмиладал фена.

Яраб ада вучзаватIа? Закай гьикьван хъел аватIа? Захъ галаз хквезни гьазур тир. Урусар, урусар. Чи са бязи инсанри урус дишегьлийриз тикъетар яда, “абур ихьтинбур, ахьтинбур я” лугьуз, абурук жуьреба-жуьре тахсирар кутада. Гьелбетда, вердиш хьунин, тербия къачунин, азадвилерин, милли адетрин жигьетдай дагъви дишегьлийринни абурун арада хейлин тафалутвилер ава. ГьакI хьунни лазим я. Вучиз лагьайтIа, ацукьун-къарагъун, ерияр, адетар, динар масадбур я. Гьа са вахтунда хъсан, пис терефар, лайихлувилер, синихар виридаз талукь я. Ингье Мария Петровна. Халис дидеди хьиз кьабулна зун. Вичин руш бахтлу хьана кIанзавай диде. Рушан вилеравай ашкъи акурла, ада я вилик падни кьунач. Чизва, ада Людмила секинарда, гъавурда твада. “Зун анжах види я, види яз амукьда. Зи вил вун хтунал, акунал жеда” лагьай Людмила.

Сад-вад йикъан къене икI ашукь хьун?! Аламат ятIани, Людмилади табзавачир. Адан вилера, суфатда авай нурди, шадвили, зав эгечIзавай ­тегьерди, багъишзавай цIай квай теменри кIа­нивили­кай гьарайзавай. Зунни адан ялавлу гьиссериз муьтIуьгъ хьана ва гьа идалди гъалатIни ахъайна­. Гила, гила за адан кIанивилиз вуч ийида? — Шагьвеледаз и суалдиз гудай са жавабни жагъанач…

Вокзалдик Шагьвелед Алисмана къаршиламишна. Сад-садан хуруда гьахьай итимар са шумуд декьикьада гьакI амукьна. Вилерал стIалар акьалтна. РикIера лугьуз тежедай хьтин гьерекат кьиле физ. Шадвилин гьиссериз къенепата чка амачир. Иллаки Шагьвеледан. Ам хайи чилел ала, багъридан къужахдава. Кьуд патахъай руьгьди кужумзавай, гьакьван таниш тир чIаларал рахазвай инсанрин ванер къвезва. Агь, и югъ ада гьикьван гуьзетнай! Ана, дустагъда. Къазаматда акъудай са йифни са йисай гьисабиз жеда. Виридакай пай атIанвай инсан я ман. Сифте нубатда азадвиликай, вири ихтияррикай. Анжах муьтIуьгъвал къалурна кIанзавай чка. Кхьенвай, кхьин тавунвай законризни. Дустагъдин вичин къенепатан къанунризни, муракаб шартIаризни. Паханри, башчийри туькIуьрнавай, арадал гъанвай инсафсуз, инсансуз къайдайризни. Нелай хьайитIани дурумни гуз жезвайди туш. Ана инсанвилин, итимвилин лайихлувилерни, ериярни квадардай чкадал гъизвайди, къвезвайди я. Жегьеннемдин хьтин а уламрай Шагьвелед итимвилелди экъечIна. Ада я вичин тIвар, я лезгивилин руьгь, я итимвилин бармак беябурнач. Са вуж ятIани вичел хъуьруьрнач. Я масадбур маса гана, вичиз къулай чка жагъурнач. Кьил цава кьуна, къекъвена. Ингье гила ам шехьзава. Жувандан, багъридан хура гьахьна, хатадикай хвейи бицIи аял хьиз. Гила ада вичиз зайифвал къалурдай ихтияр авайди кьатIузва ва гьавиляй шехьзава. Са куьникайни къурху авачиз, садахъайни регъуь тахьана.

Я Аллагь! Азадвилин тIям масад я хьи. Магьрум тахьанмаз, адан къиметни чир жедач хьи. Гьавиляй гзаф жегьилри, ахпа кьилел къведай дуьшуьшрикай, къаза-балайрикай фикир тавуна, чIуру амалриз, крариз, тахсиркарвилериз кьил язава.

Алисманан къужахдай экъечIдай ашкъи авачир итимдин бейнидиз гьа ихьтин фикирар къвезва.- Ахмакь жегьилар. Зунни ахмакь тир.

— Гьун, бес я гьа,- шаддиз рахана Алисман.- Вун хуруда кьаз, рикIив агудиз кIанзавайбур мад авайди я. Ваз туьмерни, стIаларни бес жедач гьа,- Алисман садлагьана къерех хьана ва Шагьвеледан чантани гъилик авуна, вокзалдин майдандал хкаж жедай гурарихъ фена.- Ша, ша, машин вининал акъвазнава. Зур сятдилай чун кIвале жеда.

Шагьвеледни разивилелди, пIузар хъуьрез, миресдин гуьгъуьна гьатна…

«Лезги газетдин» 2019-йисан 24-нумрадай

__________________________________________________________________________

Кьадар

Ичкидал рикI алай садаз «вавай кьадар хъваз жедайди тушни?» лагьана туьгьметда.

— Заз тийижир кьадар, де лагь, ваз гьинай чир хьурай? — жа­ваб хгуда ичкибазди.

ПIетI жен

Чидач ПIетIа хутар гзаф тIуь­натIа, тахьайтIа,- ципицIар, цIегь­рен як, касдихъ «са чкадиз» фидай кьван аман амачир. Ам кIва­лев­ай­бурун чинани уьзуькъара хьанвай.

Гьа и татугай макъамда адаз къун­шидин мехъерикай теклифда. Суфрадал адаз па­ра кIандай иситIани алай. Гуьрчег къапара тунвай къизилдин ранг алай иси­тIа темягьдивди, «зун неъ» лу­гьуз­ акъвазнавай. ПIетIавайни акъвазиз хьанач. Ада са вижевай кIус къачуна, ви­чин тарелкада эцигна. Вич авай гьал ри­кIел хтайла, адай, хабарни ава­чиз, экъуьгъун акъат­на. Гзаф килигна ам иситIа­диз, эхирни касдин мез рахана:

— ПIетI жен, иситIа акваз, вилик­ кваз, ам нез тежен?!  Идалай зурба­ жаза мад ПIетIаз хъжедатIа?

КIвалахни кIвалер

— Я руш, ваз Самаяди вуч авунатIа чидани? Валлагь, уьмуьр амай кьван гагьда фикир­ авуртIани, чир жедайди туш. Ам вичи сес гайи депутатдин патав фена, дуьз меркездиз, ада кIва­лахзавай идарадиз. Гьахьна кабинетдиз, лагьана: «Зун ваз сес гайи сечкичи я». Адани «пара сагърай» лагьана.

— Заз ви кьуру сагърай-магърай герек авайди туш, — ви­кIегь­диз рахана Самая.

— Бес ваз завай вуч кIанза­ва? — жузуна депутатди.

— Ина я са кIвалах, я кIвалер. Чир хьухь, зун валай алат­дайди туш.

«Лезги газетдин» 2019-йисан 50-нумрадай

______________________________________________________

ГъалатIар

Мирзеди кIвале тамамарай тапшуругъдикай муаллимдиз са гъа­латIни жагъидачир, амма классда адан дафтар яруни цIару же­дай­.

— Я Мирзе, им гьикI жезвай крар я? — хабар кьуна гьейранвилелди муаллимди.

— Я чан муаллим,- лагьана Мирзеди,- де вуна лагь, са кьилни пуд кьил сад жедани? КIвале заз дахдини, бахдини куьмек гузва эхир.

Бес зун вуж я?

Уьмуьрдал ашукь Циримаз виридалайни такIан са кар авай: хсуси жибиндиз гъил яргъи авун, дустарин паталай официантдиз пул гун. Касди хатадай кьванни дустариз тIуьн-хъун тешкилдачир. Вич лагьайтIа, датIана абурун суфрайрихъай галатдачир.

Са сеферда, гаф лугьудай нубат атайла, адан къунши Гьадиса лугьуда:

— Ша, гадаяр, чна и бекьейра авай чехир халис итимар тир Алидин, Велидин, Гьафизан, Масанан, Рагьманан, Сиражан сагълугъдай хъван.

— Гьадис! — гьарай акъатна Циримай. — Бес зи тIвар ви рикIелай алатнани?

— Вун, дуст кас, чаз гьеле гьи жергедик акатзаватIа чир хьанвач.

«Лезги газетдин» 2020-йисан 18-нумрадай.

___________________________________________________________________________________________

Иливариз жедани?

Райондин центрадал институтда санал кIелай дустар гьалтда.

— ГьикI я кефияр, гьалар? — хабар кьада Халила.

— Къацу хъжезмач зун, — жаваб гуда Акифа.

— АкI ятIа, харж зи жибиндай. Анжах иливар жедани вавай?

— Руфун туш-е, ракь я, ракь, — далдам хьиз руфун гатаз, рахана Акиф.

Бес аялризни кIандачни?

Худа-Верди, Алим, Селим дуст Бела-Вердидихъ илифнавай. Касдиз аферин, мискьивал авунач, суфра лап хуш жедай жуьреда къурмишна. Гьаятдиз фе­на кьве вечрен кьилни атIа­на. Сифте гаф суфрадихъ Худа Вер­­диди лугьудайвал хьана. Ада дустунин агакьнавай хцин тарифна, адаз ийидай ме­хъе­рин, чпи звар кутадай межлисдин, девлетлу суфра ачухнавай кайванидин сагълугъдай лагьа­на, хъивегьна ва ахпа давамарна:­

— РикIиз кьей дуст, гила фена са вечрен кьил атIун хъия.

— Я кьей хва, вални чин ала хьи…

— Яда, вуна тукIур кьвед чи чандай фидайди я, бес аялризни кIандачни?

Чухали

— Ядаяр, я дустар, куьне и Чу­хали вуч лагьана хканвайди я? Мегер ахьтин куьмекчияр галаз куь итимдикай депутат жедани?

Вижевай костюмар, кьилел фесни алукIна, гарданда яру гал­стук, жибинра гъилерни туна, адаз чидайди гьа са гафар эзберун я:

«Чна тIуьн-хъун гьина ийизвайди я?».

Кандидатрин кьилевайди

— Я кьейибур, квез Гуьлзадади вуч авунатIа, чидани? Валлагь, адаз аферин! А гьайванрин кьилевайди гьам я. Са кандидатдивай ада вад агъзур манат, муь­куьдавай кьве куб кIара­сар къачуна. Пуд лагьайдавай ишле­мишнавай газдин бурж алу­диз ту­на. Сес гудайлани виридалай цIар чIугуна.

Лезги газетдин» 2020-йисан 21-нумрадай.

__________________________________________________________________________________

Прокурор

Кьве дишегьлиди сирлу суьгьбетар ийизва. Сада хабар кьазва:

— Дуьз лагь, чан вах, вал гьич бедендик зурзун кутадай хьтин итим гьалтайди яни?

— Эхь, накь заз гьахьтин сад  акуна.

— Жеч, кье-е. Вуж я ахьтинди?­

— Прокурор.

Ичкибегер-­кефчибегер

Гьар юкъуз хва кIвалах­ди­лай хъвана, пиян яз хквезвай. И гьал акваз, диде ажугъ­ламиш жезвай. Аламатдин са кар мад авай: хцин жибинда бегьем пулни жез­вайди тушир. Эхир са юкъуз дидеди Худа-Вердидивай хабар кьада:

— Я чан бала, ваз гьар юкъуз а зегьримар хъвадай пул гьинай къвезва? Вун кIвалахдал жибинда анжах рекьиз гудай къад манат аваз физва.

— Дустар сагърай, диде, дустар! Йикъа сада бурж вугайла, зи крар­ни туькIуьзва.

— Гьавиляй я ман вуна папав мажибдин са пайни вахкун тийиз­вайди.

— Бес ваз гьивиляй хьиз авай, я чан диде?

Нек хъвадач

Бубадал кьил чIугун патал хтул хуьруьз хъфенвай. Калер, цIегьер акур Эмиранан шадвилихъ кьадар авачир. Экуьнахъ дидеди суфрадал таза дуьдгъвер, хипен ниси ва бугъ алахьзавай фири некни эцигда. Ам акурвалди, Эмирана кьетIи­ви­лелди лугьуда:

— За нек хъвадач.

— Вучиз, я бала? Адалай менфятлу затI авай­ди туш. Вун фад-фад чIе­­хини жеда.

— Ваъ, заз нек кIан туш.

— Адахъ вуч хьанва? Ам куь шегьерда авай хьтинди туш. Адахъ дагъларин векьерин атир галайди я.

— Ваъ, баде, ваъ, куь нек чIу­лав каликай ацанвайди я.

Хъсан я, буба

Куьчейра къугъвана хтай хтулдивай чIехи бубади хабар кьада:

— ГьикI я, чан хтул?

— Хъсан я, буба.

— Хъсан хьайила, хъсан жедайди я, чан бубадин. Садрани писзава лугьуз тахьуй. Масадаз шел-хвалдай чкадал гъимир жув.

«Лезги газетдин» 2020-йисан 23-нумрадай

__________________________________________________________________________________________________________________________

Гьакъикъат тиртIа…

(Памфлет)

Заз ахвар акуна. Ина ажайибвилин са лишанни авач. Ахварар гьами-ша аквазвайди я ксанвайбуруз. Ам­ма и сеферда заз акурди аламатдинди, агъан­ тийидайди тир. Гьакъикъатда хьайи, вилериз акур кар хьиз, ам вири галай-галайвал рикIел алама. Са варз алат­на­ва­тIани, зун а ахварин таъсирдикай хкатзавач. Дугъриданни, суь­гьуьрдин, гьар са ва­танэгьлидин эрзи­ман ­мурад хьтин ахвар тир. ТуштIа, килиг, ве­ре­вирд ая.

Зун дустунихъ галаз паркуна ава, шахматрал къугъвазва. Къваларив гуьзчиярни гва, гагь-гагь чаз ходарни теклифзава. Дустуниз идакай хъел къвезва.

— Я кьарай татIайбур, лугьумир заз, герек авач куь подсказкаяр, — ван хкажзава ада.

— Абурухъ яб акалмир, — секинарзава за дуст,- жуван ход ая. Ваз — шах!

Гьа и арада телефонди з-з-р-р-р ийизва. Килигна, паб я. Идаз вуч кIанзавайди хьуй? ЯтIани за “гьай” лугьузва. Гьасятда къалабулух квай папан сес агакьна.

— Фад хъша,- эмирна ада, лап кIвалин шагьди хьиз. — Вун герек итимар атанва.

— Вучтин итимар?

— Органрай ялда чеб.

— Органар вучтинбур я эхир? — мягьтел хьана зун.

— Заз вуч чида? Фад хъша!

Зун, гадайриз “гьелелиг” лагьана, къарагъна. Органа-а-р-р-р? Яраб гьибур ятIа? Бейни­да суал къекъвезвай. Зи кIвале абурун вуч йикь авайди я? Дугъриданни, кIвале пуд итим авай. Яшар къанни цIудалай алатнавайбур. Пагьливанриз ухшарбур. Сада, чIе­­хиди тир жеди, полковникдин документ къалурна ва буйругъ хьиз малумарна:

— Нариман Меликович, ваз цIуд декьикьадин вахт, парталар алукIиз, паспорт ва ви кеспидин алатар къачуз.

— Я юлдаш, зун гъавурда кьванни тур, вуч хьанвайди я? Зун гьиниз гьазур жезвайди я?

— Вун дуьм-дуьз Женевадиз. Ана дуьнья­дин чIехи къад уьлкведин саммит кьиле фи­да ва анал чи пачагьни рахада. Ада вичихъ галаз гьар Федеральный округдай кьве журналист тухузва. Дагъустандай вун хкянава.

— Я дустар, заз къецепатан паспорт авач эхир.

— А месэла чна гьялда.

— Заз маса чIаларни чизвайди туш…

— Герекни авач.

— Вуч я, куьне зун зарафатриз вегьезвани? Зун гьинай, Женева гьинай?

— Эхь, эхь, ви бахтуни гъана, хва текьейди.

— Шадвал ая, — рахана киснавайбурукай сад лезги чIалалди. — Зарафат туш ва гьакI вахт акъудмир, герек шейэр къачу жуван.

Гьа инлай тухвана зун аэропортуниз. Кьве сятдилай Москвада эвичIна. Чун фейи кьакьан дараматдин фойеда гзаф инсанар авай. За кьатIайвал, журналистар. Захъ галайбуру­кай сад, зи паспорт къачуна, фена. Зур сят­ни­­ алатнач, хтана ва зав къецепатан паспорт вахкана.

— Гьелелиг жуван коллегайрихъ галаз таниш хьухь. Каш кватIа, атIа кафедиз вач. Хуь­рекар пулсуз я, — лагьана ада.

Гьелбетда, каш квазвай. ЯтIани зун, жуваз чидай сад кьванни гьалтдатIа лагьана, залда къекъвена. Аллагьдиз шукур, Дагъустандин телеканалдай центральный 1-каналдиз хъфенвай Гьуьсейн акуна. Чун чи республикадин гьукуматдин делегациядик кваз Азербайжандиз фейиди тир. Зун акурла, амни шад хьана, зани регьятвал гьиссна. Чна санал хуьрекрикайни дадмишна.

Радиодай виридаз кьвед лагьай залдиз фин буйругъна. Са-садан фамилия кьаз, журналистар сегьнедиз акъудна ва столрихъ ацукьнавай кьуд касди гьардав планшет вугана, са агъзур евро пулни гана. И серенжем куьтягь хьанмазди, чун къецихъ галай автобусра ацукьарна ва самолетдин патав тухвана.

Женевадиз чун йифиз агакьна. Аэропортунин къуллугъчийрин ахтармишунрикай азад жедалди са сят алатна. Ахпа чун мугьманханадиз тухвана. Чи башчийри малумарна: “Ял ягъа, экуьнахъ вири сад хьиз гьазур хьухь. Герек къайгъу, дерди хьайитIа, мугьманханадин векилар куь къуллугъда акъвазнава”.

Ксудалди вилик зун айвандик экъечIна. На лугьуди, югъ я, шегьер жуьреба-жуьре ран­гарин эквери, неоновый рекламайри нурламишнавай. Куьчейра автомашинрин, инсанрин гьерекатни екеди тир. Кафейри, ресторанри худда кIвалахзавай. Йифен шикил пара гуьзелди тир. Адаз килигиз, зун жувахъ галаз рахазвай: икIни жеда кьван. Зун Женевадиз акъатнава. Путин рахадай, маса государствойрин кьилерни авай саммитда жеда зун. Садни агъадайди туш, зун ина ава ла­гьайтIа…

Экуьнахъ чун тухуз автобусар атана. Тайин­ чкадив агакьдайла, чун пуд постунал ахтармишна. Кьакьан еке дарамат элкъуьрна полицейскийрин гьалкъада авай. Жугъунрилай анихъ гъилера лозунгар, плакатар авай инсанар кIватI хьанвай. Аквадайвал, абур къад уьлкведи тухузвай сиясатдиз аксибур тир. Чун, эглеш тавуна, дараматдин къенез тухвана. Журналистрин чIехи пай телекамераяр, фотоаппаратар гвайбур тир. Пачагьар атанмазди, абуру, сада-садалай алудиз, чукурдай. Президентрикай, премьер-министррикай садбуру кIватI хьанвайбуруз салам гузвай, масадбур кисна физвай.

Къад государстводин кьилерин саммит вичин кардив эгечIна. Ингье чи гьукуматдиз, чи халкьариз акси сиясат кьиле тухузвай душманар. Дональд Трамп кьилеваз. Ада вич лап виридан шагь-пачагь хьиз тухузва. Садни кваз такьадай амаларзава. Амма адаз ва адан тумухъанар тир гъилибанриз килигиз, чи Президент ва Си Цзиньпин хъуьрезва. Трампаз и кар такуна амукьзавач. Адан гьяркьуь пеле ва еке чина, цуькI вегьейтIа квахьдайвал, биришар гьатзава.

Саммитдал рахунрив гатIунна. Гаф-чIал саднавай хьиз, Канададин, Великобритания­дин, Германиядин, Франциядин кьилери, Евросоюздин векилри Россиядикай, адан гьу­куматдикай агрессорни, демократиядин душманни, азадвилихъ ялзавай республикайрал гуж гъалибзавай диктаторни, Рагъ­акIи­дай патан сиясатдин тереф хуьзвайбур зегьерламишзавай инсафсузни авуна. Украинада, Сирияда, Афгъанистанда, Белоруссияда, Дагълух Къарабахда, Ливияда арадал атанвай къизгъин гьаларин себебкарни гуя Россия тир кьван. И угърашар рахадайла, завай эхирни жув хуьз хьанач ва за гьарайна: “Агрессорарни, диктаторарни, истисмарчиярни куьн я, угърашар, кесиб уьлквейрин девлетар тарашзавай чапхунчияр”.

Чи Президентдални рахадай нубат атана, амма трибунадиз Лукашенко акъатна. Им гьинай атайди я? — суал атана бейнидиз. Белоруссия къад уьлкведик квайди туш эхир. Белки, чи Президентди ам чинеба иниз гъа-натIа? Гьар гьикI ятIани, Лукашенко рахаз эгечIна:

— Яда, гьей, дуьньядин шагь я лугьуз дамахзавай Дональд, ша бес хьуй тIун куь ла­матI, алчах крар!  — Трампахъ элкъвена Александр. — Квез Белоруссиядивай, Россиядивай вуч кIанзавайди я? Кисна ацукь ман куь харапIайра и ви гъилибанарни галаз! Жанабияр, США-дин вилик метIер чилиз язавай саилар! Яб акала, демократия багьна кьаз, гъвечIи государствояр лукIвиле твазвай, абурун девлетар тарашзавай къачагъар. Икьван гагьда чна эхна. Гила муьгьлет амач. Гила куьн гьар сад чкадал ацукьардай вахт атанва.- Лукашенко гьар садаз, “Калашникован” луьледай хьиз, килигна. Бязибур и килигуни зурзурна. Ада давамарна.

— Жанабияр! Дуьньяда демократия тваз алахъзавайбур. Гьи чин алаз куьн къе иниз атанва? Индейцияр къирмишай Америкади негрияр гилани лукIар хьиз ишлемишзава, абур чап-чап килигнамазди, ягъиз рекьизва. Куьн себеб яз Иракда, Ливияда, Афгъанистанда, Палестинада, Сирияда, Украинада граждан дявеяр физва. Куь кьацIай гъилер галукьай чка-чкада барбатIвилер арадал къвезва. Гьикьван хьуй? Бесрай ман!

Трамп къарагъна ва ада гьарайна: “Квахь садра трибунадихъай! Вун иниз ни ахъайнавайди я? Ви чка дустагъ я”.

— Украина хьиз, гила Белоруссияни бар­батIиз кIанзава, яни? А виле — цIам!  — гьарайна­ А.Лукашенкоди.

— Эхь, гьакIни ийида. Чалай вири алакьда. США гьахьтин, садавни гекъигиз тежер зурба уьлкве я.

— ГьакI яни, жанаби падишагь?

— Эхь, эхь, анжах гьакI я.

Инлай, анлай США-дин лепIлепIчийрин ванерни акъатна: “Квахь хъия вун атай чкадиз! Хкуд микрофон. Ада чун беябурзава”.­

— Лап дуьз меслят я, атIутI адан ван! — гьарайна Трампа.

Адан гаф сивемаз, вири ракIарар ачух хьана ва чIехи залдиз “калашникар” хурудал вегьенвай десантникар гьахьна. Уьлквейрин кьилер чеб чпелай кIвачел акьалтна.

— Ибур вужар я? Нинбур я? Охран-а-а-а-а!  Полицейскияр-р-р! — сесер акъатна.

— Кис ва ацукь куь чкайрал! — эмирна Александра.- Куь охрана ксанва. Полицейскийри и дарамат хуьзва, дуьньядин шагь жез кIан­завай ампа. — Са десантникди фена, Лукашен­кодив са кьвати вугана. — Жанабияр! — ам вири­даз килигна. — И кьватидин метлеб квез чизвай хьтинди я. Исятда за талукь кнопкадал тIуб илисда ва иланрин мукариз эл­къуьр­на­вай вири чкаяр барбатIда. Заз са куьнихъайни къурху авач. Ни вуч кIандатIани лугьурай. Ла­зим вири яракьрин луьлеяр НАТО-дин воен­ный базайрихъ элкъуьрнава. Эгер куьне къе зи истемишунар кьилиз акъуд та­вур­тIа, яда.

— Акъваз, акъваз, — Трамп кIвачел акьалтна. — Вуч я, вун чакай зарафатар ийидайди хьанвани?

— Зарафатар? ГьакI яни? Исятда квез зи зарафатар аквада. — Залдин чIехи экрандал Сириядин террористри кьунвай вилаят акъатна. — Россияди абуруз яракь гадарун, рей гун меслятнай, амма гаф акатнач. Гила килиг вуч жедатIа.

— Акъваз, ана чи аскерарни ава, — са вуч ятIани кьатIай Трампай гьарай акъатна.

— Куь аскеррин ана вуч йикь авайди я, чпин кIвалера тахьана? — Лукашенкоди са сигнал гана ва гъиле-гъил аваз террористрин муг яна, вири майдан цIун ялаври кьуна.

Залда авайбурай гьараяр акъатна.

— Яб акала, жанабияр, бес я куьне авур кьван ягьсузвилер, тапарар. Чна кисна яб акалдайла, эхдайла, квез акI авай хьи, гуя чун ахмакьар я, чаз квехъай кичIезва. Ваъ, чна куь инсанвал, итимвал ахтармишзавай. Гьайиф хьи, квехъ я къанажагъ, я намус, я регьимлувал хьанач. Куьн инсаниятдин душманар я. Душманар лагьайтIа, тергна кIан­завайди я. Са декьикьадилай чна Болгарияда, Бельгияда, Норвегияда, Англияда авай НАТО-дин авиабазаяр яда!

— Герек авач! Акъваз! — Трампаз ва масабуруз зенгер ийиз кIан хьана. Десантникри фена, виридав гвай трубкаяр, планшетар, маса техника вахчуна.

— Ибур законсуз кIвалахар я,- сес акъудна Канададин премьер-министр Джастин Трюдоди.

— Огь-гь, жанаби Трюдо, ам вун яни, зун зи уьлкведин президент туш лугьузвай “дуст” Трюдо, — Александр рикIивай хъуьрена. — Венесуэладин законлу президент Николас Мадуро гужуналди алудна, гьукум Хуан Гуайдо­дин гъиле тваз кIандайла, вун гьинавай? Ибур законлу крар тирни? Украинада ислягь инсанар цIай яна кудайла, снайперри ягъиз, рекьидайла, ви сес кьунвайни? Гуржистанди Кьиблепатан Осетиядал гьужумайла, вун гьина ксанвай? Куьне чаз санкцияр малумарун законлу крар яни? ГьакI хьайила, кисна ацукь жув гвай чкадив. РикIел хкваш ва хъсандиз фикир ая, жанабияр. Куьн себеб яз социализмдин къурулуш тIач хьана. Варша­ва­дин договор амач. Бес НАТО вуч патал тунвайди я? Чахъ галаз женг чIугваз? Чна кве­вай къа­къу­дайди авани? Чна куь чилер кьунвани? Куь девлетар тарашзавани? Лагь! Вучиз НАТО-дин военный базаяр Европадин, Азия­дин къанни цIудав агакьна уьлквейрин чилерал алайди я? Гьа уьлквейрин гьукумдарар къурхулувилик тун ва я гьанрай чал гьужумар­ авун патал яни? Лагь, жанабияр? ГьикI хьана­, яд кьунвани сивера? Саудовский Аравиядин пачагь, жанаби Салман ибн Абдул-Азиз, куь чилерал вучиз США-дин военный базаяр алайди я? Вучиз куьне нафт долларрихъ маса гузва? И кардиз аксивалзавай Саддам Гьуьсейнни куьне и алчахриз маса гана. Квехъ, араб уьлквейрин халифрихъ, султанрихъ, шейхерихъ, эмиррихъ мус садвал,са гаф-чIал жеда? Куь­не вучиз куь девлетар и инсафсузрин гъиле тунвайди я? — Абдул-Азиз жаваб гуз тежез амукьна. — Гила ки­лиг вуч жедатIа. Чна а ба­зай­рин кьадар исятда тIими­ларда. Экрандал Болгарияда, Ко­совода, Англияда, Бельгияда­, Катарда, Норвегияда, Саудовский Аравияда авай базаяр акъатна ва кьвед-пуд декьикьадилай вири чкаяр цIун ялавра гьатна.

— Жанаби Лукашенко-о, жанаби-и, —  кIва­чел акьалтна Трамп.

— Жанабияр, куьн чи дуьз, къени, меслятдин гафарин гъавурда акьунач. Квев анжах гьа икI, куь жуьреда эгечIна кIанзавайди я. Яб це, жанабияр. Исятда куьне НАТО чукIу­ру­­нин икьрардал къулар чIугвада. — Десантникри руководителрив  чарар вугана. Президентар, премьер-министрар сад-садаз килигиз акъвазна.

— Куьне нин буйругъ гуьзетзава? Тахьай­тIа, мад ракетаяр ахъайдани?

— Ваъ, ваъ, герек туш,- минетдай ванер акъатна. Вирида къулар чIугуна.

— Гила, жанаби Трамп, квез ва куь генералриз кьве сят вахт гузва, Европадин ва Азиядин уьлквейрай военный базаяр ахкъуддайвал. ТахьайтIа, абурни тергда.

— Кьве сят тIимил я, — суйда дуьньядин шагьдин гелни амачир Трамп рахана.

— Анжах кьве сят. Агакь тавуртIа, абурун кьилел вуч къведатIа квез акуна.

Трампа вичив вугай трубкадай вири генералриз зенгер авуна ва тади гьалда базайрай эхкъечIунин, хъфинин буйругъ гана.

— Жанабияр, — рахана мад Лукашенко. — США-дин кам Европада ва Азияда мад хъжедач. Эгер куьне и кардиз рехъ гайитIа, чакай хъел къвемир. Чна садазни инсафдач. Гъавурда гьатнани?

— Эхь, эхь, гьатна, гьатна…Къурху, кичI акатнавай, ихьтин крар гуьзет тавур президентар, премьер-министрар, садбур ацукьнамаз, муькуьбурни къарагънаваз, къах хьана амукьнавай.

Трампак мадни юзун акатна.

— Жанаби-и, жанаби-и-и, Пентагондин генералри аксивалзава. Абур заз муьтIуьгъ жезвач.

— АкI ятIа, абурун чка жегьеннем я.

— Ваъ, ваъ, ямир, за абур…

— Ягъа, ягъа, абур! ЦIай акъудур абурай! — гьарайна чи журналистрикай са шумуда. Зани жувахъ авай вири ванцелди гьарайна. — Ягъа а душманар, ягъа, ягъа, терг ая, дуьнья­да ислягьвал гьатдайвал. Ягъа, ягъа…

Гьа и важиблу вахтунда сада зи кьуьнт кьуна, ялзава, ялзава…

— Яда, яда,- ван агакьзава япарив зи кайванидин. — На низ гьарайзава? Вуж я язавайди? Вилер ахъая. ЧIуру ахвар аквазвани ваз?..

За вилер ахъайна. Жувал алгъанвай кайвани аквазва заз.

— На вучна, я паб? Чна Америка ва маса чап­хунчияр барбатIзавайди тир. Гьайиф, гьайиф­. Агь, гьикьван хъсан тир, и ахвар гьа­къикъат тиртIа…

Вири дуьньяда секинвал, ислягьвал гьатдай.

«Лезги газетдин» 2020-йисан 47-нумрадай

________________________________________________________________________________

Туба я, паб, туба я…

(Гьикая)

Югъ, гьамиша хьиз, къайгъуйрик кваз акъатзавай. Экуьнахъ базардиз фена, ада герек затI-матI къачуна. Ахпа са хара пекер чуьхвена, экIяна. Да­кIаррин шуьшеяр михьна. Сятдиз килигай­тIа, цIикьвед жезва.

— Ай бабай, вахт катайвал вуч я? Гила зун хуьрек хъийиз ахгакьдани? — Марварак та­ди акатна. Гъилер чуьхвена, ам цIун кIвализ фена. — ТIуьн агакь тавуртIа, Худади чин чIур­дайди я,- рахазва дишегьли вич вичихъ галаз­. — Ваъ, ваъ, агакьда вун, ам хкведалди зур сят ама. Са кьери, кьезил хуьрек бес я адаз. Фадлай хапIани хъувунвач за. Экуьнахъ къачур некни ава. Ая итимдиз са дуьгуьдин ха­пIа,- буйругъна вичи вичиз Марвара.

Амма сятдин садни хьана, Худа-Верди ахкъатнач.

— И карантин, вирус себеб яз итимдин къайгъуярни артух хьанва. Ингье нисинин хуьрек незни хквезвач. Худа жен, чIав ахъа­й­ин? Эхь, вирус лугьудай зегьримарди вири сад-садак какадарнава. Къайгъу туш, хкведа ам няниз, — секинарна Марвара вичи вич.- хтулар къведалди жуван сериалдиз кьванни килигин, — лагьана, дишегьлиди телевизор­ кутуна ва архайиндиз дивандал чка кьуна.

Худа-Верди адетдиндалай са тIимил геж хьиз хтана. Ихьтин амаларни адаз хасбур тушир, кIвалахдилай ам фад хкведай, гежер авун адахъ галаз кьадай кар тушир.

— Нянин хийирар, зи цуьк, — гафар мецел алаз гьахьна ам кIвализ Марвара ачухай ракIарай. Худа-Верди, гуьгьуьл гумрагь тирла, папахъ галаз “зи цуьк” лугьуз рахадай. Марвараз ихьтин рафтарвал хуш тир. Ада хъуьрез-хъуьрез жаваб гана:

— Абат хийирар, абат хийирар. Нисинрихъни хтанач, гилани геж…

— Абур гьич, зи цуьк, заз гишинзавайди я, гъилер чуьхуьдалди, суфра къурмиша. Вири ахъайда ваз, вири галай-галайвал, — Худа-Вердидин чин разивилин, са зурба кар авурвилин, дамахдин рангарив ацIанвай.

— Вач, вач, гъилериз са яд ягъа, за хуьрек чими хъийида. — Дишегьлиди суфрадал фу, майвайрин салат, ниси, серг, чичIек, кудай истивут эцигна. ТIугъвал пайда хьайи йикъалай Худа-Вердиди и затIар, няметар-дарманар датIана суфрадал хьун истемишзавай.

Худа-Верди, кефи къумбар яз, пIузар­рикай “кеф чIугвадай дуьнья я им” мани мурмур ийиз-ийиз хтана. Суфрадал вил вегьена­, ада ма­­лумарна: — Машаллагь, машаллагь! Къари туш е-э, Худади Худадиз ганвай багьа пишкеш ­я, бирллиант я! — Вилик эцигай хуьрек авай къаб акурла, на лугьуди, адаз анай къиб акуна­, гьатта касди стулни са капунин кьулухъ чIугу­на.

— Им вуч я? — итим, чин чIурна, папаз килигна.

— Хуьрек я ман-н

— Вуч-ча-а? Гьа им-ма-а-а?

— Эхь, гьа гьама, ви хтулди лугьузвай лацу хапIа.

— Я залумсуздан руш, вахъ инсаф амайди­ тушни?! Лацу хапIа гуз на зун гила няй кьазва? Закай аял хъийизвани? Сейке поликлиникадин лабораториядин зеведишдикай? Югъди зегьмет чIугуна, къуватар харжна, хтанвай итимдикай?

— Духтурри чун хьтинбуруз арабир ха­пIаярни неъ лугьузвайди я.

— ХапIа вини гьа духтуррин кьилел харапI хьурай! Зун аку, ибур патал женгина, кIвализ артухан дахутI къведай рекьер жагъуриз, ида, за бирллиант лугьузвайда, заз лацу хапIа гузва. Зун китайви яни мегер?

— Чан Худа, секин хьухь, — Марвараз акуна­, итимдиз лап хъел атанва. — Ам за нисинихъ, вахт амачиз, тади гьалда авурди тир. Ах­пани…

— Нисинихъ авурди-и?

— РикIиз кьей Худа, ваз хуш туштIа, исятда за ваз маса хуьрек гьазурда. Лагь, вуч ваз кIан ятIа. Исятда-а, анжах секин хьухь. Ви шад гуьгьуьл чIурай зун вай хьуй! — Дишегьлидиз вичин итимдин хесетар хъсандиз чизвай. Мез-гъвел ягъайла, квай тахсир хиве кьурла, вичин къуллугъда са кIвачел акъвазнавайди къалурайла, ам авагъ хъийидай, хъелни квахьдай.

— Гила ваз, цIийи тIуьнар агакьдалди, за руфунив гъургъурар ийиз таз кIанзавани? Ваъ, жерме вал акьалтнаватIани, герек авач. Гьа лацу хапIа неда за, чи хтулдин рикI алай. Мад ихьтин къелетар авуртIа…

— Идач, идач, чан Худа. Анжах шириндаказ неъ гьазур-гьалал.

— Сагърай, къари. Аллагь-Таалади гудай ксарикай хьуй чун. — Худа-Вердиди, жибиндай акъудна, Марваран вилик вад агъзурдан вад чар эцигна. — Гила, къари, чи крар къуьл жеда, — итим хуьрек нез эгечIна.

— Им гьинай я? Мажиб гудай вахт туш кьван?

Худа-Вердиди папан суалдиз жаваб ганач. Иштягьдивди хуьрек тIуьн давамарна, гагь серкиникай, гагь чичIекдикайни дад акваз. Бадидин кIанер гатайла, Худа-Вердидай сес акъатна.

— Къарагъ, кьуьл ая къари, эхир зални нубат агакьна.

— Вуч нубат? — Марвар теспача хьана. Ам гьатта къарагъна. — Ваз за кьуьлна кIанзавани?­­

— Эхь, зи цуьк. Ви итимдин бахтуни гъанва. Зи къулунихъ, печатдихъ ахьтин метлеб хьанва хьи, ахьтин…

— Ам гьикI лагьай чIал я эхир? Зун ви гъавурда акьазвач. Кьуьл, къул, печать. — Марвар итимдин гафари тажубарнавай. — Кьилиз эсер янавачтIа гьа? — фикир фена бейнидай.

— Агь дишегьли, дишегьли, дуьз лугьузвайди я, куьн, жакьвана, виридан гъавурда туна кIанда. Ихтилат авайди я: садбур кайитIа, масадбуруз гуда. Чазни гузва е-е-е, гузва. Алукьзавай ЦIийи йисан сагълугъдай я гьа. Виридак къал кутунвай тIугъвалдин гьисабдай. Яшамишрай тIугъвалрин тIугъвал!

— Яда, абур вуч гафар я? — дишегьлидин кьил михьиз акахьна.

— Чай авачни?

— Ава, ава.

— Цуз ман.

— Исятда.

Худа-Верди къарагъна, ада инихъ-анихъ камар яна, дакIардай къецел вил вегьена ва давамарна: — Къари чан, чи бахтунин варар ачух жезва. Ваз чидани, вучиз зун жуван ажугъ гьиниз ийидатIа чин тийиз авайди тир­тIа. Чинра авай нагьахъ крарал. Накь хтана кIвалахдив эгечIай хирургрив, анестезиологрив, онкологрив ва гьакI маса духтурривни жедай дамах акваз. Бес жечни, датIана пациентривай гьуьр­метар-ришветар агакьзавай абур чал хъуьренни ийизва. Анализдиз вугузвай чиркерин “атиррихъ” ни акалзавайбур я лугьуз. Вучда, чи кес­пи гьахьтинди я ман, инсанрик квай азарар чи­рун патал абурун ивини, амай за­тIар­ни ахтармишдай. Машаллагь тIугъвал­диз, ада кьуранвай чи гьавизриз ятар хцазва.

— Валлагь, чан Худа, къе вун пара ажайибдиз рахазва. Ви гафарай кьилни акъатзавач,- Марвара суфрадал чай эцигна. — Гьавизар, ятар вучтинбур я?

— Абур ингье на жибинда хтур агъзурар я.

— Абурун тIугъвалдихъ галаз вуч алакъа ава — е-е?

— Бес, бес, кар гьана ава ман. Карантин. Изоляция. Рекьер агалун. Санай масаниз ахъай тавун… Пулар чибур я — е-е, чибур.

— Ни гуда ваз а пулар, я Худа?

— Вот, вот, абур чеб, минетиз, зи патав къвезва. Чеб коронавирусдик начагъ туш лу­гьудай документ кIанзавайбур. Маса уьлквейриз кIвалахиз, кIелиз хъфизвайбур, дуьньядин базарар гъилик авунвай алверчияр, савдагарар, сиягьатчияр… Виридазни, тади гьалда чпин анализар ахтармишна, нетижа вахкана кIанзава. Гьа и чIавуз, къари чан, ви итим шагьни пачагь я. Абуруз за анжах чIар кузва ва яру чарарни чеб чпелай цавай аватзава.

— Яда, я Худа, инсанар а зулумдин гъиляй ажуз хьанва, гзафбур  рекьинни ийизва, вун абурувай пулар кIватIиз гьазур хьанва.

— Кис, паб, кис, абур пуларив ацIанвай хахаяр я. Ихьтин вахт, абурун туьд зи гъиле гьатзавай вахт, мад жагъидайди туш. Пулни абуру чпин хушуналди гузвайди я.

— Ахпа чир хьайитIа, вун маса гайитIа?..

— Низ ва гьикI? Са касни арада авачиз ийизвай къуллугъ я. Вак акьван гъалаба акатмир, зи цуьк. Вири хъсан жеда.

— Ваъ, ваъ, герек авайди туш. Жуван гьалалдин мажиб къачуз ацукь, пака крар чIур жедалди. Исятда ришветбазрихъ галаз женг чIугвазвайла…

— Эй, къари лугьудайди, вун гьинай рахазва — е-э. Крар вучиз чIур жеда эхир? Чи духтурри, гьа виликдай хьиз, пулар къачузва. Идакай виридаз чизва, гьа вазни.

— Ам на дуьз лугьузва. Больницайрай хтайбуру, “къачузва, алажзава” лугьуз, наразивалзавайди я а духтуррилай.

— Вот, вот, ви мефтIери дуьз кIвалахзава.

— Заз ви мефтIерни къайдадик хьана кIан­зава, я чан Худа, амма ви амалар чун кIеве твадайбур я.

— Ваз гила за гъиле гьатнавай къизилдин уьрдег ахъайна кIанзавани? Ваъ эхир, зун акьван ахмакь туш. Им зи гъвечIи бизнес жеда, къари, бизнес.

— Чан Худа, Аллагьдин хатур аватIани…

— Аквада хьи ваз, вири хъсан жеда. ЦIийи йис алукьдалди, зун кьетIен клиентрин къуллугъда акъвазда, ахпа куьтягь. Коронадин эхирни жеда, чаз са машиндин пулни.

— Худа, Худа,- Марвара жибинда хтур пул ахкъудна, адаз килигиз, жузуна.- АкI ятIа им гьарам туш ман?

— Ваъ, я цуьк. Гьарам жез, ам за чуьнуьхнавани, къакъуднавани? Регьимлу, жумарт­лу­ инсанри рикIин ачухвилелди пишкешзава. Хтур жибинда. Ам чи бахт я. Аллагьдин патай заз ийизвай регьим, хъсанвал я. Жува зи кьил тIардалди Аллагьдиз дуьаяр ая. — Ху­да, чайни хъвана, телевизор авай кIвализ фе­на.

Йикъар са-сад физвай. ТIугъвалди дуьньяда тунвай гьарай-эвер мадни къати жезвай. Амма Худа-Вердидин кац ракъиник квай. Ам гьар нянихъ къеле къачур полководец хьиз кIвализ хквезвай. “Худа, чир хьайи­тIа, ахпа на вучда?” — папан куьтягь тежезвай даллайни япалай тийиз, ада вичин “гъвечIи бизнес” давамарзавай. “Къе-пака импуртный машиндин пул жеда” лугьуз, ада вичин кардал разивалзавай.

Амма са нянихъ Худа-Верди кIвализ хтанач. Эхиримжи йикъара ам кIвалахдилай геж хтун адетдиз элкъвенвай, амма и сеферда лап геж хьанвай. Йифен кьуларни алатна, вил алаз, амма итим ахкъатнач. Марварак рикIивай къалабулух акатна. Экуьнахъ чIуру хабарни гъана сада ракIарал: “Худа-Верди кьунва, полициядин отделенида ава”. Марвара, вири алай-алайвал туна, аниз гьерекатна. Итим акурла, ам мягьтел хьана. Са йи­фен муддатда адан якIар, сачуна эцигай пи хьиз, цIурурнавай, вилер хъалхъамдиз аватнавай. Фагъирдин чинал сада маска  алукI­навай хьиз тир. Марвар вичин патав гъайи полицейский анихъ фенмазди, Худа-Верди кушкушдалди рахана.

— Захъ яб акала. Са регьимлу сад гьалтна­ва зал, неченик я. Вун исятда адан патав вач, — Худа-Вердиди кабинет, начальникдин тIвар лагьана, — ада лагьай кьадар адав агакьара.

— Вуч?

— Пул, гьелбетда.

— Адаз гзаф кIан хьайитIа?

— Жедач. Чун меслят хьанвайди я. Гьайиф,­ гьайиф, къазанмишайди гила вири гьадав вахце. Угъраш. Нахал.

— За ваз лагьанай, гьа…

— Кис, кис, паб, ана хьайиди хьанва. Вач, зун фад и къазаматдай ахкъуддайвал ая.

— Хьуй,- лагьана, Марвар экъечIна.

Ада итимди лагьайвал авуна — начальникдив пул агакьарна. Амма Худа-Верди ахъай хъувунач. Анжах кьве вацралай ах­къатна ам, ча­къалрин сарарикай хкатай верч хьтинди. Адан суд авуна. Къуллугъдилай алудайдал бес­ тахьана, са миллион манат жермени авуна.­

— Туба я, паб, туба я,- лагьана ада вичиз аламатдивди килигзавай папаз,- гьарамда вил тун туба я. Нефс вилик кутуна, жув кьвалалай вегьин еке ахмакьвал я…

Пуд къат

Райподин бухгалтердин патав столовой ва универмаг ремонт авур ус­­тIар къведа, вичи авур кIвалахриз талукь чарар гваз. Бухгалтер ки­лиг­да­ абуруз, гекъигда, гьахъ-гьисабар ийи­да. Чарар устIардив вахкуда ва лу­гьу­да:

— За ибурал къул чIугвадач.

— Вучиз, я чан чIехиди?

— Вучиз? На завай хабар кьазвани?

— Бес нивай хабар кьада, я чан чIехиди, и кабинетда авай гьакимдар вун хьайила?..

— Ви намусдивай, и яру тежезвай­ чинивай. Вуна авунвай кIвалах­рин къиметар лап гзаф къалурнава.­

— Я чан чIехиди, ана вуч аватIа чидани? За гьар са цлаз, дакIардиз, ракIариз пуд къат ширер янавайди я — е. Иер акун патал.

— Пуд къат-т-т?

— Ун ман-н, пуд къат-т.

— ЯтIа, ша фин, ахтармишда чна,- бухгалтер къарагъна.

— Санизни фин герек авач, ацукь хъия жуван креслода, анжах жуван чIехидаз зенг ая.

— Адаз вучиз?

— Зенг ая, чир жеда ваз.

Бухгалтерди трубка хкажна, райподин председателдиз зенг ийи­да ва устIарди, артухан пулар къа­чуз­ кIанз, гъанвай чарарикай лугьуда.

— Чизва, чизва, — ван къведа пред­­­седателдин сесинин, — вун секин хьухь ва за лагьайвал ая. Пулу­нин уму­ми кьадар гьа устIарди кхьен­­вай­вал тур, амма жува анра алава кIва­ла­хар тамамарайди къалур хъия ва къулни чIугу.

Бухгалтер устIардиз серсер яз килигна.

— Эхь, эхь, чан чIехиди, гьакI ая, па­­ка ваз гаф текъведайвал. Маса ча­ра­ авайди туш. Ваз пуд къатни зи ру­фу­низ физвайди хьиз яни? Ваъ е-е-е. Са­ къат райкомдин 1-секретардиз, 2-къат райподин председателдиз, пуд лагьай къатни зазни ваз жеда. ЧIугу къул.

 

Маса классдиз…

 

Сувар 1-классдиз фена пуд лагьай гьафте тир. Экуьнахъ фад къарагъзавай руш месик кумаз акурла, диде тажуб хьана. Начагъ хьаначтIа гьа, фикир фена гьасятда бейнидай. Накь школадай хтайла, ада резиндин гьавизда чуьхуьнагар авунай. Диде руш ксанвай кIвализ фена.

— Сувар, я бала, вахъ вуч хьанва? Школадиз геж жезва гьа…

— Зун мад фидач школадиз,- акъатна лагьана Сувара.

— Вучиз, я бала?

— Заз а чи учительница хкIамач. Зун маса классдиз твах.

— Гьакьван хъсанди, датIана ви тарифзавайди…

— Туш ам хъсанди. За накь пуд сеферда гъил хкажна, ада завай хабар кьунач.

 

Коронавирусдикай хабар авач

 

Вацапдай дидени руш рахазва. И арада хтулни, вичин къугъунар туна, къведа, бадедихъ галаз рахада. Ам пара шад жеда.

— Я бадедин шараг, вунни заз аквада хьи.

— Зун шараг туш е-е, баде, Лейла я.

— Я рикIиз кьей бала, вун зи шарагни, цуькни, зи хъверни, шадвални я. Вун зи иер-иер Лейлани я. Вун ана гьикI ава?

— Хъсан я, ба.

— Вун садикда авачни?

— И баде вучтинди я — е, я мама?- элкъвена Лейла вичин дидедихъ.- Адаз садикар коронавирусди агалнавайди чизвачни?

«Лезги газетдин» 2021-йисан 10-нумрадай

______________________________________________________________

Тапаррин къармахра

(Романдай чIук)

Советрин Союз чукIурайла, гьар са-даз вичиз кIани крар ийидай азад-вилер гайила, майдандиз такур хьтин писвилерни пайда хьана. ЧIуру табли­гъатдин таъсирдик акатай агъзурралди жегьилар бедбахтвилин менгенайра гьатна. Садбур дустагъриз, масадбур дяведин гьерекатар физвай Иракдиз, Сириядиз акъатна, пуд лагьайбур фагьумсузвилелди къурбандриз элкъвена… 1995-2015-йисара террористрин, экстремистрин идеологрин куьлгедик акатай абуру чеб цIун ялавра туна, гуьллейрин харцик кутуна, къазаматриз акъуддай чкадал гъана.

И муракаб, четин, адалатсуз, къанунсуз, мусибатрин, тапаррин ва хажалатдин  девирдин чин, гуьзгуьдай хьиз, къалурун вичин хивез къачур чи журналист, писатель Нариман Ибрагьимова  “Тапаррин къармахра” тIвар ганвай романдал кIвалах куьтягьнава. Чна квез къе адай  са чIук теклифзава.

Къияматдин тIал

Ракьун кIвал хьтиндаз ухшар дустагъар тухудай автомашиндай къецел акъудай чIулав партал алай, гъилер далудихъ кутIун­навай дишегьлиди вилер акьална. На лугьуди, ам мичIи цурай рагъ аватнавай гьаятдиз акъудна. Кьакьан, яхун дишегьли гьа эвичIай чкадал акъвазна. Вилер ахъайиз, акьал хъувуна. Адаз акуна, вич са дараматдин вилик ква. Инал гзаф инсанарни ала. Гьатта телекамераяр, фотоаппаратар гвайбурни. Абур рахазва, хъуьрезва, сада-садаз суалар гузва. Бейнида са гьихьтин ятIани фикир арадал къвез гатIунна, амма полицейскийрин гьерекатри фикирдин юкьвалай кьатIна. АтIугъай чинра регьимлувилин кIусни авачир кьведа, къуьнелай кьуна, дишегьли дара­матдин къенез тухвана. Гурарай виниз кьвед лагьай мертебадиз хкаж хьана, куьруь-гуьтIуь дегьлизрай тIуз фена ва полицейскияр 11-нумра алай кабинетдин вилик акъвазна. Сад, кьвед, пуд, кьуд секунд алатна. Сада ракIар ачухна ва къенез вил яна. Кьил акъуд хъувуна, ша лагьана, буйругъна. Полициядин­  партал алайбуру дишегьли кабинетдиз тухвана ва ракIарин патав ракьун тIваларикай туькIуьрнавай кьефесдиз яна. Къандалрикай гъилерни азадна. Адалай са жуьредин ухьт алахьна ва ада чIудгунар аладарна, гъилер вилик гъана, сад-садай экъягъиз, тупIар къайдадиз хкиз алахъна. Ам, са куьнинни гъавур­да авачирди хьиз, дараматдин къенепатаз килигна. Адаз кинооператорар, шикилар ядайбур, ракIарин къвалав гвай полицейскияр акуна­ ва ада гьасятда вилер акьална, чин капашралди кIевна. Бейнидай суалар фена: “Ибурун ина вуч йикь авайди я? Пайзавайди авани? Фидай маса чкаяр кьегьят хьанвани?  ЯкIун нидал къведай чакъалар, пехъер, кус­кафтIарар хьиз, кIватI хьанва”.

Шикилар язавайбурун аппаратрин тIакь-тIакьдин, кушкушдал рахазвай инсанрин сесерин арадай дишегьлидин япарихъ шелдин ван агакьна. Бегьем ван акъуд тийиз шезвай сес. Аламат. Дишегьлиди чинилай гъилер алудна, вилер ахъайна. Анжах гила ада вич гьиниз гъанватIа кьатIай хьтинди я. Ада залдиз вил яна. Чин тийидай инсанар. Са вуч ятIани гуьзетзавайбур. ЧIехи пай итимар я. Гьа ибурун арадай адаз вичиз килигзавай вилер акуна.

Хъалхъамдиз фенвай еке, сефил вилер. Вири инсаниятдин дерт чIугвазвай хьтин вилер. РикIи гьарайна: “Диде! Диде-е-е! Вакай хьанвайди вуч я? Са вилер я амайди. Рагъул фитедикай рехи, лап лаз янавай чIарарни хкатнава. Диде-е-е! Зи гуьзел, зериф, шумал, назик диде! Мегер вун икI кьуьзуь жедай, гьалдай фидай вахт хьанвани?”

Адан дидедин чинин кIарабрал алкIанвай хамунилай агъуз накъвар авахьзава. Акъваз тийиз. Адан вилер, вагьши хьиз, кьефесда тунвайдалай алатзавач. Адан килигун эхиз, жаваб гуз тежедайди я. Кьефесда авай жегьил дишегьлидин рикIиз пис тIал яна ва ам табуреткадал ацукьна.  Веледдин тIалдикай аян хьайиди хьиз, диде кIвачел къарагъна, ацукь хъувуна.

Хамни кIарабар хьиз аквазвай дишегьлидин патав дах ацукьнавай. Кьилни михьиз къуьнера туна. Виридахъай чуьнуьх жез кIанзавай сад хьиз. “Гьа им зи дах я жал? — суал гана вичиз клеткада авайда. — Такабур, уьтквем, вичин гаф гвай, инсанрин арада кьил вине кьуна къекъвезвай, гьуьрметриз лайихлу итим. Зун, зун-н себеб яз, зи кIамашвал, къайгъусузвал, терсвал себеб яз, абур къе ихьтин вижесуз, беябурчивилин гьалдиз атанва. Я Аллагь, вучиз, вучиз зун бахтикъарадик акатна? Вучиз зун ахьтин къанчанахдал гьалтна? Вучиз зун къе ихьтин чкада ава? Вучиз?! Гьи, нин гунагьрай?! Вуч патал? Ди­де­ни дах вахт жедалди кьуьзуь, усал авун патал? Заз ва  зи багърийриз и гуьзел, нурлу дуьнья чIулавар авун патал? Лагь, лагь! Ни лугьуда заз? Я Аллагь, зун и къал гъайибурун гум атIурай!”

Кушкушдин сесери агъавалзавай залдиз “Суд къвезва!” ван чкIайла, кьефесда авайдини, адан дах, дидени къудгана, рушалай зурзунар алахьна. Абур чеб чпиз килигиз амукьна.

Суд кIвалахдив эгечIна. Рахунар, суа­лар­, жавабар, залдай шелдин, гьайиф чIуг­ваз­вай сесер… И мусибат пуд юкъуз давам хьана. Кьефесда авайда вичин кьилел атай ва я гъайи вири бедбахтвилер ахъайна, прокурордин, судьядин, защитникдин вири суал­риз жавабар гана. Вичиз рахадай эхиримжи гаф гайила, ам судьядихъ, залдихъ элкъвена. Икьван гагьда ада вич ахвара авай­да хьиз гьиссзавайтIа, гила дишегьлиди вичин рахунрилай гзаф крар аслу жеда лагьана фикирзавай. Гьавиляй ам гьар са гаф фагьумиз  рахана.

— Гьуьрметлубур. Регьимлубур. Инсанвал квайбур. Гунагькардин гъавурда акьадайбур. Закондин тур гъилевайбур. Куьне вирида залай гъил къачу, зун и ракьун кьефесда ва куьн а пата хьунал. ИкI жедайдакай, уьмуьрдин рекьер кьвалара-хъутIалра гьатдайдакай, зун ихьтин яцIариз аватдайдакай садрани фикир авурди туш. Гьар са жегьилдин хьиз, зи рикIени хуш, экуь, къени мурадар авайди тир. Амма абур вири квахьна, цIрана, чIух хьана. Жуван дугъривал, авам­вал, къенивал, гьатта кIанивални себеб яз. Инсанрай хаинвал, фендигарвал, алчахвал аквадай вилер тахьун себеб яз. Эгер аку­найтIа, зун къе и ракьун тIваларин зумулда жедачир. КьатIайлани, геж хьана, зун са куьнивни агакь хъувунач.

Зи жегьил, цуьк хьиз, михьи уьмуьр терсеба, гунагькарвилин, ахмакьвилин патахъ элкъуьн алдатмишвилелай, тапаррилай ва са бязи инсанрин иблисвилелай гатIунна.  Жу­вахъ хьиз ихтибар авур ксари зун гьич руьгьдизни хабар авачир дестейрин, жал­латIрин гапIалдиз чIугуна. Зи гъуьл, аялрин буба хьайи, зун вичел ашукьар авур иблисди гьа бинедилай алдатмишна. Тапарарна, Бакудиз, анай Туьркиядиз, анайни Сириядиз, гьахъсуз дяведин цIай куькIуьрнавай къазаматдиз тухвана. Вири алемда чешне къачудай гьахълувилин, адалатлувилин Исламдин Республика арадал гъида лугьуз. Женнетдиз ухшар, пак макан я лугьуз. Ана чи куьмек герекзавай стхаяр, вахар ава лугьуз. ЦIийи уьмуьрдин иесияр жеда лугьуз. Гьуьрметлубур, зазни зи аялриз ана женнет ваъ, жегьеннем акуна. Чан аламаз. Къадим макан дяведин цIун ялаври алугарзавай. Жал­латIар лугьудайбуру садазни инсафзавачир. Я чпинбуруз, я патанбуруз, я уьлкведин аслу туширвал хуьзвай гьукуматдин аскерриз. Мусурманар я лугьузвайбур са зерре­ни­ инсаф кумачир вагьшияр, кускафтIарар тир.

Жегьеннемдин цIуз аватай пуд йисалай зи иблис итим квахьна, телеф хьана. Зун са ихтиярни авачир, далудихъ жуван тереф хуьдай касни галачир бендедиз элкъвена. Ахпа, ахпа лагердиз, дустагъдизни аватна. Зун хьиз алдатмишна, тапарарна, гужуналди аниз тухванвай дишегьлияр гзаф тир. Абурун кьисмет виридалайни татугайди я. Абур, са тахсирни квачиз, тахсиркаррин жергейра гьатнавай бендеяр я.

За садахъ галазни дяве авунач. Яракь лу­гьудай затIни гъиле кьунач. Зун садрани гьу­куматдиз, халкьдиз, чи законриз акси экъечI­нач. За са касдиз кьванни писвал авунач. Зун жуван итим лугьудай авам алчахрин къармахрай ахкъудиз алахъна, амма зи тIем акакьнач. И кардин шагьидар тир инсанарни ава. Эгер зи вири гунагьар террористдин паб хьунихъ галаз алакъалу ятIа, и кар за хиве кьазва.

А жегьеннемда за вири эхна, амма жуван аялар хвена. Абур патал за инлай кьулухъни женг чIугвада. Гележегда абурни, зун хьиз, маса шейтIанрин желеда гьат тийидайвал. Абуруз обществодиз менфятлу инсанар хкатдай тербия гун патал. Гьавиляй, метIер чилиз яна тIалабзава, зун аялривай къакъуд­мир. Зун гьихьтин жаза хьайитIани кьабулиз гьазур я, анжах зунни зи балаяр санал аламукьдайвал ая. Абур за а жегьеннемдин цIаярикай, вири азабар, магьрумвилер эхна, хвена. Гила куьне, гьуьрметлубур, зун абурувай къакъудмир. ЖедатIа, гъил къачу, гьуьрметлубур, регьим ая. Зи балайрин язух ша…

Жегьил дишегьлидиз мадни са вуч ятIани хълагьиз кIанзавай, амма адай сес ахкъатнач. Ам, вичин дахдилайни дидедилай вилер алуд тийиз, виняй агъуз ацукь хьана ва ярх хьана. Залдиз инсандин зегьле ракъурдай хьтин ван чIкана: — Азор-р-р-а-а-а!

ЧIемни вирт алай фу

— Сад-кьве гьафте эха, ахпа чун Дагъустандиз хъфида.

Азорадиз и гафарихъ агъаз кIан хьанач, амма Айвудинан сивяй абур секиндиз, хъел квачиз акъатна. Яраб адан рикIиз регьим яна жал? “Я Аллагь, заз кIандайвал жедайвал ая Вуна. Ви регьимдикай хкудмир зунни зи бала”,- дуьа авуна дишегьлиди.

ТIавус бажи амачир. Айвудина маса кIвал кирида кьунвай. Кьве гьавадин, багъ ва еке гьаят галай. Ина мадни инсанар яшамиш жезвай. Киричияр. Жегьил итимар, хизанар. Итимрин са пай чуруяр квайбур тир. Азорадиз я инсанарни, я кIвални, я вич авай гьални хуш хьанач. Айвудина мад тапарарзавай хьтинди я. Ихьтинбурун юкьва авай адак умуд кутун гьавая кар я. Низ чида ада мад гьихьтин уюн акъуддатIа.

И жуьредин фикиррик йикъар акъатзавай. Са нянихъ фад хьиз кIвалахдилай хтай Айвудина малумарна: — Гьазур хьухь, Айзанат, ви мурад кьилиз акъатзава. Чун къе хайи макандиз хъфида.

Азора гъуьлуьз килигиз амукьна. Ам вичин япарихъ агъунач.

— На якъин лугьузвайди яни, тахьайтIа, зарафат…

— Якъин я, якъин я, гьазур хьухь. Чун хутахиз машин къведа.

На лугьуди, Азорадик лувар акатна, ада са куьруь вахтунда герек вири шейэр чемоданда, чантайра туна. РикI шадвилив ацIана. Ам ватандиз хъфида, адаз рикIиз пара кIани ксар аквада. Ам есирвиляй акъатда. Дишегьлидин шадвилихъ кьадар авачир. Гъуьлуьни папа нянин хуьрекни тIуьна, рекье недай суьрсет кьилди чантада туна. Сятдин муьжуьдаз кIвалахайла автомашин атана. “Газелда” мадни инсанар авай. Айвудин, Азорани ана акьахна ва водителди автомашин гьална. Йифен рекье авайбур са-сад ахваризни фена. Хъвадай цик кваз ксудай дарман гайи Азора чкадал агакьдалди ахварик кумукьна. Ара-ара ам и гьалдай акъатзавай, амма мад суст хъжезвай. Гьа икI дишегьлиди­ хцин шелдални вилер ахъайна. ТIебии  гьере­катралди адаз некни гана. Гъуьлуьн гъилелай яд хъвайи ада мад вилер ахкьална.

Ахварикай Азора инсанрин рахунри ва аялрин шехьунрин ванери акъудна. Ам, ви­лер­­ экъисна, килигна, вич гьина авайди ятIа кьил акъат тийиз. ЧIулав рангунин гьижабар алай, чинарни кIевна, са вилер аквазвай дишегьлияр, кат-калтугзавай аялар. Белки, са кьве виш кьван жедай. “Сергьятдилай ахъаю­нал вил алаз акъвазнавайбур я”, — фикир фе­на бейнидай. Халисан карвансара я хьи. Гьатта хуьрекарни гьазурзава. Нерихъ картуфар, як ргазвай, кофедин сад-садак какахьнавай ни­эр галукьна. Кьил гьа патахъ элкъуьрайла­, дараматдин атIа кьиле са шумуд пич авай. Абурун кьилерихъни дишегьлияр галай­, хуьрекар гьазурзавай. Инаг чи сергьятдиз ухшар авач. Я Аллагь, им вуч чка хьуй эхир?

Дишегьлияр вири саниз янава. Чебни чадраяр алайбур я. Маса чIаларални рахазва. Зи абурун арада вуч авайди хьуй? Зи хва, Айвудин? Азоради инихъ-анихъ вил вегьена ва ам къарагъна. Адаз хва акуна, гьа вичин патав гвай месел. Гьасятда ам гъапа кьуна. Ахпа чпин чемодан, чантаяр акуна. И арада япарихъ урусдал рахазвай сесер галукьна.

— Килиг, килиг, ам ахварикай кватна.

— Халис диде я, гьасятда вичин аялдин къайгъу авуна.

Пуд дишегьли Азорадин патав атана.

— Салам-алейкум, я руш. Вун гьикьван ксудайди я?

— Салам, — гьяз авачиз жаваб гана Азоради. — Им вуч чка я?

— Чка? — дишегьлияр сад-садаз килигна. Михьиз чIулав гинибашар алайди пу-пу авуна хъуьрена. — Бейнивандиз са куьникайни хабар авай хьтинди туш.

— Вуч хабар? — дикъетлу хьана Азора.- Айвудин гьинава?

— Айвудин вуж я?

— Зи гъуьл.

— Чаз ам акурди туш, — рахана хъуьтуьл мили сес авай дишегьли. Вунни аял, кьве итимди гъана, и месерал вегьейди я. Чазни ваз килиг лагьана.

— Куьн вужар я? Куьне инаг вуч чка ятIа лагьанач эхир…

— Чун чи гъуьлерин папар я, — мад рахана чIулавди. — Инагни Туьркия я. Хатай лугьудай шегьер.

— Туьрквер  вучтинбур я? Куьне зарафатзавани?

— Ваъ эхир. Чун авайди лагерь я. Ваз гъуьлуь лагьанвай хьтинди туш.

— Ада чун Дагъустандиз хъфизва лагьанай…

— Рехъ алатна ман, — ам мад хъуьрена.- Гъа­вурда гьатна, вахан, вунни тапаррин къурбанд я. КIеве гьатда вун, бейниван. Пара четин жеда ваз ина.

Кьили са квекай ятIани ван авунвайтIани, Азора бегьем гъавурда гьатзавачир. Туьркия Дагъустан туш эхир. Сергьятдал кьван авайди кьуд-вад сятдин рехъ я. Туьркиядиз фин патал суткани тIимил я жеди. Бес заз хабар вучиз хьанач?  Вири рехъди зун ксана жал? Зун ксурна алчахди, ксурна. Алдатмишна мад аял хьиз. Алцурарна. Туьркия… Ина ви вуч азар авайди хьуй, къанчанах?! Зунни аял и карвансарадиз  гадарна, вун гьи жегьеннемдиз фенва, угъраш?! Гьа жегьеннемдин цIа курай вун, душман! — къаргъишна рикIяй дишегьлиди.

Азорадал атанвай гьал аквазвай дишегьлияр ам секинариз алахъна. Адетдин ихтилатар арадал вегьена.

— Чунни Дагъустандай я, — рахана “чIу­лавди”. — Аварви я, тIвар Хадижа я. Им къумукь Сайибат я. Имни лезги Багьаят. Вун гьинай, гьи миллет я?.

— Зун лезги я. Бубадхуьряй я.

— Багьаят вах, гила адан къайгъу жува ая,- лагьана Хадижади, — вири месэлайрин гъавурда тур.

Багьаят гьа хъуьтуьл сес авайди тир.

— Дугъриданни, инаг Туьркия яни? — жузуна Азоради.

— Эхь, вах, Туьркия я. Ахпа чун Сириядизни акъатда.

— Сириядиз? — Азорадай агь акъатна. — Сириядиз? Ина авай вири?

— Эхь, чан вах.

— Анай вуча, чIемни вирт алай фу гузвани?­

— ТагайтIани, мусурман стхайриз чи патай куьмек жеда. Им чи буржи я. Куьмек тIа­лабзавайбурун къаршидиз фин.

«Лезги газетдин» 2021-йисан 29-нумрадай

_______________________________________________________________________

Тапаррин къармахра

(Романдай чIук)

— Вуна рикIивай лугьузвайди яни? Чавай абуруз вуч куьмек гуз жеда?

— Ахьтин суалар мад гумир. Ина къайдаяр масадбур я.

— Вун хушуналди атанвай хьтинди я.

— Ваъ, чан вах. Гъуьлуь шартI эцигна: вун татайтIа, зун кьве хвани гваз фида. Чара хьанач, атана.

— Аялар гьинава ви?

— Абур аялрин лагерда ава. Муьжуьд-кIуьд йисавай балаяр я. Итимризни кьилдин лагерь ава. И арада сад акъатна. Ада араб, ин­гилис чIаларал дишегьлийриз тапшуру­гъар­ гузвай. — Ам лагердин башчи я, ангиличанка.

— Гьабурни аван ина?

— О-о-о, ина ваз таквадайди жеч. Немсер, французар, чехар, полякар… Чибурни ацIан­ва. Чеченар, ингушар, тажикар, казахар, узбе­карни.

Башчи атана ва “цIийиди яни?” лагьана хабар кьуна. Ада са масадаз эверна ва парталар дегишарунин тапшуругъ гана. Ингилис чIал чизвай Азора гъавурда гьатна, вичелни чадра алукIда.

— Багьаят, ада гъидай пехърен улухар, чIулав чадра алукIдач за.

— Захъ яб акала, вах, инин къанун сад я — муьтIуьгъвал. Шандакьар ийиз хьайитIа, вун тIуьникайни хкудда, вавай аялни къакъудда. Гьатта вун маса садаз некягьни хъийида.

— Вуч?- Азора Багьаятаз килигна.

— Эхь, эхь, зи вах, акьуллу хьухь ва жув кIе­вера твамир. МуьтIуьгъвал къалура.

Азорадай сес акъатна: “Агь душман-н!” Ада вичиз лап гишинзавайди гьиссна. Чантадай суьрсет авай пакет жагъурна ва фуни ниси, як акъудна.

— Заз гишинзава,- лагьана ада Багьаятаз.- Вунани дад аку захъ галаз.

— Къарагъ, за вун тIуьн гузвай чкадиз тухуда. Аял галай ваз кьери хуьрек кIанзавайди я. Ша, ша, ви шейэрик садани кядач.- Багьаята Азора къарагъарна ва вичихъ галаз тухвана.

Багьаятан гафар якъин тирди Азорадиз гьа пакадин юкъуз акуна. Вич хьиз, алдатмишна, гъанвайбур ина мад авай. Гьа командир англичанкадин буйругъдалди кьве руша (ахпа чир хьайивал, сад урус, сад татарви тир) алайбур хтIуниз туна ва абур мурк хьтин къайи цик кутуна. Ина гузвай жазаяр зулуматдинбур тир. Инсаф амачир вагьшийрин гъиле авай лагерда Азоради рикIяй Багьаятаз сагърай лугьузвай. Вич инин къайдайрин гъавурда тур. Ада кисна, вирида вуч ийиз­ватIа, гьам ийизвай. Дикъет гузвай, яб акалзавай, вичел тапшурмишай кар тамамарзавай. Таза аялар галайбур са артух инжиклу ийизвачир. И кар адаз хуш хьана. Амма вич и къазаматдай акъат тийидайдини ада кьа­тIана.

Лагерда дуьньядин кьуд патахъай атанвай ва я гъанвай жегьил дишегьлияр авай. Къанни цIувад йисалай алатнавайбур тек-туьк тир. Вилериз аквазвай агьвалатриз, ван къвезвай ихтилатриз дикъет гуз ва хсуси веревирдер ийиз, Азоради Дагъустанда амаз вичив агакьай, амма са артух фикир тагай малуматрикай мана хкудиз эгечIна. “Чи гадаяр долларар къазанмишиз Сириядиз физва” лугьудай ихтилатдин бинеда вуч аватIа, гила агакьна Азорадив. Мусурман стхайриз куьмек гуз, гьукумдихъ галаз женг чIугваз­вай­бурун дестеяр къалинариз ва гьа идалди чпиз долларар кIватIиз. Адаз ван хьайивал, бязи гадаяр еке пулар гваз хтунни авунай Сириядай. Абурун цIалцIам, тарифлу гафари масадбурун иштягьарни ачухна. Ингье зи ламни атана. Агь вун зал гьалтай югъ барбатI хьурай, алчах!

Лагерда авайбурун къастар, мурадар жуьреба-жуьребур тир. Ам вичин кIалубда, къайдада аваз яшамиш жезвай. Вири инсанар дестейриз пайнавай. Садбуруз араб чIал, масадбуруз яракьар, хъиткьинардай шейэр ишлемишиз чирзавай. ЦIийиз атанвай ва бейхабар бейниванрин арада таблигъат тухузвайбурни авай. Командирар, бригадирар, абурун гъилибанар-шпионарни датIана арайра къекъвезвай, ни вучзаватIа  ахтармишзавай. Лагердин гьерекат виле акьадайди тир. Гьар юкъуз десте-десте инсанар масанрихъ акъудзавай. Абурун чкаяр цIийиз атайбуру хкьазвай. И крар хъсандиз тешкилнавай ва лагерь герек шейэралдини таъминарнавай. КIвалах­дал машгъул дестеярни авай. Садбуру пар­талрин фабрикада кIвалахзавай, дишегьлийриз чадраяр цвазвай. Лагердиз хуьрекар гьазурзавайбур, михьивал хуьзвайбур, дежур­ст­вояр тухузвайбур…

Багьаята гъавурда турвал, Азоради, са наразивални къалур тийиз, лагердин къайдайрал амалзавай. Амма кьиле физвай  вири крариз, инсанриз дикъет гузвай. Вуж вуж ятIа чирзавай. Малум хьайивал, лезгияр мад авай. Табасаранарни, агъулвиярни, рутуларни, азербайжанарни, аварвиярни… Мумкинвал хьайила, санал кIватI жезвай, дерт-гъам ахъайзавай, хайи маканар рикIел хкизвай.  Абурук, вич хьиз алцурарна, гъайибурни квай. Амма къен ажугъдив ацIурдай хьтин гьакъикъатдин шагьидни хьана Азора. Пуд ватандаш гъуьлерихъ галаз хушуналди ва кьведни  гъуьлер галачиз гуьгьуьллувиледи атанвай. Абуру лезгийрин ва Дагъустандай гъизвайбурун арада таблигъатни тухузвай. Сирияда кьиле физвай дяве вири мусурманриз хасди, жигьадда иштиракун еке суваб, Аллагь-Тааладин патай гузвай савкьат тирдакай, папар чпин итимриз муьтIуьгъ хьана, абу­рун геле аваз фена кIанзавайдакай, ина авай виридакай женнетэгьлияр жедайдакай. Азорадиз абур чап-чап килигзавай. ГьикI лагьай­тIа, абуру ийизвай ихтилатар рикIивай кьабул тийизвайди аквазвай. Винелай хъуьтуьл­диз “чан вах” лугьуз рахазвайтIани, къайи, атIугъай вилери, килигуни, малкамутдин суйди абурун гьакъикъи суфатдикай хабар гузвай.

Лагердин къайдаяр кIевибур, вагьшибур тир. МуьтIуьгъ тежезвайбур, дамахар гвайбур, вичин “зун” къалурзавайбур гатазвай, зумулда твазвай, вахтуналди каш гузвай, ся­тералди чилел ацукьарна, къуръандин аятар тикрариз, къайи душдик кутуна, тазвай, дидейривай аялар вахчузвай.

Кьуд лагьай йикъан нянихъ Айвудин ахкъатна. Азора, хва акурла, ам лап шад хьана. И кар Азорадиз гьасятда акуна. Ада умуми хабарар кьуна, вичин тахсир аннамишна, гъил къачу, хъел къвемир, зун гьакI авуниз мажбур хьана лугьуз, вич гьахъдиз акъудзавай. Папа “на чун Сириядизни тухузвайди яни?” лагьайла, гъуьлуьн мез ачух хьана.

— Сирия исламдин уьлкве я. Ана халис мусурманар яшамиш жезва. Тарифлу яша­йиш­, мумкинвилер ава. Вири мусурманар стхаярни вахар я. Вирида  шариатдин къанунрал амалзава. Чнани стхайрин юкьва бахтлудаказ, агьваллудаказ уьмуьр кечирмишда. Анжах вун захъ агъугъ, вири хъсан жеда. Сад-кьве йикъалай чун аниз тухуда.

Азоради кисна яб акалзавай. Эхир адай гаф акъатна.

— Яда, белки, на лугьузвайвал я жеди. Ву­на вун мусурман я лугьузва. Къуръанда таб­мир, писвалмир, алдатмишмир, диде-бубадин чина акъвазмир лугьузва.  Вуна чакай тапарарна, диде-бубадихъай чинеба чун иниз гъана. Пака чи кьисмет гьихьтинди жедатIа лугьуз жедани вавай?

— Таб тавуна жезвачир, чан Айзанат. Я абуру, я вуна разивал гудачир. Хъсан кар па­тал авур таб таб туш. На са фикирни мийир, чи къенин, пакадин югъни вижевайди жеда. Анжах вун захъ агъугъ.

— Вахъ? Икьван тапарар авур? На лагь, а дяве физвай харапIада чаз гьикI хъсан жезвайди я?

— Астафируллагь, астафируллагь, аси жемир вун. Ахьтин гафар лугьумир,- Айвудинан чин гьасятда чIур хьана. — Анаг пак чка я. Чилел алай женнетдин пипIерикай сад я. Ана чазни асайишвал гьатда. Чир хьухь, чахъ кьулухъ элкъведай мумкинвал амайди туш. Чун ана гуьзетзавайди я.

— Ни?

— Чи стхайри, вахари. Вун анжах секин хьухь, сесни явашара. Ваз аквада хьи, вири  пайгардик акатда. Чун Аллагь-Тааладин регьимдик квайди я. Чаз са куьнихъайни къурху хьун лазим туш. Ван къвезвани, Айзанат, чун Аллагьдин бендеяр я. Вуч кхьенватIа, гьам чи кьилелни къведа. Зун агъунва, чун патал вири хъсан жеда.

Мадни пуд йиф алатайла, Айвудин йифен кьулар жез-тежез ахкъатна. Ингилисви дишегьлини галаз.

— Чун тухуз машин атанва, — лагьана Айвудина.

— Им гьи вахт я эхир? Къачагъар хьиз, йифен рекьера гьатна…

— Кис кван садра. Чи шейэр гьинава?

— АтIангье, — Азора мад рухун хъувунач. Чизвай, гафарихъ са метлебни авач. Азора хвани къужахдаваз гъуьлуьн гуьгъуьнаваз фена. Къецел “Рафик” маркадиз ухшар улакь алай. ЦIикьвед кас акьахна ада. Юзайдалай гуьгъуьниз кьве сят алатайла, шоферди машин акъвазарна ва ракIар ахъайна. Инсанар эвичIиз гатIунна. Гьарда водителдиз виш доллар гана. Инаг сергьят тир кьван. Хейлин чкадиз металлдин жугъун чIугунвай. Вучиз ятIани, пост аквазвачир.

Автобусдай эвичIайбур пограничникди жергеда акъвазарна ва вилик кутуна тухвана. Кьве виш метрдиз кьван фейила, танкарив агакьна. Туьрквер чеб чпихъ галаз рахана, ахпа инсанрин  документар, чантаяр, пакетар ахтармишна  ва жугъундин ракIар ачухна. Гъиле авай автоматдалди “вач, вач, элячI а патахъ” лугьудай тегьердин лишан авуна. Инсанрик тади акатна. Сириядин чилел абур гуьзетзавай ксарни алай.

— Гьабиб! Гьабиб-б-б!  — сес галукьна Азорадихъ. Ам сифте гъавурдани гьатнач. Анжах вичин итимди гьарайдиз гьай жаваб гайила, ам Гьабиб тирди рикIел хтана. Абурун къаншардиз кьакьан буйдин, вири чин, чене къалин ва яргъи чуруди кьунвай, военный партал алай итим атана. Гъуьлуьз инани танишар, дустар ава гьа, фикирна Азоради. Итимри сада-сад къужахламишна, шадвилин сесер акъудна.

— Куьн гьикI агакьна? Рекьера тадияр ганач хьи?

— Ваъ, ваъ, Шамил стха. Вири хъсан хьана.

— ЯтIа, ша машиндиз. Ихтилатар чна кIвале хъийида,- лагьана чуруяр квайда.

Азора итиждивди дакIардай аквазвай шикилриз килигзава. Тепеяр, къумлухар, руг-ругнавай, фур-фурнавай чилер, рекьер, цлар ацахьнавай, къавар аламачир дараматар, инал-анал тек  тарар, канвай чкаяр, военный техника, машинар. Рекье жуьреба-жуьре улакьар ава. Шалта-палтадин пар авай арабаяр, машинар, яракьламишнавай “джипар”, «пикапар». Яхдиз физвай инсанарни гзаф я. Ибур аквазвай дишегьлидин рикIе мадни къурху гьатзава. Ара-ара япарихъ хъиткьинзавай, автоматрай язавай ванер агакьзава.

— Яда, Айвудин, на чун гьиниз тухузва? Аквазвани, инсанар катзава.

— Абуруз килигмир. Чун физвай чка дуьньядин виридалайни къадимлу шегьер я. Ана чун хъсандиз дуланмиш жеда. Вуна чIуру са фикирни мийир.

Эхир агакьай хьтинди я. Азорадин вилик шегьер пайда хьана. Дараматар, кIва­лер, куьчеяр, минометар эцигнавай “пикапар”, автоматар хуруз вегьенвай итимар, инай-аниз катзавай аялар. Къавар, цлар чкIан­вай дараматар, кIвалер… Азоради кьа­тIана, аквазвай вири шикилар дявединбур я. Бедбахт жеда ина хизан. Мегер и къвалав гвай бейнивандиз вичи хизан гьиниз гъан­ватIа чизвачни? Вуч патал? Нин теклиф­далди? И чун къаршиламишай явакьандин. Пехъи жанавурдин вилер авайдан теклифдалди туштIа. Агь ахмакь! Алчах! БарбатI жедайди я ина. Къариблухда. Са багърини патав гвачиз.

Азора мягьтелвилелди вилериз аквазвай къарсатмишдай шикилриз килигзава. Итимар вири  яргъи чуруяр квайбур, военный форма алайбур, автоматар хуруз вегьенвайбур, михьиз къалин чуруди кьунвай чинилай са вилер аквазвайбур. Дишегьлиярни кьилелай кIвачелди чIулав чадраяр алайбур, чинар кIевна, са вилер аквадайвал тунвайбур. На лугьуди, ясди кьунвай вилаятдиз, чIулав пехъерин пачагьлугъдиз аватнава. Я Аллагь, ибуруз хкважамжамдин акьван гуьзел рангарикай хкядай маса ранг жагъаначни?  Инсандин рикI къванциз элкъуьрдай, чIулавар­дай, къияматдин дердиниз элкъуьрдай ранг. Я Аллагь, Вуна хуьх зунни, зи бала вири къаза-балайрикайни, и пехъерикайни.

Жегьеннемдин цIа кузва

Суса зенг авур йикъалай Зариятан йикъан­ кьарай, йифен ахвар квахьна. КIвализ полицейскияр атайла, гьар са пипIе къекъвейла, са шумудра “Куь хва Айвудин гьинава?” лагьана, хабар кьурла, Зарията кьатIанай, хва свасни галаз Бакудиз фин (катун) кьисасчийрихъ галаз алакъалу туш. Ина маса кар ава. Вуч? Дишегьлиди веревирд ийизвай. Яраб къачагъвалзаватIа? Инсан кьенватIа? Анаша маса гузватIа? Амма вичин хва бандитрихъ, террористрихъ галаз хьунин фикир ада вичив гатIумарзавачир. Суса чеб Айвудина чинеба, тапарарна, яргъалди ксудай дарман гана, Сириядиз тухванвайдакай, чеб Алеппо лугьудай шегьерда авайдакай ихтилат авурла, Зариятан кьил элкъвена. РикIиз пис хьана. Ам яргъалди телефондин трубка гъиле аваз суст хьана, бейнида са гаф тикрариз: Сирия, Си-ри-я-я…

Хабардин сифте зуз, гум алатайла, ам ацукь хьайи чкадилай къарагъна, инихъ-анихъ килигна ва ада садлагьана гьарайна:- Я Аллагь, вуж я зи хва рекьелай алудайди?! Вуж я адан кьил какадарайди?! Вуна абурун дуван аку ман! И дуьньядилай терг ая ахьтин алчахар!

Зариятан гьарайдал Адиля акъатна.

— Я де-е, вуч хьанва?

— Амач, амач зи хва, ви стха, — Зарията руш вичин хурухдиз чIугуна ва ам ван ацалт­на шехьна.

— Де, я де-е, вун никай рахазва е-е?

— Акъатна гъиляй, фена цаварал, хквен тийидай чкадиз. Зи хва, зи Айвудин.

— Цавар вучтинбур я, де-е? Ам Бакуда авайди…

— Бакуда-а-а. Сирияда ава ви стха, Сирияда, свас, зи хтулни.

— Вуч?

— Эхь, чан руш, гьа чи хци чун вири алдатмишна. Свасни алцурарна. Ви стхадин амалрикай малум хьайила, свас Бакуда амаз аялни гваз катна, амма ви стхади абур жагъур хъувуна. Ингье гила суса тIалабзава, чеб а харапIадай ахкъуддай са рехъ жагъура лугьуз.

— Ам кими хьанвани, дяве авай чкадиз физ? Адалай алакь гьикI авуна?

— Ада чун алцурарна, аялар хьиз. ДатIана чакай тапарарна, вич милайимдиз къалуриз. Ягьсуз-з,- мад шелдин ван винел акъатна.

— Шехьмир, чан де-е, шехьмир, белки…

— Белки? Вуч белки? Амач чахъ Айвудин. Куьтягь хьана, цIрана, ракь къалурай чинер хьиз. Зи секин хва. Ислягь хва. ТIветIни текьей­ хва. Гила террористрин жергейра ава. Я Аллагь, Вуна хуьх ам вири къаза-балайрикай, алчах инсанрикай. Адан кьил кьилел хкваш. Ам чи патав хкведайвал ая. Бала чан, тIалаб­зава, дахдиз гьеле лугьумир. Садра зун чакай­ катнавай хцихъ галаз рахаз жедатIа килигин.

— Адан телефонди фадлай жаваб гузвайди туш.

— Азоради адав зенг ийиз тадалда.

Кьве йикъалай, гьакъикъатдани, зенг авуна ва ихтилат мад тапаррилай гатIунна.

— Диде, на са фикирни ийимир. Чун ина хъсанзава.

Хцин сес атайла Зарият гъуьргъуь хьана, гьа са вахтунда ажугъ, гьайифвал, дарихвални винел акъатна: — Я хва, хва-а, на вуч уна эхир? Чаз хабар авачиз, чал алукь тавуна, вун гьи жегьнемдиз фена? Ваз ина вуч кимизвай аниз катиз? Чинеба, вири алдатмишна.

«Лезги газетдин» 2021-йисан 30-нумрадай.

________________________________________________________________________________________________________

Ваз вуч ава? Заз вуч ава?..

ЦIийи йис алукьзавай. Перидин гуьгьуьлар къумбар тушир. Итимди вири хизандин вилик, “цIийи йисалай мад эрекь хъвадач” лагьана, ту­ба авунвай. Кьинер ада виликдайни кьурди тир, амма гаф хуьз алакьайди туш. Периди фикирзавай: туба авуна, адаз Аллагьди­хъайни кичIе жеда. Адаз гьа икI хьана кIанзавай, гъуьл ичкидилай аслу тежедайвал, кIвализ зиян хкат тийидайвал.

Декабрдин эхир тир. Перидини Салигьа ЦIийи йисан суварин суфра патал къачудай шейэрин сиягь туькIуьрзавай. Эхирдал атайла, гъуьлуь сиягь папав вугана. Ам кIе-лайла, Перидай гьарай акъатна.

— Я балаяр бахтлу хьайи кас, вун вуч я, хибри хьанвани? ЯщукI эрекьар вучтинбур  я? Вуч я, вири хъвана, эхирзаман ийиз кIанзавани?

— Са эхирзаманни авайди туш, къари. Хибрини зун хьанвач. Зун яргъал йисара а зегьримардихъ галаз дуст тир. Гила адахъ галаз михьиз чара хьун чуьхуьдачни?

— Са ящукI-кI эрекьралди?

— Абур са заз туш эхир, я къари чан. Бес мугьманар, язнаяр, къавумар къведай…

— Вичиз вуж кIандатIани атурай. Анжах са путулка…

— Атайбуру айибда эхир…

— АвуртIа, ийида ман, заз вуч ава?

* * *

Са нивай ятIани Гьаруназ ван хьанай: “Эгер мукьвадакай, дустуникай, къуншидикай душман кьаз кIанзаватIа, адав бурж гице”.  Гьелбетда, Гьаруна и гафар са артух кваз кьуначир. Анжах кьилел гьа ихьтин дуьшуьш атайла, адан ри­кIел камаллу гафар хтанай.

Дуст Седри бурж кIанз атайла, Гьаруна адав яхцIурни цIуд агъзур манат вуганай. Седридини, “са вацралай вахкуда” лагьана, хиве кьунай. Бурж вугун тийидай делил авачир. Дустунин патай ламатIви­лер акунвайди тушир. Виликдай къачур буржарни ада вахканай. Ам­ма и сеферда дустуни кьуьруькар акъудиз гатIунна. Бурж къачурдалай инихъ са йис алатзавай. Папан патай гъуьнтI гзаф хьайила, Гьарун мад Седридин патав фена. Ам акунмазди, Седридин чин чIур хьана. Ахпа ам хъуьрез акъвазна.

— О, я паб, я руш, тамаш кван-е, вуж атанватIа! Зи дуст Гьарун атанва!.. Фад-фад са чаяр гъваш чаз, мад­ни тамаш анра вуч затI-матI аватIа…

— Пара сагърай , дуст, заз кIани затIни авач, анжах буржуна къачур пул вахце.

— Валлагь, чан дуст, вахъай заз лап утанмиш я,  вав вахкуда лагьана, пул кIватIзавайди тир. Амма и ламра, ламран хцин руша, зазни ха­бар авачиз, адахъ спальня къачуна.­

— Ам квез мубаракрай, ви багьнайрикайни, кьел квачир гафарикайни зун туьтуьнихъ кьван ацIанва. Бесрай, дуст. Пул вахце.

— Са тIимил эх хъия, чан дуст…

— Эхдай вахтар амач, дуст, хкваш пул…

— Валлагь, авач, биллагь, авач. АвайтIа, за вун, зи дуст, инжиклу ийидайни?

— ГьакI яни? Лап хъсан. Вуна пул вахкун тавунмаз, зун инай хъфидач.

— Вуч?

— Эхь, квехъ галаз яшамиш жеда.

— Чахъ гьахьтин шартIар авани, я дуст?

— Заз вуч ава?

— Кьве кIвал я инал алайди, сада аялар, сада чун…

— Заз вуч ава?

Гьа и арада муькуь кIваляй папан сес акъатда: “Вахкана ахлудур! Ахлудур жувалай! Ахьтин чин алай затIарай вуч хьайитIани акъат­дайди я”.

* * *

КIани рушан гуьруьшдиз тади ийизвай Камилан кIвачер цавай-цавай физвай. Пара шандакьар гвайди тир руш. Мукьвал-мукьвал туьш жезвайтIани, сада-садаз ширин гафар, гагь-гагь теменар ба­гъишзавайтIани, руша гада лап ме­тIерал акъваздай чкадал гъанвай. Мехъерикай ихтилат куднамазди, руш, вацра яд гайи буран хьиз, дакI­вадай. Ам я рахан хъийидачир, я ада чин ачухдачир. Вучиз икI ятIа, Камилан кьил акъатзавачир. Хабар кьурлани, руша кьуру багьнаяр акъудзавай. Эхир са юкъуз адай вилив хуьзвай гафар акъатна:

— ЦIийи йисан йифиз за ваз жаваб гуда…

Пагь, акъатна хьи жегьилдин рикI и югъ алукьдалди. Камил са кIунчI цуькверни гваз кIанидан гуьруьшдиз фена.

— Гьун, зи кIаниди, — рахана Камил ашкъилу яз, — шадар ая чун кьведни. Лагь чи мехъердай югъ.

— Мехъердай югъ?

— Эхь, эхь, зи ширинди. Чи кIани­вилин гьакъикъивал тестикьардай югъ.

— За ваз мехъерикай ваъ, гудай жавабдикай лагьайди тир.

— Хьурай ман, лагь ви жаваб. Та­хьайтIа, ам масад яни?

— Ваъ, ваъ.

— Бес ваз вуч лугьуз кIанзавайди тир?

— Заз ви пишкешар ва вун хушвиликай…

— Вуч-ч?

— Эхь, ви патай заз авай кIани­ви­ликай, ви хъсан къилихрикай. Амма на зак тади кутазва. Кьве йис вуч я кьван, чун чаз чиз? Са кьве йис мад…

— Ваз мад кьве йисуз зун ви гуьгъуьна гьатна кIанзавани?

— Кьве йис акуна-такуна акъат­да кьван… Чун сиягьатриз фи­да…

— Я руш, сиягьатчи, вун гьинай ра­хазва эхир? Ахмакь зун, диде гьахълу тир эхир, “адакай ваз я свас, я паб жедайди туш. Хуьре вал вил алаз акъвазнавай руш авайди я” лагьай.

— ЯтIа, лап хъсан, гъваш жуваз гьама.

— ГьакI яни?

— Эхь, гьакI я.

— ЯтIа, хъсан, зун гьа гьадан патав фида.

— Вуж я ам?

— Вуж ятIани, ам заз я. Ваз вуч ава?

— Камил-л…

— Ун.

— Бес зун? Вун галачиз зун гьакI амукьдачни?

— АмукьайтIа, амукьда ман. Заз вуч ава?

* * *

— Алидар! Я Алидар!

— Гьа-ай, вуж я?

— Зун я, ви къунши, эвичI гъенел.

— Исятда, исятда, — Алидар, рахаз-рахаз, папаз са гьихьтин ятIани тапшуругъ гуз, эвичIна. — ГьикI хьанва, дуст кас?

— Зи кIек амач.

— АмачтIа, амач ман. Заз вуч ава?

— На а ви ягьанатар мийир закай. Гьа ваз такIан, гьа вуна экъуьгъзавай кIек тухванва. Амайбурук тIубни кянавач.

— Ай ви бубадиз рагьмет, заз ихьтин хъсан хабар гъайи. Ихьтин муштулухдай за вун исятда илифарда…

— Алидар, зи япар денг ийимир, кIек хкваш.

— Вуч? Види рикIивай яни? На зун тахсирлу ийизвани? Вач, атIа гьаятдай кьвед кьуна, хутах жуваз. Къуншияр хьиз, зунни адан векъи сесерикай икрагь хьанвайтIани, зун  кIек чуьнуьхдайбурукай туш, къун­ши.­

— Бес ам вуж хьуй?

— Заз вуч чида? За ваз шумудра лагьанай, ая адакай са хинкIар. Ван атанач ваз.

— За ам тукIвазвачир, вучиз лагьайтIа ада верчерив еке какаяр хаз тазвай. Ахьтин кIек тухвайдан кIвал уьцIуьрай. Гьа кIекрен кIараб туьтуьхда акIана, гиликьрай вич. Яда, Алидар, вун гьиниз хъфизва?

— КIвализ?

— Бес зи кIек?

— Ви кIекрекай заз вуч ава. Давамар хъия жуван къаргъишар.

* * *

— Валлагь, кье-е, вун Аллагьди гайи кас я, ахьтин свас гьалтнавай, рикIин мурад хьтин,- тарифзава Серфината къуншидин сусан.

— Види квелди пис я кьван, я Серфинат, беневша цуьк хьтин, мегьни марал хьтин…

— Вучзава за адан гуьзелвиликай, вич мурдардин мез, азгъундин рикI авайди хьайила? Свас ятIа, види я, пIузаррал гьамиша хъвер алай, гъиле кар ргазвай, кIвачера звар авай…

— Я Серфинат, язва зи свас гьахьтинди. Ваз вуч ава? На жувандан къайгъу чIугу.

* * *

— Я кьин тур Гьалимат, ви итимдикайни бизмесен хьанвани?

— Бизмесен ваъ кьеди, бизсмен. Зи итим нелай усал я кьван. Вучиз адакай жедач?

— Хьурай гьа ваз кIанивал, бизсмен хьурай. Бес и зи япалух гилани вучиз ахварик кумайди я?

— Япалух вучиз? Совхоздин рикIни жигер.

— Нани лагьана гьа, рикIни жигер. Пар чIугвазвай лам я лагь мун­.

— Вучиз на акI лугьузва, чам­ма-а, вижевай зегьметчи я. Шумуд тонн ичер, ципицIар, техил хкана кIвализ ада?

— Пагь бабай, куь вилер гьамиша чал алайди я хьи. Гъурай ман. Квез вуч ава?

* * *

— Паб, я па-аб, вач, атIа ламран хва Гьамидаз лагь, вичи вич къуншивилелди тухурай. Гьар сеферда вичин салаз яд гайила, чи сални цив ацIурзава, вири майваяр тахьай мисалзава.

— Вуч лугьуда за адаз?

— Вичин  барбатI хьайи яд физвай хуьлер цементироватрай.

— Вун тефена, на адан патав зун вучиз ракъурзавайди я, я итим?

— Зун фейитIа,  ахмакь затI, адан келлеяр чкIида.

— ЧкIайтIа, чкIида ман. Заз вуч ава?

* * *

— Яда, Къенбер, къала садра инал ша кван,- эверзава чIехи бубади хтулдиз.

— Вуч хьана е-е? — наразивал кваз хабар кьазва хтулди.

— Са затIни, анжах зи патав ша, лугьудай са гаф ава.

— Заз гьанлайни ви ван къвезва, буба.

— Я гавурдин велед, вун вуч лагьана хьанвайди я, заз вун герекзава эхир.

— АватIа, ава ман. Заз вуч ава?

* * *

— Я Магьамад, а ви ламран хцин етимди Сефербеган лам гатазва, лам. Адаз са гьарай це тIун.

— Гатурай ман, вакIан хва. Ваз вуч ава?

* * *

— Я рыш-ш, Афизат, къала инихъ килиг кван садра.

— Гьун-н, вуч хьанва?

— Вун заз виш кака буржлу я.

— Вуч-ч? Виш-ш кака? Гьи заманда? Какаяр на завай тухуз хьайила, зун ваз буржлуни я ман?

— Эхь ва мадни эхь, вун заз буржлу я, фендигар затI. Чи верчери какаяр куь мукара хазвайдакай заз гила чир хьана.

— ХазватIа, хазва ман. Заз вуч ава? Аявал ая жуван верчерин.

* * *

— Я Загьир, я хизан сагъ хьайи кас, валлагь, зи кьил акъатзавач, зун  аламат хьана ама.

— Квел эхир?

— Яда, за ваз квел лугьун, и чи багъларал. На ви багъдиз яд гудайла, зани гузва, пунариз пер ядайла, пер язава, дарманар хъичирдайла, гьа карни ийизва. Амма вибуру гьамиша бегьер гузва, зи тарар лагьай­тIа, чуплах жезва.

— АватIа, ава ман. Заз вуч ава? Багъдихъ гелкъуьнин маса шар­тIар­­­ни, кьетIенвилерни авайди я, къунши.­

* * *

Каникулрин вахтунда хуьруьз  хъфизвай Мерзият автобусда авай са гададин вичиз килигуни гьелек­на­вай. Дербентдиз ахгакьайла, руш кIа­ни-такIан къачуз, автостанциядал эвичIна. Гадани адан гуьгъуьниз фена.

— Я руш, акъваз ман-н, заз вахъ галаз рахаз кIанзава,- сес акъудна гадади.

— Квекай? — жузуна руша.

— Анжах вакай. Вун акунмазди, заз бегенмиш хьана. Вун хьтин иер руш зал мад гьалтайди туш.

— Ваз вуч ава?

— Вун мад ахкун тавуртIа, зи рикI акъатда.

— АкъатайтIа, акъатда ман. Заз вуч ава?

* * *

Хиби базарда къекъвезва.

—  Я вах, ви уьндуьшка квяй я?

— Кьве агъзур манатдай.

— Я инсаф атIайбур, куьне гаф-чIал саднавани? Нивай хабар кьуртIани, кьвед-пуд агъзур манатдай лугьузва.  Заз са агъзуравайди кIанзава эхир.

— Са агъзурахъ жуваз и къаз къачу.

— Къаз ви хапIадикай хкатуй, регьимсузар. Бес ихьтинди базар жедани? РикIиз кьей вах, минет я ваз, ужуз це мана, яргъал вилаятрин емишар аку, мангаяр, ананасар, кивияр гьабур къачун хьана, пул тIимил гума. Папани уьндуьшка гва­­чиз хквемир лагьанвайди я.

— Папар-мапар заз чидач, ихьтин уьндуьшкаяр ужузариз жедайди туш.

— Бес за вучда? Зун а паб лугьудай залумди кIвале тун тавунни мумкин я.

— Тун тавуртIа, тадач ман. Заз вуч ава?

* * *

— Шагьсенем-м! Я Шагьсенем-м-м!

— Гьай. Вуж я?

— КIаник эвичI. Фад, тади ая, итимар кикIизва.

— КукIурай ман, баят хьайибур. Заз вуч ава?- Шагьсенем варарай экъечIда.

— КикIизвайди ви итимни атIа явакьан  Амрагьан  пияниска  Ла­матI я.

— Ваз вуч ава? КикIизватIа, кьирай сада-сад. Пиянискаяр-р-р…

* * *

— Я рыш Самира, я рыш-ш,- эверзава са тIимил тади кваз физвай дишегьлидин гуьгъуьниз Фаридади

Самира акъваззава ва кьулухъ элкъвезва.

— Я кье,  подружкаярни кваз такьаз, на гьиниз тади ийизва?

— Поликлиникадиз. Анай зенг авунвай.  На заз багъишламиша, зун, санихъни килиг тийиз, физвай.  Аялар кьилди кIвале тунва.

— Вуч хьанвайди я?

— Ахьтин са затIни. Прививка ийиз ша лагьанва.

— Прививка? Я кье, вун вуч я, кIамаш яни? Акьуллу садани вакцина язавайди туш. Вуна инетда (интернетда) авай кьван хабарар кIелзавайди тушни? Абур  дуьньядин кьиле авайбурун кьуьруькар я. Халкьарин са пай рекьизвай, амукьай пайни чпин лукIариз элкъуьриз кIанзавай.

— Чан Фарида, гила вуна лап ахмакь гафар лугьузва, гьа инетдихъ агъазвай. Абур вири къаркъар я. Вири дуьньядин халкьари прививкаяр ийизва…

— Тапарар я, вун хьтинбур алдатмишзавайди я. Герек авайди туш а прививкаяр. Пис жеда ваз.

— Хьурай заз пис. Ваз вуч ава? За зунни, жуван хизанни хуьда. На, кье, жуваз а къалп хабаррихъ агъа­дайбур жагъура. Де сагърай, зун фена.

«Лезги газетдин» 2021-йисан 40-нумрадай.

________________________________________________________________

Ваз вуч ава?

 

КIвализ хтай ва са жуьредин гьерекат квай гъуьл акурла, папак гъалаба акатна.

— Хьайи кар-мар авани, яда? — хабар кьуна Шамсията, итимдилай вилер алуд тийиз.

— Са затIни авач, — наразивал кваз рахана Cултанбег ва фена, дивандал ацукьна.

— Са затIни? — паб атана, адан вилик акъвазна. — Ви чинин рангар атIанва. Сесиникни зурзун ква. Лагь вуч хьанвайди ятIа.

— Лагь, лагь, вуч лугьуда, вири барбатI жез­­вайла. Заз сертификат гайи духтур кьунва­.

— Кьурай ман, ваз адакай вуч ава?

— ГьикI эхир? Адавай сертификат къачурбур чир жеда, виридаз раижда. Зи чIехидав хабар агакьай­тIа, тапан сертификат къачур зун кIва­лахдилайни алуддайди я.

— Къачуна ацукь жуваз. Захъ яб акалнай­тIа, икI жедачир. Вакцина ягъай закай вуна кIамашни, ахмакьни кимиди авунай. Гила вун ракьара гьатнавай жанавурдиз ухшар хьанва. Акьван перт жемир. Пака фена, раб ягъиз тур жуваз. Дуьз сертификатни къачу.

— Бес духтур? Ада зун…

— Ваз  адакай  вуч  ава?  На  жуван  къайгъу ая.

* * *

— Нажабат, я Нажабат,- эверда Сейраната къуншидиз. Ван-сес акъат тавурла, мад эверда.

— Вуч хьана эхир, кьарай амачни экъечI­далди? Нажабат, Нажабат-т-т. Гьун, лагь вуч хьанватIа, вуч герекзаватIа.

— Заз герек са затIни авач, я кье. Ваз хъел вучиз къвезва? Аквазвани, чна, къуншийри, ЦIийи йис алукьдалди михьивилерзава. Виридакай ви варарал са шумуд йисан руквадин пас ала, куьчедин пай кьацIанва, гьаятдин са пипIени зирзибилдин гьамбар ава.

— Ваз аникай вуч ава? Зун, зи варар, зи гьаят, зи куьче…

* * *

— Я итим, ви рикIел чи арада хьайи меслят аламани?

— Вуч меслят?

— ЦIийи йисалай вуна ички сивизни хцадач лагьай.

— Дуьз я, за гьакI лагьайди я. Амма са кар ава на фикир тагай.

— За фикир тагай кар? Ам вуч я эхир?

— За ваз гьи цIийи йисалай ятIа, тайинвал гайиди тушир.

— Вуч я, ваз и гафаралди мад ви ламатI крар давамариз кIанзавани? Яда, эсер тежедай затI, эрекьди ви мефтIер кьурурзава, вун дилидаз элкъуьрзава…

— Кис кван садра. Ваз вуч ава? Ви мефтIер кьурурзавач хьи.

* * *

— Дидеди зенг авунвай, — лагьана Марала кIвализ хтай итимдиз.

— Гьи дидеди?

— Зи дидеди.

— Сагърай вич. Вуч хабарар гвай?

— Вун тади гьалда хтана кIанзава лугьузвай.

— Мад вуч хьанва?

— Къуншиди паласада авай чилин са пай вичиз кьунвалда, документарни туькIуьр­за­валда.

— ТуькIуьррай, лап хъсан жеда. Зи кIва­чихъ ягъ лагьанай за ви дидедиз а чил. Заз ана багъ кутаз кIан­за­вайди тир. Ваъ, янач, са гьина ятIа­­ни авай ва йисаралди хквен тийиз­­вай хва ава лугьуз. Гилани гьадаз эх­вер­рай.

— Яда, ам ви иран диде я, адан чил са угърашди вичиз кьазва.

— Кьурай ман. Заз вуч ава?

* * *

Куьчеда кьве дуст гьалтна. Гьашимни Гьаким. Кьведавни маса къачунвай елкаяр гвай.

— О, Гьашим дуст, салам, салам!

— Алексалам, дуст кас Гьаким! Ваз алукьзавай ЦIийи йис мубаракрай!

— Вазни, вазни.  Сагъвилер, берекатар хьурай чаз.

— Хьурай, хьурай, дуст. Чаз исят­да сифте нубатда кIанзавайди сагъвал я.

— Гьахъ я, валлагь, сагъ хьайила, вири кIва­лахарни алакьда. Яда, Гьаким, акьван зурба елка на гьина эцигзавайди я, — хъуьрена Гьашим дустунив гвай елкадин бицIивал акурла.

— Ваз вуч ава? Эцигдай чка заз жагъида, — жаваб гана дустунин къаб алай гафарин гъавурда гьатай Гьакима.

* * *

Адилядин гуьгьуьлар гумрагьзавай. ЦIун кIвале хуьрекдин къайгъуйра авай адан мецел мани алай. Адан чинайни, вири бедендайни шадвал аквазвай. КIвализ хтай гъуьлни ада пара хушвилелди къар0шиламишна.

— ХупI тIямлу атирар ава чи утагъ­ра, ширинди. На вуч гьазурзава? — жузуна Самира.

— Ам ваз ахпа аквада, масанди. Исятда за ваз муштулух гуда,- жегьил дишегьли гъуьлуьн къужахда гьахьна. — Ма, килиг.

— Ам вуч я?

— ГьикI вуч я, правояр. Зи мурад кьилиз акъатна, четин хьанатIани, имтигьанар вахкана. Правоярни гана. Гила кимиди машин я. Амни чна пака маса къачуда.

— Акъваз, акъваз, я руш, акьван тади акатмир. ЦIай кьазвай кар авани?

— Бес я вил алаз акъвазай кьван. Документ хьанва, пулни ава…

— Кар гьана ава ман, ширинди, пул амач.

— Ву-уч? Пул амач? ГьикI? Заз машин къачузвай пу-у-ул…

—  Ширинди, за ам, са хийирни авачиз амукь тавурай лагьана, ­кIва­лерин каркас къачун патал эцигна.

— Каркас? Зални алукь тавуна? Заз машин къачузвай пул? Валай гьикI алакьна?- Адиля гъуьлуьз, лап душмандиз хьиз, килигна.- Вач! ЭкъечI инрай. Инра ваз чка амайди туш.

— Я руш, секин хьухь, къачуда ваз машинни…

— Квехъ? Вач, вач жуван каркасдиз. Ви чка гьанаг я.

— Я руш, ам гила эцигиз гъиле кьунвайди я.

— ЯтIа я ман. Заз вуч ава?

* * *

— Саламалейк, дуст кас кьа­сабчи!­

— Алейкумсалам, юлдаш муьш­тери!

— Ваз ЦIийи йис мубаракрай!

— Сагърай. Вазни.

— Валлагь, заз, хьанайтIа, хъсан як кIанза­вай.

— КIанзаватIа, гуда ман виридалайни хъсанди.

— Ам мазуди хьурай.

— Жеда.

— Куькдини…

— Гьамни жеда.

— Тазадини…

— Къе экуьнахъ тукIунвай кьве йисан данадин як я.

— Лап хъсан, лап хъсан. Алцума са цIуд кило.

Кьасабчиди вичин якIун тарифни ийиз, ютурдикай атIана, алцумна, як чIулав пакетдиз вегьена. Муьш­теридивай пул къачуна, вахкана итимдив чанта. Кьве камунин анихъ хъфена, муьштериди як ахтармишда. Ам гьасятда кьулухъ элкъведа.

— Я дуст, на чантадиз кIарабарни вегьенва хьи?

— Я гьуьрметлуди, ваз кIараб квачир як гьинай акурди я? Ваз за квайни квай ютурдин як ганва.

— РикIиз кьей дуст, зи гъавурда гьат, папа кIараб квай як гваз хквемир лагьайди я…

— ЛагьанатIа, лагьана ман. Заз вуч ава?

* * *

Туьквенда таниш дишегьлияр гьалтда.

— Я руш Имара, накь на ЦIийи йис нихъ галаз къаршиламишзавай?

— Накь? Гьина?

— Ресторанда, кье-е, ресторанда­.

— Ам зи итим тир ман.

— Ви итим-м?

— Эхь мун.

— Я ягьсуз затI, зи вахан рушан гъуьл ви итим? Мусалай?

— Ам ви кар туш. Ваз вуч ава? Кисна ацукь жув гвай чкадив,- лагьана, Имаради туьквендай экъе­чIиз гьерекатна.

* * *

Сад-садал гьалтнамазди, Гьашима Идрис суалрин хура твадай: на салаз гьикьван дарман вегьезва? ТIекьерин яд гьикI гузва? Цуьк ахъай тавур хилер атIузвани? Яд шумуд­ йикъалай гузва?

Кимел атай Гьашим, фена, Идрисан патав ацукьна.

— Я къунши, — рахана ам, чин са тIи­мил атIугъна,- ибур бес дуьз крар жезвани? Ви памадурар яру жезва, зибуруз гьич хъипи рангни янавач. На вибуруз мад вуч гузва эхир?

— Ваз гьаникай вуч ава?

— Заз зи памадурарни фад агакьна кIан­зава.

— КIанзаватIа, ава ман. Заз вуч ава?

«Лезги газетдин» 2022-йисан 1-нумрадай.

___________________________________________________________

Нефс

Гьикая

Адетдин югъ. Гьава серинди, къайи ва куьлуь гар квайди, цав кIватIал-кIватIал цифери кьунвайди тир. За датIана камар язавай аллеяда анжах кьве чирхчир авай. Сятдин ругуд жедай кьиляй муькуь дустарни ахкъатда, фикирна за. Аллеядин  агъа кьилиз агакьайла, куьсруьдал ацукьнавай жегьил дишегьли акуна. Ам танишди, экуьнахъ гьуьлуьн къерехдиз экъечI­за­вайбурукай тушир. И кардикай адал алай парталрини лугьузвай. Шумал бедендал гуьрчег цуьквери кьунвай кьелечI жигет, мичIи къацу рангунин булушка, кIвачерал дабанар квай туфлияр алай, къвалавни тумаждин чIу­лав чанта гвай. Кьил агъузна, гъилерни ме­тIе­рал эцигна, ам фикирдик квай.

Элкъвена хкведайлани, дишегьлиди вичин ацукьун дегишарнавачир. Аллеядин вини кьилиз фена, элкъвена хтайлани, дишегьли куьсруьдал аламай ва ам, ван акъуд тийиз, вилерилай гьамгадин стIалар авахьиз, шехьзавай. Аллеяда къекъвезвай инсанризни ада фикир гузвачир.

Я Аллагь, и экуьнин гуьзел береда, кIва­ляй экъечIна, гьуьлуьн къерехдиз атана, шехьзавай ви дерт-гъам вуч ятIа? — хиял фена рикIяй. — Мегер ваз фидай маса чка, дерт ахъай­дай са ихтибарлу кас авачирни? Руьгьдивай эхиз хьанач ва зун фена, адан патав ацукьна.

— Хийирар, чан бала. Экуьн кьиляй вун бейкеф авурди вуж я?

Дишегьли хиялрикай хкатна ва ам заз къурхулувал кваз килигна.

— Ваз вуч кIанзава, халу? — дишегьли кьве капунин анихъ хьана.

— Са затIни, чан халудин. Вун икI ишез акурла, завай къвалавай къайгъусуздиз физ хьанач. Вун вучиз шехьзава?­

— Куьне гьадакай вучзава?

— Я чан руш, вун гьинай атанвайди я? Фидай чка авачни?

— Санайни. Зун и шегьердай я. — Дишегьлиди гьяз авачиз, вичелай алат лугьудай тегьерда жаваб гана.

— КIвал, хизан, диде-буба… Лагь халудиз, ви кефи ни хана?

— Лагьана за, вуч дегиш жеда кьван? — умудсуздаказ “и халудиз завай вуч кIан­за­вайди я?” лугьудай тегьерда килигна дишегьли. — Вири аваз, зун гила текдиз амукьнава. Багъриди, далу акална кIан­завайди душмандиз элкъвенва. Вучда за ихьтин уьмуьрдикай?- дишегьлиди дериндай ухьт аладарна.

— Я чан халудин, ихьтин жегьил яшдаваз гьахьтин гафар лугьудайди яни? Зун Вагьид халу я. Ваз чидани, аялзамаз зун гьихьтин мусибатрик акатайди ятIа. Зи дахдин ва дидедин хизанар, са вуч ятIани себеб яз, къалриз акъатна. Дахди зи диде рахкурна. Ада вичихъ галаз зунни хутахна. Ахпа диде маса касдиз гъуьлуьз хъфена. Я адаз, я цIийи паб вахчур дахдизни зун герек амукьнач­. ЧIехи бубадин кIвалени заз рагъ алай югъ акунач. Са куьлуь шулугъ акъат­на­мазди, закай “ва­кIан аялни, кицIин гур­цIулни, ламран хвани, жанавурдин шарагни” ийидай. Гзаф йикъар-йифер зи шез акъатдай. Зи кьилел атай кьванбур ваз ахъаяйтIа, чан бала, на лугьун мумкин я, вал гилани чан гьикI аламайди я?

— Куь уьмуьрни четинди хьана ман?­

— Эхь, чан халудин. Гьар са касдихъ вичин кьисмет ава, хъсан ва я пис. Чан руш, ин­сандиз вири кьваларай-хъутIал­рай экъечI­дай къуватар, акьул, зигьин, мумкинвилер ганвайди я. Саврухар алатна, пакадин юкъуз рагъ гьикI хкведатIа, ви уьмуьрдин нагьакьан­ легьзеярни квахьда, ваз шад, нурлу йикъар хкведа. Гьавиляй шехьмир, бала.

— Вахъ хизан авани, халу? — ада за гуьзет тавур суал гана.

— Эхь. Рухваярни, рушарни, ви яшдавай хтуларни. Ви талукьар душманриз элкъведай агьвалатар гьикI хьайиди я? Лагь халудиз, чуьнуьхмир.

— Эгер вири ахъаяйтIа, ихтилат яргъал фида, халу.

— Къайгъу туш, зун катзавай чка авач. За вахъ яб акалда, халудин. Кьезилара жуван рикIин тIал. — Ам заз суалдалди килигна. Мумкин я, вичи-вичиз лугьузвай, герек авани чин тийидай касдиз рикIин деринар ачухун? ЯтIани ам рахаз эгечIна.

— Зун дахдизни дидедиз авай са велед я. Хуьре чун девлетлу хизанрикай яз гьисабзавай. Зунни акваз-такваз агакьна. И карди дидени буба фикирдик кутуна. Авай са велед. Низ гъуьлуьз фейи­тIа­, девлетарни гьадаз жеда. Гьавиляй езне жагъурун кьилин месэладиз элкъве­на. Гьа и вахтунда кIвализ са артух къвен тийидай Калимат дидевах майдандиз акъатна. Зун мединститутдик кутурла, ада дидедиз кьетIивилелди малумарна: “Са общежитиярни авайди туш, Зейнаб чахъ галаз яшамиш жеда”. Дах, диде и кардал шадни хьана.

Са юкъуз дидедин “чна вун Тавсултаназ гана” муштулухди зун неинки тажубарна, гзафни — гзаф ажугъламишна. Тавсултан дидевахан хва тир. Пуд рушан кьилел хьайи са хва. Гьавиляй пара кстах яз вердишарнавай. Адан дах хуьруьн майишатдин министерстводин са отделдин начальник тир. Сиве ришветдин дад гьатнавай кас тир. Хцивни юриствилин диплом вуганвай. Районда прокурордин куьмекчивилин къуллугъдални эцигнавай. ХкIамайди мехъер авун тир. Свасни дидеваха гьазурнавай. Зун.

За фидач адаз, ам кстах я, адан амалар ер­ли хъсанбур туш, заз адакай гъуьл жедайди туш, диде, лагьайла, ам зун секинариз, ви­­ри хъсан жедайдахъ инанмишариз алахъна.­

— Чан руш, чна анжах са кардикай фикирзава: вун бахтлу ва ви гележегни хъсанди хьуникай. Чи зегьметар, чан руш, вун патал я. Чи девлетар чин тийи­дай садан гъиле гьат­дал­ди, дидевахан хизан вун патал лап виже­вай чка я. Тав­сул­таназни вун кIанзава. ГьакI хьайи­ла, чан бала, ви бахтунин вилик вар агалмир.

Агь, халу чан, дидедиз вич ягъалмиш хьайиди геж чир хьана. За вучдай кьван, ваъ лагьанач, дахдин, дидедин чиниз экъечIнач. Абуру сифте нубатда девлетар хуьникай фикирна, зи яшайиш­дикай, гележегдикай ваъ, — дишегьли кис хьана. Ада кьил хкажна ва аллеяда, гьуьлуьн къерехда къекъвезвай ва артух хьанвай инсанрал вил вегьена. ПIу­зар­рикай “бахтаварар” гаф хкатна.

— Я халудин, ахпа вуч хьана? Вун фенайни адаз гъуьлуьз?

— Эхь, халу. Зун вири хъсан жедайдахъ агъурнай кьван. Амма дахдин бажанах Кьадимегьамед мецел сад, рикIе масад авай илан тир кьван. Нефсни авай гьа адахъ. Вири гьуьл вугайтIани, тух тежедай. КIвалинбуру чи мехъер агъзурни кьве виш кас гьакьдай залда авунай. Пара гурлу мехъер хьанай.

Са шумуд йикъалай Кьадимегьамеда дахдиз эверна. Хъсандиз къунагъламишна, геждалди ихтилатарна. Нетижада дахди бажанахдин теклифдалди, ме­хъерал хьайи пулни кутуна, гамарин чкадал эцигунардай материалрин база ачухна. “Меркезда эцигунрин майданар кьуд-вад сеферда гегьенш жеда, гьа и ре­кьяй бизнесни вилик фида. Зазни база герек ва кьит материалралди таъминардай мумкинвилер ава”, лагьанай Кьадимегьа­меда. Фикир-хиял авурла, ам гьахъ тир, гьавиляй дахдини разивал къалурна. Гьа икI, база, михерилай гатIунна, кIвалер, дараматар эцигдай, сувагъардай, безетмишдай, чимивал твадай, пол, потолок, къавар туь­кIуьр­дай вири шейэралди ацIурна. Гьар юкъуз­ гъилиз хъсан къазанжияр къвезвай. Кьадимегьамед да-тIана дахдивай къазанжидин чIе­хи пай къачуз алахъдай. Недайдавди иш­тягьар ачух жедайвал, адаз мадни, мадни пулар кIан хьана. Москвадай кIвалер къачун тIимил акуна, адаз ана мугьманханайрин ие­сини жез кIан хьана.

Бажанахри, вахари мукьвавилин ала­­къай­рал амалзавай, амма Тавсултана вич тухузвай тегьерди хуш алакъайрин диб хкудна. Кьилди кIвалериз экъечI­­далди, ада вичин алчахвилин, иблисвилин амалар винел акъудначир. Ислен юкъуз райондиз кIвала­хал фидай, жуьмядин нянихъ хкведай. Вичин­ дах алай чкадал сес хкаждачиртIани, дидедихъ галаз датIана гьуьжетра жедай, са вуч ятIани истемишдай. Захъ галаз къана рахадай, паб я лагьана зи тIварунихъ мецелай са назик, ширин гаф алатдачир. Ахпа, зи дахди багъишай кIвалериз эхкъечIайла, адакай азгъун, черпел хьана. Апая ам хкана, силисдин комитетда кIвалахални эцигна. Мадни дамах акатна адак. Зун ерли кваз хкьунач. Духтур тир зун кIвалин къаравушдиз элкъвена. Вичин виликан ва цIийи дустарихъ галаз вахтар акъудун рикI алай кар тир адан. Зав хабарар агакьзавайвал, кьиле гар авай рушарихъни илифзавай ам. За чин куз эге­чIайла, ада зун гатана. И кар хуш хьайи гъуьлуь, дидевахан хци, зун гатадай багьнаяр гьар юкъуз жагъурдай.

Нубатдин сеферда гатайла, чинал гелер аламай зун дахдиз акуна. Адак хабарсуз зал кьил чIугваз къведай хесет квайди тир. Зал алай гьал акурла, ада хъилелди хабар кьуна:­

— А ламра вун гатазвани?

Заз гьикI жаваб гудатIа чизвачир.

— Вун вучиз киснава, я бала? КичIез­­вани, тахьайтIа, ваз а кфир маса гуз кIан­завачни?

— Заз араяр чIур жез кичIезва, чан дах. Мукьвабур ятIани, и хизан ихтибар ийиз жедайди туш. Заз пуд йисуз абурай такур жуьредин ламатIвилер амач.

— Бала, зун гъавурда ава. Ви дидедихъ яб акалай зунни гъалатI хьана, чан руш. А вун гатазвай алчах за чкадал ацукьарда. Ан­жах вуна жув акьван саилдаказ тухумир.

Куьрелди, дахди Тавсултаназ хъсан тарс гана. Кьадимегьамедазни малумарна: “Ам ви хва, зи  езне я. Эгер ада мад зи рушал гъил хкаж хъувуртIа, завай туш. Вичин кIва­лиз кIвал, папаз паб лугьурай. Адан датIана саунайра, йифен клубра вуч йикь авайди я?”

Апая вичи серенжемар кьабулдайди хиве кьуна. Амма гьа йикъалай, халу чан, чи хизанрин мукьвавилик, бажанахрин амадагвилик, бизнесдик квак акатна.­

Шегьерда хкажзавай яшайишдин кIва­лера чимивилин автономный пичер-котелар эцигзавай. Кьадимегьамеда дахдиз вичиз Ита­лиядин маркадин  котелар ужуз къиметдай къачудай рехъ гьатнавайдакай лагьана ва цIуд миллион манат тIалабна. Кар хийирлуди тирди дахдизни чизвай. Гьавиляй лагьай кьадар пул вугана. Амма Кьадимегьамеда, иланди хьиз, кIасна. Хкай котелар маса карчидиз гана ва дахдикай “товар авай вагон станциядал ахгакьнач” лагьана тапарарна. Дах квахьай вагондин суракьда гьатна, вичин­ ихтибарлу ксарни галаз. Малум хьана хьи, са вагонни квахьнавач, товарни чкадал хкана­ ва Кьадимегьамеда иблисвилелди ам вичиз кIанивал масани гана. Дахди адахъ галаз вири алакъаяр атIана ва Тавсултанни кIваляй акъудна, зунни чпин патав хутахна, хва гвачиз. Ам дахди, иран ва­хаз эверна, адав вахкана. “Абурун ял, ни галай хвани чаз герек авач” лагьанай хъиле гьатнавай дахди.

Кьве йикъалай зи къари, дидевах акъатна. Шез, минетиз, а ламариз килигна, хизан чIурмир, бицIек хцин язух я лугьуз. Ада вичин вахавайни, зи дахдивайни тIалабна, гьатта метIерални акъвазна. Зазни хва гадариз, ам, диде-буба аваз, етимдиз элкъуьриз кIан­завачир. Агъунвай, Тавсултана маса дишегьли вахчуда, аялдизни абур килигдач. Къаридал хъивегьда хва. Ам иесисуз гар­цIулдиз элкъведа, ни хьайитIани кIвач гелядай. Зи майиларни чир хьайила, дахди “хъвач ви хцин патав” лагьана.

Чидач, нин эсер, таъсир тиртIа, гьанлай Тавсултана вич секиндиз, регьимлудаказ тухузвай. КIвалахдилай геж хквезвайтIани, къалмакъал акъудзавачир, чин чIурзавачир. Са варз кьван алат­на гьа икI, ахпа — е, халу чан, чун са нин ятIани къаргъишдик акатна­тIани чидач, инсанар, уьмуьр такIан жедай, рикI ажугъдив, наразивилив ацIудай мусибатар атана зи дидединни дахдин кьилел. Вири дуьньяни кваз къаралмиш хьана.

Дах вичин дерди аваз Москвадиз фенвай. Гьа йикъан йифиз чи кIвализ чинрал хъурхъар алай пуд къачагъ гьахьна. Абуру дидедиз кIвале гьихьтин багьа шейэр аватIани, гъана столдал эцигун буйругъна. ТахьайтIа, зулумар ийидайди хиве кьуна ва са угърашди дидедин чин яна. ЯтIани дидеди абуруз атайвал хъфин, вичик кя тавун минетна. Амма ягьсузар хъуьрена. Чара тахьайла, дидеди къизилдин, гимишдин затIар гъана.

— Гила пул авай тIекв, сейф къалура, — эмирна вагьшийрикай сада.

КIвалевай кьве виш агъзурни гъана дидеди ва мад са кепекни авачирдакай малумарна. Алчахар агъунач, абуру диде гатана, миллионар авай чка къалура лугьуз. Дахди ахьтин еке пулар кIвале тазвайди тушир. Дидедивай маса гаф жа­гъин тийидайди акур къачагъар кIвалер тирвал къекъвена, са затIни гьат тавурла, абуру диде вич-вичелай фидалди гатана. Диде гилани больницада ама. Амма къачагъар гьатнавач.

— Гилани?

— Эхь, халу чан, абур жагъурдайбур авач. Тавсултана дело ахъайиз тунач. Амма дах абур жагъуриз алахъна. Амма са юкъуз хуьруьз хъфена хкведайла, адан машин КамАЗ-да акьуна ва дах телеф хьана. Гила Тавсултан лугьудай ал­чах дидединни зи кIвачихъ атанвай вири эменни, бизнес вичин кIвачихъ ягъа лугьуз алахънава. За аннамишзавайвал, чи бедбахтвилер зи апаян ва гъуьлуьн къаришмишвал аваз хьанва. Накь Тавсултан лугьудай угърашди зун кIваляй чукурна.

— Чан бала, завай вун инал текдиз таз жедач, хъша захъ галаз, — лагьана за, язух ру­шан кур суьгьбетдихъ яб акалайла. — КIва­ле зунни зи кайвани я авайди. Ада вун хушдиз кьабулда. Зун ваз куьмек гудай рекьерихъни къекъведа.

Дишегьлиди зи теклиф сифтедай инкарна, ахпа зи веревирдерихъ мадни яб акалайла, ам зи гуь­гъуь­на аваз хтана. Ваъ, акI жедач, лагьана за заз, кесибдиз куьмекна кIанда.

Ихьтин фикирдал акъвазай зун прокуратурада ва силисдин комитетда авай танишрин патав фена. За абуруз Зейнабан хизандин кьилел гъанвай завалдикай, фалакатдикай ахъайна. Дустари чпи куьмек гудайди хиве кьуна.

Сифте юкъуз Зейнаб инжиклу ийидайбур хьанач. Пакадин йикъан экуьнахъ адан телефондиз зенг атана. Кьадимегьамед. Дишегьлиди жаваб ганач. Гуьгъуьналлаз Тавсултанани зенг авуна. Ара физ ада мад зенгерна. За кьа­тIайвал, Кьадимегьамедаз хци паб кIва­ляй акъуднавайдакай хабар авачир. Ахпа, чир хьайила, зенгер ийиз гатIунна. Мумкин я, хциз гьараярни авуна жеди. Гъиляй къизилдин кьеч акъатзавай эхир. Чпин алчах, мурдар амалар кьилиз акъу­дун патал абуру гьихьтин тахсиркарвал хьайитIани авун мумкин тир. Гьавиляй за Зейнабаз телефондин сим-карта, ­акъудна, кукIварун меслятна. Угърашриз гьа чпин жуьредин фенд къурмишун лазим тир, мурдар рикIерин сирер, тахсирар дуьздал акъуддайвал.

Зейнаб за гъавурда туна ва адав чар кхьиз туна. “Зи, Гъазияван руш Зейнабан­ же­­гьил, бахтлу, шад уьмуьр туькьуьлардай, такIанардай эйбежер чкадал гъайибур зи гъуьлни адан хизан я. За жуван чан­диз къаст авунин тахсирни абурун хи­ве твазва. Абуру зи дах кьена, кIвал атIа­­на, дидени рекьидалди гатана. Гила ам больницада ава. Ахьтин алчахар, душ­­ма­нар вилериз аквадай дуьнья хкIамач заз. Абурун гъилерик рекьидалди­ заз жуван чандиз къаст авун хъсан акуна”­.

И чарни, Зейнабан телефонни, кIва­чин къапарни, чантани, гьуьлуьн къерехдай жагъайди я лагьана, полицейскийрив вугана. И кардикай прокуратурадин, силисдин къуллугъчиярни хабардарна. Пешекарар халис силисдив га­тIун­на. Полицейскияр, силисчияр кIва­лиз атайла, сусакай хабарар кьурла, Тав­султаназ “ви паб гьинава?”, Кьадимегьамедаз “ибур куь сусан шейэр яни?” суалар гайила, абур тажуб хьана, сифте­дай гаф акъат тийиз амукьна. Ахпа абур гьар жуьре багьнаяр жагъуриз алахъна. Я бубадивай, я хцивай дуьзгуьн жавабар гуз хьанач. КIвалин кайвани анжах шехьна ва адай ихьтин гафар акъатна: “Куь нефс квез къалум хьуй, я Аллагь”.

Полицейскийри бубани хва, шак физ­вайбур я лагьана, кьуна ва вахтунал­ди отделенида ацукьарна. Тежрибалу­ си­лисчийри Гъазияв авария хьана кьейи дуьшуьшдиз талукь дело винел ахкъудна. Машинар сад-сада акьур вахтунда Акушадихъ физвай рекье авай видеокамерада гьатнавай КамАЗ-ар чирна. Ахпа са-сад ва абурун иесияр ахтар­мишна. Тахсиркар жагъана ва ада ви­чиз­ рекье авариядин дуьшуьш арадал гъун патал виш агъзур манат Тавсултана­ гайиди хиве кьуна.

Кьадимегьамедан ва Тавсултанан кIвалера къекъвена. Нетижаяр гуьзет тавурбур хьана: бубадин гараждай Гъазияван кIваляй чуьнуьхай шейэрин са пай жагъана.

Кьадимегьамед “заз хабар авач, за чуьнуьхай шейэр туш абур, за са касни кье­нач” лугьуз, кIевиз акъвазна. Амма кстахдиз, вичиз кIандайвал вердишарнавай, гьазурандан иеси тир кфир Тавсултанахъ ахьтин кIевивал авачир. Гьуьжет алачир делилри, КамАЗ-дин шофердин хиве кьунри ам акIажарна.

“Заз иранбуба рекьиз кIанзавайди тушир. Адаз кIвал атIайбур чир хьана. Гьа­­виляй зун ам рекьидай чкадал ата­на”­, — хиве кьуна вичин тахсир Тав­сул­тана­.­

Силисчийри чпин кIвалах эхирдалди­ тухвана. Чпин нефсиниз тербет гуз тахьай азгъунриз суддал дуьзгуьн кар атIа­­на. И пара сабурлувал истемишзавай, четин, къурхулу агьвалатрилай гуьгъуьниз Зейнаба ара-бир зенг ийидай, вич, хва, диде авай гьалдикай чаз хабар гудай.­

Зур йис кьван алатнавай. Са экуь­нахъ­­ зун тажуб хьана амукьна. Къе­къвез­вай аллеядин агъа кьиле авай куьс­руьдал ацукьнавай Зейнаб акуна. РикIик гьасятда гъалаба, гьерекат акатна. Яраб мад вуч хьанватIа? — хиял фена рикIяй. Ди­­шегьли къарагъна, зи къаршидиз атана­.

— Экуьнин хийирар, Вагьид халу.

— Мад вун инал акъатна хьи, я халудин? Вуч хьанва?- Зейнабан саламдизни жаваб тагана, хабар кьуна за.

— Вири хъсан я, Вагьид халу. Вун се­кин хьухь. Диде яваш-яваш эрел хквезва. Зунни гъуьлуьз физва­.

— Гъуьлуьз-з-з?

— Эхь, Вагьид халу. Заз мехъерик вунни, Жевгьерат халани хьана кIан­за­ва. Ма теклифдин чарни,- ада, чантадай акъудна, зав чар вугана. — Вагьид халу, куьн тахьа­найтIа, заз ихьтин йикъар ахквадачир, цавай рагъ хъуьрен хъийидачир. Сагърай куьн!

— Бахтлу хьурай вун, чан бала! Яр­гъи ва шад уьмуьрар хьурай квез! — алхиш хъувуна за ва лап жуванди хьиз хьанвай дишегьли кIвализ рекье хтуна­.

«Лезги газетдин» 2022-йисан 40-нумрадай.

_____________________________________________________________________________________________

Бахтуни тагун

Гьикая

Дишегьлидиз вучиз вичиз авайди тIимил аквазвайди я? Вучиз адан чарадандал вил жезва? Вучиз гъуьлуь ийизвай крарал разивилин гаф гъизвайди туш? Вучиз гзаф вахтара чинай маргъузар авахьзавайди я? Пирали тажуб жезвай ва и суалриз кутугай жавабар гьат тавуни ам пайгардикай хкудзавай.

Паб писди тушир. Зегьмет чIугвадай, хизандин къайгъуда авай, намус вине аваз хуьз­вай кайвани, аялрин диде тир. Амма са чIуру хесет квай, гъуьлуь ийизвай са кардални бар­калла гъидачир. Гьар сеферда са синих кутаз­ алахъдай. Базардай як гъида, “кIарабар гваз хтана” лугьуда. Фу къачуда, “ви чрай­дай­ни алугарнавайдай мус кьил акъатда, я итим?” гафар эзберда. КIвалин къайгъуяр ийидайла, куьмек гуз кIан жеда, “вач, вач, ви­ри чIур­далди, алат залай” лугьуз, векъи жеда…

Ихьтин эгечIунрив, тикъетар ягъунив Пирали вердиш хьанвай. Папан ихтилатар кваз такьаз, уьмуьр тухузвай, алакьдайвал хизандин къуллугъда акъвазнавай. Советрин, меркездин са карханадин инженер завод агалайдалай гуьгъуьниз эхиримжи йисара ЖКХ-дин са карханада кIвалахуниз мажбур хьанвай. Бегьем мажибни гун тийизвай чкада ава лугьуз, папа наразивални ийизвай. Эхиримжи вахтара ам лап къапарай акъатнавай. Шагьу­магъади гъуьлуьк кутазвай тах­сирар заланбур жезвай. КIвале, хизанда вуч кими хьайи­тIани, кар туькIуьн тавурлани, аялрин месэлаяр гьялдай рекьерикай магьрум хьайилани, тахсиркар гьамиша Пирали жезвай.

— Чун гилани кьве кIвалин секцияда ама. Чи къуншийри лагьайтIа, чпин аялризни кIва­лер къачунва. Масадбуру хсуси кIвалер эцигнава,- гьафтеда садра-кьведра, гьикI авур­тIани,  Шагьумагъади  Пиралидин  чинал элядай и гафар.- Вузарни куьтягьнавай чи аялрикай садни дуьз къуллугъдал алач. Абуруз  хъсан  кIвалахар  жагъурун  патал на тIуб ту­пIал эцигнач. Зун къунши папа­ри­лай  усал  пар­тал  алаз  куьчедиз  экъечI­за­ва, — папан наразивилер куьтягь тежедайбур тир.

Вичив икI эгечIуни итим руьгьдай авудзавай. Адаз папан хъилер, ажугъар гьикI алуддатIа, са дуьзгуьн кар авуна, адан мецелай тарифдин гафар гьикI къачудатIа чизвачир. Ихьтин гьалари ам датIана фикиррик кутунвай. Са экуьнахъ фад хьиз ахварай аватай Пирали мадни хиялрик акатна. Са арадилай адай шад гьарай акъатна.

— Гьатна, жагъана, гьатна! — ам садлагьана къарагъна ва кIвале къекъвез эгечIна.- Ги­ла килигин ада вуч лугьудатIа. Гьамиша тIуькь­ гузвай папан сив за агалда хьи, агалда.­

Пиралидин гьарайдал пабни ахварай аватна.

— Яда, вахъ вуч хьанва? Вибур вуч гьараяр, хкадарунар я?

— Кис паб, кис. Къенлай кьулухъ за вуч авуртIани, на са гафни лугьудач.

— Ибур вуч ихтилатар я, я итим? Вун хибри хьанваз тахьуй гьа…

— Хибри чи душманар хьурай. Эгер ваз ви вири крар туькIвена, балайриз кIвалер-йи­къар­, хъсан къуллугъар, пулар хьана кIанза­ва­тIа, на за лагьайвал ийида.

— Яда Пирали…

— Кис паб, кис. За лагьайвал ийида на. Ксус жуваз. Зи кьил тIармир мад, шит ихтила­тар ийиз, — Пирали, спортдин партал алукIна, куьчедиз экъечIна.

Паркуниз фейи Пиралиди геждалди камар яна, гьа са вахтунда бейнидиз атай къия­матдин фикир са шумудра вири терефри­хъа­й тупIалай авуна. Итим тамамвилелди вичихъ, вичин зурба хиял гьакъикъатдиз эл­къуь­риз алакьдайдахъ агъуна. Гьа и легьзе­да фикир пайда хьана: анжах паб лугьудай затI гъавур­да тваз хьайитIа, ада разивал гайитIа.

Шагьумагъадин вил итимдал алай хьтинди тир. Ам кIвализ гьахьун кумазди, ягьанатдин хъвер квай сес агакьна Пиралидив.

— Хтанани зи къуччагъ куьчебасан итим? Таза гьавади кьилин мефтIер кьванни чкадал хканани?

— Хтана, хтана, зи кIаниди. Ви айгьамар ваз амукьрай. Зи мефтIер гьамиша чкадал алайди я. И карни ваз хъсандиз чизва, масан­ди. На лугьузвай таза гьавади абурун зигьин мадни хци авунва. Инал ша кван, ширинди, чна  меслятарда.

Шагьумагъа итимдин сирлу, ширин гафари гьатта мягьтеларна. Бейнидай мад “хибри хьанвачтIа гьа?” хиял фена. ЯтIани ам гъуьлуьн патав фена, дивандал ацукьна. Мукьвал вахтара адан мецелай “масанди”, “ширинди”, “азизди” гафар алатнавайди тушир.

— Чизва заз, кIаниди, ви рикIе гзаф крар ава, амма абур кьилиз акъудиз тIем акакьзавач. Я ви итимни халкьдин девлетрин иесивалнавай олигарх, я процентар алай кредитар вугуз, кесибар алажзавай банкир, я законрикай чпиз кIанивал менфят къачузвай бизнесмен туш. Гила лугьузвайвал, са вшивый интеллигент-инженер я. Са тIимил кьванни туьтуьник кIах акатнавайбурузни виле таквазвай. Хьурай, кеф чIугурай чпиз. Вун гзаф вахтара гьахъ я, ширинди. Къенин девир тарашчийринди, ягьсузринди, тапархъанринди, дасмалчийринди, къачагъринди хьанва. Вучда, азизди, са сеферда чакайни гьахьтинбур жеда ва чна чи вири дердиярни туькIуьрда.

— Вуч? На вуч лугьузва эхир? Чи дердияр? ГьикI? Чакай жезвайбур гьихьтинбур я?- кьарай кьаз тахьана, Шагьумагъади итимдал суалар гьалчна. — Вун гьинай, квекай рахазвайди я эхир?

— Эхь, эхь, ширинди, гьа на лугьуз, истемишиз, датIана рикIел хкиз, зи ачух гуьгьуьл серинариз хьайи дердияр, залай гьялиз­ та­хьай крар гила за кьилиз акъудда. Анжах вун зи куьмекчи, амадаг, юлдаш жеда. Са куьтIни тийиз, гьар са кар тамамарда. Исятда гайи хьтин суаларни хгудач, айгьамарни элядач. Гъавурда такьазвай амаларни ийидач. Эгер ваз ви аялриз кIвалер, къуллугъар, машинар­, кIвалера хъсан мебель, техника, тандал къешенг партал, виридаз къизил-гимиш хьана кIанзаватIа.

— Яда, я Пирали, белки, вун цавара ава­тIа? Бесрай, чилел эхвичI. Вуч я, суьгьуьрдин тIвал жагъанвани? Икьван гагьда валай алакь тавур аламатар — гила? Нин гьисабдай? Белки, ваз къизилрив ацIанвай сандух жагъанватIа? Ваз ви ван кьванни къвезвани, я Пирали? КIвалер, аялриз къуллугъар, машинар… Гьи базардай, гьи бубадин кавалдикай?

— Эгь-гь, Шагьумагъа, кIаниди, ваз зи крарал барка гъиз садрани кIан хьайиди туш.  Ваз зун гьамиша тIимил, зайиф яз акуна. Гилани ви мез айгьамралди рахазва. Яб це, азизди, эгер ваз зи гафар, вун агъан тийизвай гафар гьакъикъатдиз элкъвена кIан­заватIа, на за лагьайвал ийида. ЦIийи йисалди вири жеда.

Шагьумагъа, вилер мадни ачухна, итимдиз килигна. Ваъ, я хъванвач, я хъвер-зарафат квач. Кьил-кьилелай фенвайдазни ухшар авач. РикIивай лугьузва. Я Аллагь, идан бейнида вуч аватIа? Депутат, чIехи къул­лугъдал хьанвай миресди лагьай гаф-чIал аватIа?

— Пирали, — итимдин вилериз килигиз, рахана Шагьумагъа, — за вуна лагьайвал ийида, эгер ви суьгьуьрдин пландин гъавурда туртIа. Эгер масадбурувай къакъудзавачтIа, чуь­нуьх­завачтIа, законсуз крар ийизвачтIа…

— Ваъ, я руш, абур вуч гафар я эхир? Зун аку, законсуз крар аку. Абур зи къанажагъдихъ галаз кьазвай амалар туш эхир, я паб.

— Хъсан я. АкI хьайила, на миллионрик квай ахьтин крар нин гьисабдай ийизвайди я? Ви миресди хиве кьунвани?

— Миресди заз икьван гагьда вуч авуна кьван, гила ахьтин галайвилер ийиз?

— Бес гьикI ва нихъ агъуна, на ви хиялар крариз элкъуьрзавайди я?

— Кредитар, кредитар, паб. Чна банкари гузвай мумкинвилерикай менфят къачуда. Абуру, бягьсина, гьуьжетра авайбуру хьиз, виридав кредитар вугузва. Ихьтин бере гъиляй ахъайна кIандач.

— Яда, кредитар къачун регьят кар я. Абур ахпа вахканани кIанзавайди я эхир! ГьикI? Чи пенсиядихъ, ви цIувад агъзур манат мажибдихъ?

— Бес зи пландин гьайбатни гьана ава ман. Я пачагь рекьида, я Малладин лам лугьудайвал, уьмуьр я, низ чида пака вуч жедатIа, уьлкве гьинихъ фидатIа…

— Чан Пирали, гьавайда зи кьил тIармир. Банкари нив хьайитIани кредитар вугузвайди туш. Кьуд патахъай ахтармишзавайди я, ахпа, вахъ бурж вахкудай такьатар аваз хьайитIа, вугун мумкин я. Ви мумкинвилер гьибур я, итим?

— КIвалер. Залукда вугуда кIвалер.- Шагьумагъадин вилер садлагьана экъис хьана.

— Нин кIвалер? — ам итимдин гьужум гуьз­лемишзавайди хьиз, гьазур хьана акъвазна.

— Нинбур? Гьелбетда, чибур. Иран дидединбур…

Дишегьли, ван ацалтна, хъуьрена. — Гьа им я ман ви зурба план? Ваз чун авайни авачир кIвалерикайни магьрум ийиз кIанзавани, авам? Пака коллекторар лугьудай жаллатIар атана, чун куьчедиз акъуддайвал? Яда, Пирали, ви тах квахьнавани? Гъед цIуьтхуьн­на­вани?

— Вун дуьз гъавурда акьунач, ширинди. Пландихъ муькуь пайни авайди я.

— Гьи пай, я Пирали? Чун къекъверагриз элкъуьрдай пай яни?

— Ваъ, ваъ, эхир. Яб це. Сад лагьайди, чун чара жезва. Имни акI лагьай гаф я хьи, формальнидаказ, яни зи буржар ваз талукь тежедайвал. Кьвед лагьайди, масанди, са банкдай къачур кредитдин гьисабдай жуван крарни туькIуьрда ва муькуь банкдин буржни алудда. На лугьузвай жаллатIар ви вилеризни аквадач.

— Ой, Пирали, валлагь, вун цаварай рахазва. Далудихъ затIни галачир вав миллио­нар вугудайди вуж хьуй? Абур, халкьар ал­дат­мишиз, абурун хам алажиз вердиш хьанвайбур, на алцурарда? А виле ви цIам акьада­, язух, цIам! Гьавайда чи секинзавай кIвал чIур­мир, гьалал берекатдин суфрадиз цIай ямир.

— ЧIурувилер, цIаяр вучтинбур хьуй, я ширинди? За вири алцумнава,  юкIвар-чипIер янавайди я. Зи план кьилиз акъатда. Аяз Бубадин патай квев ЦIийи йисан пишкешарни агакьда, азизди.

— Яда, я ахмакь, ван хьайибуру вуч лу­гьуда? Мехъерардай хтулар авайбур чара хьун… ГьикI я, жегьил ашна жагъанвани?

— Я руш, ахьтин жегьил, цIалцIам рушар еке пулар гвайбурун ашнаяр жезвайди я. Жибинра кьиф къекъвезвай зи — ваъ. Чи амалдикай садазни ван жедач. Чара хьун — им тIвар патал я (яни тапан-фиктивный), чи крар туькIуьрун патал я. Пака чун кIеве гьат тийидайвал. Банкари чи кIвалер вахчун тийидайвал. Вири хъсан жеда. Анжах на зи рехъ атIумир.

— Пара залан, хаталу план я види, итим. Хкетрик квай къизилдин тавханайрин чкадал чкIай къазмадин иеси хьайи къари хьиз аму­кьайтIа, вучда?

— Вири чаз кIанивал жеда, ширинди, анжах вун захъ агъугъ.

— Килиг, итим, масадбуру ийизвай крар иер аквамир. Вахъ абурухъ хьтин ягьсуз­вални, векъивални, хцивални авайди туш. Гьавиляй, Пирали, жув гвай чкадив кисна ацукь. Ви Аяз Бубадин пишкешарни чаз герек туш. Хкажиз тежедай къван кьаз алахъмир! КIвалер залукда вугудай ихтиярни за ваз гудач.

— Бес я, паб. На зи вири планар чIурзава. На ихтияр тагайтIани, вуч ийидатIа, заз хъсандиз чизва.

— ЧизватIа, лап хъсан. Алад, хъша миллионар гваз…

КIвализ хийир гъидай тIекв агалзавай паб чIалал текъведайдан гъавурда гьатна Пирали. Ада хуьруьз тади авуна. Ирандидедин патав хъфена, адан кIвалин документар къачуна, михьи кьве чарчел адав къуларни чIугваз туна. Хтана, банкдиз фена, герек чарар-цIарар туькIуьрна. Ирандидедин кьве гьавайрин кIвалерни залукда вугана, 9,5 процентдин кьил алаз вахкудай вад миллион манатдин кредит къачуна. Кредитдихъ кьезивални авай — виш юкъуз процентар къвезвачир.

Вад миллион манат. Икьван пул санал итимдин гъиле садрани гьатнавайди тушир. Ам, пул авай чантани кIевиз гъилик кьуна, вуч къачуда, къачудач, гьадакай фикирар ийиз, шаддиз кIвализ хъфизвай. Садла­гьана вилик кьве жегьил акъатайла, Пирали къах хьана. Ченедин рекьверихъ гъуд галукьай ам ярх хьана. Гьа и легьзеда ада ви­чин ­гъиляй чантани акъатайди гьиссна. Кьил асфальтдал алукьай ам вич-вичелай фена. Анжах больницада ада вилер ахъайна. Экуь­нихъ галаз вердиш хьайила, адаз кроватдин патав гвай стулдал ацукьнавай хва акуна.

— Рагьим-м,- эверна ада явашдиз.

— Дах-х,- гада къарагъна, кабинетдай экъечIна ва духтур галаз хтана. Пиралидиз вич больницада авайди чир хьана.

— Ахварар бес хьанани ваз? — сесиник разивал кваз рахана духтур. — Вун викIегь итим я, гила вири хъсан жеда. — Ада кьил, гъил гьикI аватIа, хабар кьуна. Чилел алукьайла, гъилизни тIарвал ганвай кьван.

— Кьил заланзава,- жаваб гана Пиралиди.

— Заланвални, тIаларни алатда. Анжах артухан юзунар ийимир. Чи истемишунарни тирвал кьилиз акъудур.

Духтур хъфейла, Пирали хцихъ эл­къвена­.

— Чанта гьинава зи?

— Вуч чанта, я дах?

— Пул авай чанта.

— Гъавурда гьатна, дах. Банкдай къачур пул чантада авай ман?

— Ваз гьинай чизва?

— Э-э, дах, дах-х. Вун комада аваз кьве гьафте тир. Духтурри ви кьил операция авуна, мефтIер ивидикай михьна. Силисчийриз ви документрай вун вуж ятIа ва на банкдай пул къачунвайди чир хьана. Абур кIвализни атана, дидедивай хабарар кьаз.

— Дидедиз пулуникайни чизвани?

— Эхь.

— БарбатI хьана, хва, уьзуькъара хьана.

— Дах, а къачагърин хурук акатнавай вун сад лагьайди туш. Абуру банкарай еке пулар къачур ругуд кас ограбитнава. Силисчийри гьакI лугьузвай. Абур къачагърин гуьгъуьна ава.

— ИкI бахтуни тагун жедани, я хва? Агь, ламран хваяр! Зи вири планар чIурна. Заз ви тIварцIихъни кредит къачуз, вун са вижевай къуллугъдални эцигиз кIанзавайди тир. ТIач хьана вири хиялар. Къачагъриз килигна. Я пул амач, я пишкешар ийиз жедач, я ЦIийи йисуз диде, куьн шадариз алакьдач. — Пиралидин кефияр михьиз чIур хьана. Ам, вилери лупI тийиз, хциз килигна.

— Дах, вуч я, пис жезвани? Духтурдиз эвердани?

— Ваъ, ваъ, зи хва. Диде, диде-е, ада вуч лугьузва?

— Са затIни. Банкдив вахкудай пул жагъуриз ава. Ара-ара шехьни ийизва.

— Агь, алчахар! За куьн жагъурда хьи! Куь алчах шикилар гилани зи вилик ква. Агь, хва, за куьн кIеве туна. Ийиз кIанзавай хъсан крар руьхъведиз, туькьуьлвилиз элкъвена.

— Жува-жув акьван дарихармир, дах. Кьилинди вун сагъ я. Дидедиз вун комадай ахкъат тийиз кичIезвай. Ада югъди-йифди, вун сагъ хъхьуй лугьуз, дуьаяр ийизва. За адаз муштулух ганва, исятда акъатда.

— Диде?

— Эхь, диде. Вири хъсан жеда, дах…

Пирали сагъ хъхьана, полицейскийри къачагъар кьуна, чуьнуьхай пуларин са паяр гьат хъувуна. Банкдин буржни ахлудна. Пирали вичин кIвалахал физ-хквезва. Гьар цIийи йисан вилик адан рикIел вичин кьилел атай чIуру дуьшуьш хквезва. Ада тIем акакь тийи­дай крар авуникай кьил къакъудунилай, папан гъуьнтIуьникайни азад хьунилай разивалзава.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 3-нумрадай.

_____________________________________________________________________________________

Бубаяр я

Чи уьлкведин къудратлувал,

ГьакI кьушунрин къуватлувал,

Мерд чилерин гумрагьлувал

Чи бубайрин гьунарар я!

 

Гьам женгера, гьам зегьметда,

Зурба крар гьам къиметда,

Гележегдин кам – девлетда…

Къурмишайбур бубаяр я!

 

Кваз кьурди туш усалвилер,

Къазанмишна гъалибвилер,

Дурум гайи четинвилер

Алудайбур бубаяр я!

 

Давамардай лайих курсар

Несилрихъ чи ава къастар,

Кьуна бине камал, тарсар,

Умудвилин мурадар я!

 

Чапхунчийриз чилел атай

Гьич са чIавуз муьтIуьгъ тахьай,

Гъалибвилер къазанмишай

Бубаяр чи абурар я.

 

ЧIугур женгер, ялай парар,

Алай чпел баркадин зар

ХьайтIа чавай эвез крар,

Гъалибвилин суварар я!

 

Камаллувал дегьне диде!

Гьар хизандин абур я вун,

Туьнт гьалара сабур я вун,

Дамах гвачиз, такабур – вун,

Агалкьунрин бине диде!

 

Регьимвилин чешме я чаз,

Къенивилин чешне я чаз,

Меслятдин гаф сечме я чаз,

Ви кар, ви тIвар вине диде!

 

Вав гекъигдай кас жедай туш,

Хъсанвилер акьалтIдай туш,

Шитвал, фитне хуш атай туш,

Камаллувал дегьне диде!

 

Гьар макъам ваз гатфар хьанач,

Герек чIавуз марфар къванач,

Дерт алуддай гьарфар гьатнач,

Уьтквемвилиз къеле диде!

 

Къе вахъ хтул, птул ава,

Гьар садаз гур акьул ава,

Чи патай ваз сагъул ава,

Чи бахтунин сегьне диде!

 

Халкьдин хва

Чи уьмуьрда пара ава къуллугъар,

Гьам гъвечIибур, гьам чIехи тир кIвалахар,

Заз чидайвал, са дережа зурба я,

Халкьдин хва хьун лайихлу я, зурба я!

 

Сейли тIварар гьатнава чи тарихда,

Къайгъу чIугур чи халкьдин гьар девирда,

Виридалай чи Шарвили зурба я,

Халкьдин хва хьун баркаллу я,  зурба я!

 

Гьар уламда халкьдин тереф хвейи кас,

Лезги чилин асул, ахлакь хвейи кас,

Ярагъвидин руьгьдин къеле зурба я,

Халкьдин хва хьун дамахлу я, зурба я!

 

Азадвилин пайдах цавуз хкажай,

Фендигар душманрихъ галаз акъажай,

Лезгистандин шагь хьай Давуд зурба я,

Халкьдин хва хьун истеклу я, зурба я!

 

Инкъилабдин гур цIаярай экъечIай,

Гьукумдин лап минарадиз экъечIай,

Кьегьалрикай Лезгинцев лап зурба я,

Ви крарин майданар лап зурба я,

 

Керимов чи хуш мурадрин чешме я,

Лезгивилиз гьар кьегьалдиз чешне я,

Чи халкьни чIал, чил хуьзвайди  уба я,

Халкьдин хва хьун виридалай зурба я!

 

Къени крар давамзавай рухваяр,

Жабраилов, Яралиев, архаяр,

Меликовар, Абасовар зурба я,

Халкьдин хва хьун баркаллу я,  зурба я.

 

Аламатар

Къуьлуьн никIер хьана чIулав

Майданар я къе къаргъайриз.

Туьнтлу рикIер, къекъвез ялав,

Чаравачиз гьараяриз.

 

Жува-жуван кIурт куналди

Кьисас вахчур кар жедани?

Хаиндикай дуст кьуналди

Халкьдин мурад зар жедани?

 

Чарх хкатай араба хьиз,

Дагьардиз чун аватзава.

КIвал амачир авара хьиз,

Къариблухра чун гьатзава.

 

Халкьаризни чIехи — гъвечIи

Фадлай ава гьукуматар.

Зурба гафар къенпад пичIи,

Аквазва чаз аламатар.

 

Вахт мукьвал хьуй

(Муьзеффер Меликмамедован шиирар кIелайла)

Ви бейнида руьгьдин къуват, цIай ава,

Душманар кур Алпандин гуж, цIай ава,

Батмишардай ампаяр вацIар ава…

Ажугъдин хъел кьурурдай вахт мукьвал хьуй!

 

Шехьзавач рикI, Кетин кьил хьиз  вине я,

Ви викIегьвал чи ерийрин бине я.

Ватандин рикI атIудай кас зине я,

Душманрин хьел цIурурдай вахт мукьвал хьуй!

 

Гъурбатдин дерт, зулумни перт  акур хва,

Стха патал чан къурбандиз гьазур хва,

Халкьдин къула цIай хъийизвай чи арха…

Хаинрин пел чIугурдай вахт мукьвал хьуй!

 

Ашкъидикай ярдин пайдах кьунва на,

Несилриз ирс, цIелхем-чахмах  тунва на,

Тарихдикай ктаб халкьдиз багъишна…

Бедвилин сел кьурурдай вахт мукьвал хьуй!

 

Умудлу я, цIир гъида ви къелемри,

Элкъуьрда чил багълариз ви эвледри,

Гележегдиз рехъ гьалда ви веледри,

Садвилин мел къурмишдай вахт мукьвал хьуй!

 

Тарихдин тарсар

Девирар къвез алатзава,

Дагъларин кIукI вине ама.

Пачагьрин диб хкатзава,

Чи чил халкьдин гъиле ама.

 

Асиррилай асирралди

Регьят уьмуьр жагъайди туш.

Пачагьрилай пачагьралди

Душманриз чин къалайди туш.

 

Хвена халкьни, багъри чилни,

Турни къалхан гъиле аваз.

Дем-адетни, милли чIални.

Къвезмай несил рикIе аваз.

 

Гьар девирдихъ са къагьриман —

Шейх Мегьамед, Саид хьтин.

Кесиб бендейрин эрзиман,

Етим Эмин, Буба хьтин.

 

Регьимлубур, дугърияр тир

Лезги чилин нурлу гъетер.

Фур атIайбур игрияр тир,

Мецел ширин, рикIер зегьер.

 

Гьажи Давуд, Айдунбегов,

Агъасиев, Самурский,

Гьажиметни Гьажибегов,

Алибегни Кюринский…

 

Мадни хьана кьегьалар чахъ,

Дустариз затI гьайиф татай.

Квадар тавур я ягь, я гьахъ,

Чеб хаинрин фура гьатай.

 

Малаикриз ухшар авай,

Инсанвилин кукIуш тир чеб.

Гьар кIвалахда гьунар авай,

Яратмишдай устадар — чеб.

 

Гъиле кьур кар, рикIяй гай гаф

Синих квачиз тамамардай.

Юлдашар кьаз рикIер члаф,

Милли чанар тIарамардай.

 

Алчахвилин, хаинвилин,

Мисалар мад гьикьван хьурай?

Пачагьар жез ахмакьвилин,

Стха цлахъ гьикьван турай?

 

Са михинал шумуд сефер,

КIвач вегьеда дугъри ксар?

Ягъийри лап чIугваз кефер,

Мус ачухда вилер, дустар?

 

Гадарда хва вацIун кьерел,

Патан са лам кьуна кIула.

Белади нагъв гъайла вилел,

Суварарда ламра тIула.

 

Яд таганвай яракьар хьиз,

Басрухдик руьгь куьлягь жезва.

Муьрхъуь кьунвай къадакьар хьиз,

Уьтквем хваяр куьтягь жезва.

 

Тарихди чаз гузва тарсар,

Фагьум-фикир, сес амачни?

Кар авачиз, кьуру фурсар,

Авур кьадар бес хьаначни?

 

Уьлкве базардиз элкъуьрна,

Мал-девлетар зай авуна.

Дуьз рекьелай халкь къекъуьрна,

Мурадар чи вай авуна.

 

Канабдин еб хьиз хкатай,

Бенде я ман пай амачир.

Жанавуррин луж акатай,

Рамаг я ман тай кумачир.

 

Ягъиз къакъраяр къазранбур,

НуькIренбурни туш какаяр.

Кьулухъ къвазна гьа жуванбур,

Къе бахтсуз я чи балаяр.

 

Кьеж акъатдай са затIунин

Иесияр жез алакьнач.

АтIудайвал ракь гафуни,

Гьакимдарар вине хьанач.

 

Пара агъур гьакъикъат я —

Чакъални лам майдандава.

Гатарни кваз мишекъат я,

Лекьни аслан зиндандава.

 

Умудлу я булутрикай

Цав ачух жер къведа вахт.

Нефсер пехъи кубутрикай

Азад жеда гьукумдин тахт.

 

Кьисасдин кIаш

Душманрикай дуст кьун жуваз

Багъиш тежер гъалатI я хьи.

Амукьда вун чилер чухваз,

Гьайифдин пар залан жед хьи.

 

Алцурарна садни кьвед ваъ,

Гьукуматдин кьилевайбур.

Маса гана уьлкведин ягь,

Агъузарна кьил авайбур.

 

Са кам вилик, кьве кам кьулухъ,

ЧIагай гафар – ицитIна халкь.

Бегьер гузмач багъди зулухъ,

Гишинвиле ава хьи халкь.

 

Карханайрал, майишатрал

ЧIулав къаргъа, пехъ ацукьна.

Кваз кьан тавур жемиятдал

Алат тийир тагъ алкIурна.

 

США-дикай, НАТО-дикай

Эмир гудай къазар хьана.

Евросоюз – Западдикай

Яракь гудай базар хьана.

 

ПIузар хъуьрез, тариф ийиз,

Рипер сухиз рикIиз, вилиз,

Гьар са гачал гъилик ийиз,

Лаш вегьена ахмакь кьилиз.

 

КIвакI къалуриз, маса къачуз,

Гьалдарна стха стхадал.

Сиясат лап алчах, ягьсуз,

Девлет кIватIиз, тараш гъапал.

 

ШейтIанвилин рехъ хкягъай

Украина, миллетбазар.

ЧIурна уьлкве пара дигай –

Халкьдиз вегьей душман азар.

 

Янкийрикай кьуна арха,

Виляй вегьез диде, буба,

Дяведин цIа туна стха,

КукIварзава хуьрер, уба.

 

Акьулдин хвех пичIи хьана,

Руьгь иблисдиз маса гузва.

Хазина-кIвал ичIи хьана,

Жегьил несил, гьайиф, кузва.

 

Гьакъикъатдиз дуьз вилерай

Килигдай мефтI, зигьин амач.

Ватан, физвай гьакI гъилерай,

Хуьдай ашкъи, жуьрэт амач.

 

Сад ахмакь хьуй, цIуд, къанни вад,

Бес халкь вучиз чладава?

Са вахтунда муг тир абад,

Фашистрин дуьз гьалкъадава?

 

Ислягьвилин пайдах цавуз

Са гъилелди хкажна кIанда.

Кьисасдин кIаш вегьез кьамуз,

Душмандин тар хана кIанда.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 28-нумрадай

_______________________

Къаравили

Папа кал ацана, нек къулал эцигна. Ахпа ам кIвалин маса къайгъуйрив эгечIна. Итим газетар кIелунал машгъул тир. Са арадилай чIиш-ш-ш-дай ван акъатна. КилигайтIа, нек алахьзава.

— Я паб, паб! — гьарайна итимди. — Фад, нек алахьзава!

— Вуч?!

— Зегьримар! Нек алахьзава, нек!

Гьа и арада инал Чуьхвер Магьсуд акъатда.

— Я бубад хва, вун дивандик кукIурнавани, вавай, къарагъна, нек авай къажгъан алудна а патал эцигиз жедачни?

— А крар ийидайбур авайди я-е, буба. Зун итим я, итим.

— Агь вун хьтин итим…

«Лезги газетдин» 2023-йисан 35-нумрадай

___________________________________________________________________

Хаинар тергда

 

Жуван майил, дустни душман

Четин чIавуз чир жеда.

Къагьриманрин — хуьзвай Ватан –

Гардан ерли кIир жедач.

Кьуд патахъай вагьши къузгъун

Тепилмиш жез гьазур хьанва.

Чапхунчияр гьакьван азгъун,

Чи Ватандиз агъур хьанва.

Вири сад хьиз иблис, илан,

Янки, албан, немс, ингилис,

Френг, поляк, румын, испан,

Шведни фин алчахар пис.

Ягьни намус авачирбур,

Гьахъвиликай рахазва къе.

РикIе инсаф авачирбур

Гьар камуна аквазва къе.

Душманрини къенепатан

Чинал алай хъурхъ алудна.

Бубайрин чил – хайи Ватан

Маса гузва – чан агудна.

Бинеда буш хаинвилин

ЦIирер цанвай савдагарар,

Течирбур ягь итимвилин,

Я руьгьдин пак ядигарар.

Фад катнайтIа, мад хъсан тир,

Леке гъизвай кьацIай кицIер.

Хайи чилин хьанач къадир

Хуравайбур – чIулав рикIер.

Къурумсахри кутунвай кьил

Дяведин макьсад чIулав я.

Гъалиб хьунал алай къе вил

Нацикрин сан гзаф я.

Украина – чилел дяве –

Урусатдиз акси къуват.

Вичи-вич къе тунва кIеве

Амач адахъ ерли такьат.

Фендигарар, амалдарар,

Къен зегьердив ацIанвайбур.

Гегьенш дуьнья жеда квез дар,

Гьар са ният кьацIанвайбур.

Фашистар я, течир инсаф

Акьулдикай хьанвай магьрум.

Мад куь кьадар жедач гзаф

Тергда вири – ийиз зулум.

Чпи чеб нез, жакьваз, рахаз,

Ажугъдин цIай къенез элкъвез.

ТакIанбур инсанрай такьаз,

Амалдивди виляй вегьез.

Душмандиз элкъуьриз стха,

Миллиардар харжзавай кьван.

Авачирбур я дуст, арха,

Чир хьухь, кьисмет жеда залан.

Къацу пулдихъ маса гана

Уьлквени халкь – дяведин цIа.

ЖаллатIрин сел кIвализ гъана,

Дугъри ксар тунва яцIа.

Къирмишзава жаван, аял,

Сагъ хъжер туш руьгьдин хирер.

Тахсирвилер жедач гьалал,

БарбатIзава кIвалер, хуьрер.

Аламатрай кьил акъуддай

Кас кIандачни гьукуматда.

Къачагъ хьанва мал къакъуддай,

Гьатда эхир къазаматда.

Инсанвилин, регьимвилин

Ялни амач къабачидихъ.

КтIай яд хъвай хаинвилин

Гъилибандихъ — кьасабчидихъ.

Жаваб гудай вахт къведайди

Явакьандиз малум туш жал?

Халкьдин жаза къан жеда ваз

Генани чIур жеда ви гьал.

Западдивай тIалабзавай

Яракьрикай сурар жезва.

Инсанрикай дяведавай

Къе мейитрин гьамбар жезва.

НАТО-д кIеретI, генералар

Буйругъар гур башчийрай кьаз.

ШейтIанринбур я амалар,

КIаш вегьеда кьулан тараз.

Маса гана виш йисарин

Иманни дин, дуст-амлевал,

Къени крар чи бубайрин,

Адетрин диб, къадимлувал.

Миллетчивал кьуна цава,

Ягъийрин тум чуьхуьзвайбур.

Идакай квез жедач дава,

Ивид виряй яд хъвазвайбур.

Маса гузва ягьни намус

Алемдин халкьарин вилик.

Янкидкай дуст хьайид я мус?

Жегьил чанар кутаз чилик.

Угърашвилихъ авач кьадар,

Ягьсузрин муг кIватIна патав.

Уьмуьрдин кIвал ийизва дар,

Тергзава диб мягькем, битав.

Гьалдарнавай я куьн кицIер,

Гьакьван вагьши, гьакьван пехъи.

ЧIулавбур я къастар, рикIер,

Са кIус инсаф авач ерли.

Тергзава гьакI  муькъвер, кIвалер,

Ватанперес хваяр, рушар.

Гъулгъуладик кутаз эллер,

Алатдай туш къанар, буржар.

Фашизм кIвачел ахкьулдзавай

Хохолрин мефтI дегишнава.

ГьакIан фейкар акъудзавай

Агентар фад агъмишнава.

Миллетчийрин чIулав къиргъин

Гьуьжетрикай дад жедай туш.

Гьат хъийидач гьатта чIиргъин,

И рекье абад жедай туш.

Инсаниятдин тир душман

Фашизмдин кьил атIудайд я.

Вири Запад жеда пашман,

Магълуб хьана, кьурадайд я.

Игитвилер чи лекьерин

Чешне хьанва гьейран жедай.

Жуьрэтлувал чи кьегьалрин

Дережа я кьакьан жедай.

Президентдин патай майил

Къачур ихтибарлу лекьер.

Четин чIавуз атай къабил,

Азадзавай гуьтIуь рекьер.

ЦIударни ваъ, вишералди

Гуьгьуьллубур женгерава.

Миллетчияр агъзурралди

Чи гадайрин желедава.

Россиядин игитвилин

ТIварцIиз лайих ирид дагъви.

Мешребар я сакитвилин,

Къене ргаз женгчи иви.

Асланар хьиз зирекар я,

Хайи чилихъ хур кузвайбур.

Гьар са карда эркекар я,

Миллетчийриз зур гузвайбур.

Телеф жезва кьегьаларни,

Жегьил, мягькем, гьулдан хьтин.

Азимни Руслан, Къагьирни…

ТIем текъведай зулдан хьтин.

Ватан патал чан гайибур

Игитар я жуьрэтвилин.

Гъалибвилин экв гъайибур

Къагьриманар чи уьлкведин.

Чешне жеда чи несилриз

Зурба, барка крар экуь,

Элкъвез абур пак весийриз,

Тарихда гьатна тIварар куь.

Урус яракьдин гьунарар

Чапхунчийриз акурди я.

Кьилел къвада къванер, харар,

Чи кьисас лап агъурди я.

Терс душманрин алчах, мурдар

Хиялар кьилиз фидай туш.

Урусатдин азад халкьар

Женгера ажуз жедай туш.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 36-нумрадай

____________________________________________________________________________________

Гъавурда авай итим

Багьадин кIвалахдин рекьяй Кьиблепатан Дагъустандин районриз фена хквезвай. Адахъ кьве дустни галай. Автомашин Белиждин къекъуьндилай алатайла, Багьадина лугьуда:

— Валлагь, гадаяр, инриз кьван хтана, дидедал са кьил чIугун тавуртIа, дуьзни жедач, чаз райондайни – гаф, дидедизни хъел къведа.

— Диде гьи хуьре авайди я?- жузуна ТIилиба.

— Яргъавайди туш, дуст, гьа и патав гвай Агълабрик ква.

— Агълабри-ик-к? — пIузаррик хъвер кваз, къаб алаз хабар хкьуна ТIилиба.

— Эхь, ман, Агълабрик,- дустунин чинай, вилерай акур женжел хъуьруьни, ада хабар хкьур тегьерди Багьадинан рикIел лезгийрин сивера  фадлай гьатнавай гафар хкана. И гафарикай хкудзавай мана чIуруди тир. Гьавиляй Багьадина ихтилатни давамарнач.

Хва акур диде шад хьана. Хваш-беш авуна, ам гьасятда мугьманриз суфра ачухунин къайгъуйрик экечIна. Къулал — чайдан, къа­жгъан, суфрадални сифтегьан гьазур-гьалал, таза фу, ниси, майваяр, къацу хъчар ва кIуьбур  эцигна. Са акьван вахт алатнач, кьилел вечрен як алай хинкIар, къатух, кIерецар, чехир гъана…

Руфун дулу хьайи ТIилиба ра­зивилелди лугьуда:

— Валлагь, дуст, вун гъавурда авай итим я, дидедиз и хуьре кIвалер эцигнавай. Ихьтин тIямлу, дадлу няметар, хуьрекар, артухлама сивихъай галудиз тежедай хьтин чехир…

— АкI ятIа, дуст кас, жуван дидени и Агълабрик ацукьара! — лагьана Багьадина хъвер кваз.

— Адин-адин! — гьарайна рахунрал са артух рикI алачир Салигьа. Ам гила ван алаз, кап ягъиз хъуьрена.

Дуьз итим

Танишдан мехъерик фенвай Расим, гьаятдай чидайбур акуна­, акъвазна. Салам гана, хваш-беш авуна. Танишри мехъер муба­рак­на сада-садаз. И арада дуст Къайиб­ни акъатна. Килигна, итимар такур кьасарна, ам залдиз фена. Расим тажуб хьана. Дуст, амадаг жен, салам тагун? Гьатта квазни такьун. Яраб адахъ нин ва гьихьтин къирме галукьнаватIа? — фикирна Расима.

Патав акъвазнавай Сарухана гьатта туьгьметдивди лагьана:

— Яда, Расим, и ви дустуни, коллегади мусалай итимар кваз хкьазмайди туш? Пул гзаф хьанвай хьтинди я гьа адаз.

— Валлагь, чидач, гадаяр. Квезни малум кар я, чи араяр кутугайбур тир. Вичиз герек затI, куьмек кIан хьанмазди, касди зенг ийидай, хабар кьадай, вичин патав атун теклифдай. Са пуд варз кьван я, яд атIай регъв хьиз, адан ван-сес амачиз. Я за адан кефи хайи чкани авач. Я чи арадай чIулав кац фейи хьтин агьвалатни рикIел аламач. Вучиз ада кьил цава кьунватIа, чидач.

— Ам чна исятда чирда,- лагьана­ Сарухана,- чкадал ацукьарда ам.

— Ваъ, ваъ, герек авач, вун секин­ хьухь, дуст, и месэладай за кьил акъудда, ахпа квезни хълагьда. — Расим залдиз гьахьна. Къа­йиб ацукьнавай стол жагъурна, фе­на, адан патав чка кьуна. — Вуч хьанва, дуст, пулар гзаф хьанвани? — тикрарна Расима Саруханан гафар.

— Вучтин пулар?

— Захъ галаз акъвазнавайбурукай сада гьакI лугьузвай. Итимар кваз кьазвачтIа, пул гзаф хьанвалда. Вуна гьич саламни ганач чаз. Вучиз?

— Ам ваз хъсандиз чизва. Рахамир захъ галаз.

— Заз? Вуч? Рахан тийиз, чун мусалай хъел хьанвайди я? — мадни мягьтел хьана Расим.

— Ви ламатI крар, амалар акурла.

— За вучна эхир? Ваз турди тIуьнани? Вакай чIуру гаф раханани? Ви гъилевай ранда, фугъан акъуднани?

— Эхь, акъудна, — лап хъел кваз рахана Къайиб.

— ГьикI? Мус?

— Вуна зи яр-дуст Семедан хцин кIвалерин дакIарар, ракIарар авунани?

— Эхь.

— Во-во-о, абур за расна кIан­завайди тир. За. Вуна ваъ. Вун чинеба дабан атIудайбурукай я.

— Зун?

— Эхь, вун.

— Яда, зак акьван алчах амалар квайди туш эхир. Я заз Семед ви яр-дуст тирдини чизвач.

— Э-э-э, махар ахъаймир заз. Ви техв патаз чизвай.

— Гьа заз чизвайди хьурай. Закай вуна хъилер ийиз, зун гьинавайди я? Хъилер на ви дустуникай ая. Гьадавай хабарни яхъ, вучиз вуна зун аваз, масадаз заказ гайиди я лагьана. Касди зун жагъур­на, тухвана вичин хцин цIийи кIва­лериз, за тамамардай кIва­лахарни къалурна.

— Вун, ву-ун, дуьз ити-им ту-уш. Ви къанихвилихъ а кьил авач. Вун, къара кепекриз килигна, итимар маса гудайбурукай я, — бедендикни зурзун акатна, лап ажугъди кьуна Къайиб.

— ГьакI лагь, гьакI лагь, ваз аферин. И ви гафар вири ваз талукьбур я, якъадаш. Эгер вун лайихлу, ихтибарлу, дуьз итим тиртIа, ви дустуни вичин кIвалах зал тапшурмишдачир. Ви туькьуьлвилин хъелни элекьара. ТахьайтIа, ада вун къеняй тIуьна куьтягьда. Сагърай вун, дуст, — лагьана, Расим зал­дин маса кьилиз фена.

— На вуч лагьана? Ву-ун, вуун, — лугьуз амукьна Къайиб. Къарагъна, Расиман гуьгъуьниз физ кIан хьана, кьве камни къачуна, ахпа акъваз хьана, инихъ-анихъ килигна. Столдихъ ацукьнавай кьве итимни амачир, абур масанал ацукь хъувунвай. Кьил кIарцIи ягъай хьиз, пIузаррикай мурмур ийиз, са низ ятIани экъуьгъиз-экъуьгъиз, Къайиб тади кваз залдай экъечIна…

«Лезги газетдин» 2023-йисан 37-нумрадай

_____________________________________

Ахварайни такур аламат

(Гьикая)

Зулун югъ нянихъ элкъвенвай. Амма дакIаррай кIвализ са уьтери экв аватзамай. Шезвай аял секинарна, Беневша нянин хуьрек гьазурунив эгечIна. Сад лагьай классда кIелзавай Амруллагь гъвечIи вахахъ галаз къугъвазвай. Ара-бир абур къалризни акъатзавай. Жавизат кьве йисан гъвечIи тиртIани, вичин къаст винел акъудиз кIандай, бягьс чIугвадай гьуьжеткар тир. Стхади вахан­ гъвечIивилиз гьуьрмет ийизвайтIани, хъел атайла, гъилерни кардик кутадай. Ах­па Жавизат шехьдай, гьа са вахтунда кукIунни ийидай стхадихъ галаз. Адал гъилик акатай шейэрни элядай.

БицIи Садуллагь кьепIина ксанвай. Секин кIвале  ракIарин зенгинин ван авурла, Беневша гьатта кхуннай. Имиржан хкведай вахт туш, ада вичин будка базарда инсан амай кьван  гагьда агалдач. Вуж ятIа атанвайди? Мукьвайрикайни къведа лагьай кас авайди туш. Гьа ихьтин фикирар ийиз, Беневшади ракIар ахъайна. Къенез гьасятда Имиржан гьахьна.

— Вун яни?

— Зун тахьана, вуж жеда, я кьейди.

— Ви вахт туш кьван. Вун, калтугзавайди хьиз, гьахь хъувуна кIвализ.

— Садни калтугзавач. ЦIийи йисан муштулух гва зав, кьехва, муштулух.

— Вучтин муштулух е-е? – гьяз авачиз жузуна папа. Адаз гъуьлуьн сиве авай «кьейди», «кьехва» гафар садрани хуш хьайиди тушир. Хълагьмир а гаф лугьуз, Беневшади тIалабни, хъилерни авуна, шар­тIарни эцигна, амма Имиржанан хиве кьунар гьакIанбур хьана.

— Эхь, эхь, кьейди, муштулух, чи да­тIана ичIиз амукьзавай касса ацIурдай муштулух, — итим кухнядиз фена, стулдал ацукьна.

— Вуч я, базардай пулунив ацIай кисе жагъанвани?

— Ваъ, я кьехва. Гьукумат сагърай, гьукумат! Чун ада кIевяй акъудда, кьейди. Икьван гагьда авуна кIанзавайди тир. Чун, ахмакьар хьтинбур, гьамиша гуьгъуьна амукьзавайди я. А фендигарри, лутуйри фадлай гьукумат алдатмишзава.

— Вун квекай, никай рахазва, я Имиржан? Гьукумат, лутуяр, пулар, кассаяр.

— Яб це, дишегьли, чун чара жеда.

— Вуу-ч?!

— Эхь, эхь, кьехва, — Имиржан, къарагъна, папан вилик фена. Къуьнерилай кьуна, адан вилериз килигна. Фиктивнидаказ чара жеда чун. Масадбуруз лугьудач. Документда – чара жеда, гьакъикъатда санал аламукьда.

— Яда, бизнесмен, къазанжи авачир туьквендин директор, ваз къай фенвани, шарикар цIранвани?

— Кис кван, абур вуч гафар я на лугьузвайбур? Зи кьил садрани тахьай хьиз кьилел ала. Шарикрини дуьздаказ­ кIвалахзава. Ваз кьилди авай дидейрин­ аялриз гьикьван пулар, субсидияр гузватIа чизвани?

— Ваъ ман.

— Во-во,о карни гьана ава ман. Чи базарда авай са шумуд итим папаривай чара хьанва, фиктивна. Гила гзаф пуларни къачузва. За вири гьахъ-гьисабар авунва. Вуна аялрикайни отказатда.

— Вуч-ч?

— Эхь, эхь. Аялрин опекавал дидедив ийиз тада. Ахпа е-е, пулар чибур я. Чи аялриз гьукуматди гьар вацра пудкъад агъзур манат гуда. Ван къвезвани? Икьван пул — йиса 700 агъзур манат. Идалайни гъейри, льготарни ава гьа.

Беневша итимдал ахмакь жемир, лутувилер, гьукумат алдатмишун герек авайди туш лугьуз алахънатIани, Имиржана вичин фикир дегишарнач. Ада папавни чара хьунин гьакъиндай арза кхьиз туна, вич бегьемсуз буба, хизандин гьакъиндай са къайгъуни чIугван тийизвай бинегуьт тирдини хиве кьуна ва чара ийиз туна. Аяларн­и дидедив туна, алиментарни вахт-вахтунда гуз алахъдайдахъ инанмишарна.

Ихьтин къастунал кIевивал, лутувал авур сифте йикъара Беневшадиз вичи вич гьикI тухудатIа чизвачир. Тамам хизандин кайвани тир адакай гила кьилел гъуьл аламачир паб, гъвечIи пуд аялни галай субай диде хьанвай. Тажуб кар ам тир хьи, чинеба ийизвай кар, гьикI ятIани, винел акъатнавай. Куьчеда гьалтзавай бязибуру «куьн чара хьанвайди яни?» лугьудай суалар гузвай. Беневша кисна элячIдай.

Гьич виливни техвей агьвалатдин хъендик акатай дишегьлидин рикIел вичиз кIа­нивилин сифтегьан нур багъишай кас хтана. КIвализ армияда стхадихъ галаз санал къуллугъай къунши хуьруьнвини хтанай. Рушазни гададиз хушвилин гьиссерал чан гъиз са югъ бес хьана. Амир хуьруьз рекье хутаз, стхани фенай. Ам кьве йикъалай хтанай. Амирни галаз. Агь, шад хьанай гьа Беневшадиз, Амира­ лагьанай: «Вун зи рикIи чIугур ва эхирдал­ди кIаниди яз амукьдай руш я. Зун и йикъа­ра военный институтдик экечIиз хъфида. Анжах на зун гуьзета. Къведай йисуз на школани­ куьтягь­да, зунни хкведа. Ахпа мехъерни ийи­да».

Беневшадиз Амиран вич-вичихъ агъун­, уьмуьрда вичиз вуч кIанзаватIа чир хьун пара хуш хьанай. Гьавиляй ада, «вал вил алаз акъвазда зун» лагьана, хивени кьунай. Амма крар вири терсеба патахъ элкъвенай.

Бубадин чирхчир атанай кIвализ. Нянихъ дидеди Беневшадиз муштулух ганай. Туькьуьлди, гьич гуьзет тавурди. «Пака, вун це лугьуз, илчияр къведа», — лагьанай дидеди.

— Вуч? Илчияр? – гьарайнай руша. – Заз са илчиярни герек туш, диде-е. Ваз хъсандиз чизва, зи вил алай гада, стхадин дуст авайди я. Зун садазни гъуьлуьз фидач, ам амаз.

— Кис, кис, чан бала. Адакай за ви дахдизни лагьана. Амма дахдиз военный езне кIанзавач. Вун, авай са руш, военныйдихъ галаз чаз ахкван тийидай чкайриз фидалда дахди. Вун тухудай гада пара хъсанди я лугьуда. Шегьерда кIвални, хсуси туьквенни авалда. ЧIуру хесетарни квайди туш…

Бубадин гафунал гаф эцигдай жуьрэт вичихъ тежедайди чиз, Беневшади Амираз  зенг авуна. Са шумудра. Амма жаваб ганач. Ахпа чир хьайивал, Амир ученийра авай ва Беневшадин зенгни адав агакьнач. И кардини рикI тIарай рушаз амукьайди вичик лишан кутур гададиз гъуьлуьз фин хьана.

Имиржанан бубади лап алчахвилелди тапарарнавай: Имиржанахъ я хсуси кIвални авайди тушир, адан туьквенни базарда са нукьтIа – муг тир. Яшамиш жезвай, халади кирида вуганвай кIвалелни ругуд метр алай. Къилихарни акьван кутугайбур яз аквадачир. Вучда, мез сарарик кутуна, рикI гъапа кьуна, яшамиш хьана Беневша. Багърийрикайни, гъуьлуьн бубадикайни, вичин зенгиниз жаваб тагай, вахтунда хтун тавур Амиракайни хъел аваз. Сад-садан гуьгъуьналлаз  аяларни атана гъилиз. Амиран вилик шартI эцигна: эгер чи хизан алдатмишай ви бубади  чаз кIвал къачун тавуртIа, зун хъфида вакай. Чара хьанач, жагъурна пул, адал «дидедин капитални» эхляна ва Беневшадин кIвачихъ пуд кIвалин квартира къачуна.

Имиржана вичин будкадай аялрин коляскаяр маса гузвай. Базарда алверзавай чидай районэгьлидихъ галаз санал еке будка кирида кьуна, гьар жуьре коляс­каярни хкана. Са йисалай амадагди будка вичиз маса къачуна ва Имиржаназ «гуд бай, кеша» лагьана. Кеша мад гьа вичин, гьамни кирида вугузвайди тир, будкадал хтана. Базарда аялрин коляскаяр гузвай чIехи туьквенар ачухна ва Имиржанан алверни кьена. Ам электричестводин шейэр  маса гузвай туьквенда кIвалахал акъвазна. Ахпа мад вичин точка ахъайна, ширер маса гудай. КIвализ вуч хкизва лагьайтIа, – кепекар.

Ихьтин татугай гьалдай экъечIун патал гила Имиржана Беневшадиз чара хьун, аялрин субсидийрал яшамиш хьун теклифна. Алакьарни авуна. Сифте  легьзейра «чара жен» гафари дишегьлидин бейни элкъуьрнайтIани, ахпа фикир-хиял  хъувурла, аннамишна хьи, Имиржанакай адаз бегьем гъуьл хьайиди туш, я женни ийидач. ГьакI хьайила, чара хьун лап хъсан месэла я.

Ихьтин амалдиз къуват гунихъ са себеб мадни авай. Россиядин армиядин майор­ Амира, хтана, шегьерда къуллугъ­завай. Абур са шумудра гьалтнавай. Ами­рахъ хизанни авачир. Гьар сеферда ада хквез тахьайвиляй гъил къачунни­ тIалабнай ва хизан тахьунни Беневша хьтин руш ацалт тавурвиляй я лагьанай. Беневша гъавурда гьатнай. — Амираз ам гилани кIанзама. Ада айгьамдалди ишарани авунай: «Зи кIвалин ракIарар ваз гьамиша ачух я».

«Ингье гила Имиржана ЦIийи йисан муштулух гъана, зун вичивай чара авуна. Вун заз герек амач лагьайдай я ман. Гьукуматдин, аялрин пулунихъ маса гайидай я ман. Ихьтин гъуьлуькай гъуьл хьана, аялриз буба хьана вучзавайди я? Жегьеннемдиз фирай вич!» Са шумуд юкъуз дишегьлидин бейнида гьа ихьтин фикирри агъавална.

Вуч жедатIа, килигин лагьана, ада Амиран телефондиз вич чара хьанвайдакай СМС ракъурна. Ада гьасятда жаваб хгана ва гуьруьшдиз эверна. Саки цIуд йисуз рикIин деринра чуьнуьхай кIанивилин гьиссериз герекди азадвал тир кьван. Амиран инсанвили, вафалувили, регьимлувили, са туьгьметни тавуни, анжах вич тахсирлу авуни Беневша гъиляй гьихьтин юлдаш, дуст, панагь, даях акъатнатIа, гьадан­ гъавурда гьатна. Гьа са вахтунда рикIе адаз кIанивал амайдини тестикьар хъувуна.

Имиржана ара-бир йифиз аялрал кьил чIугвазвай. Нубатдин сеферда фейила, адаз ракIар ахъайнач. Куьлегралди ахъа­йиз алахъна. КилигайтIа, тIапIарар дегишарнава.  Экуьнахъ Имиржан Беневшади кIвалахзавай аялрин бахчадиз фена. Папан гафари ам михьиз вич-вичивай квадарна.

— Чун гъуьлни паб яз амач, Имиржан. КIвални за хцин кIвачихъ яда. Вав вадай са пай вахкуда.

— Вун кими хьанвани, кьейди?

— А гаф за ваз, вун муштулух гваз хтайла, лагьайди тир. Гила къачуна ацукь жуваз. Вуна заз гьич ахварайни такур аламат къалурна, — сагърай вун! Захъайни вил атIутI.

Имиржан, «вуч аламат, вучтин кIаниди, ни багъишна?..» лугьуз, сив ахъа хьана, папа  вичин вилик агалай ракIариз килигиз амукьна…

«Лезги газетдин» 2024-йисан 1-нумрадай

______________________________

КIвале — мур, къеце — нур

(Гьикая)

Яргьанат гъуьлуькай чара жезвайдакай сифте багърийриз, ахпани къуншийриз, кIвалахдин юлдашриз хабар хьана. Гзафбур агъуначир. Ам Ба­заякай чара хьун? Жери кар туш. Садбу­ру тажубвалнай. Масадбуру пуд хва ханвай­ Яргьанатак дамах акатнава, я ам кими хьанва лугьузвай. Базай чара жедай итимрикай­ я жал? ГъвечIиди ятIани, къуллугъдал ала. Бедендихъ галаз кьадай партал алукIиз кIан­­да. Мез ширин я, фад акахьда, гъилин ус­тIарвилерни ква. Мад вуч кIанда кьван? Ихьтин итим, гьи дишегьлиди хьайитIани, гъи­­ле­рал кьуна хуьда. Бес Яргьанатаз вуч хьанва? Адахъ гьихьтин хума галукьнава? Адаз итимар лугьудайбур гьихьтин явакьанар, япалухар, пиянискаяр, векъибур, инсафсузар, имансузар жезвайди ятIа акунвай хьтинди туш. Гьавиляй Базай хьтин гъуьлуьн къадирни авач. Ахпа, чара хьайила, гъиляй гьихьтин итим акъатнатIа, кьукьмада акьада вич.

Инсанар я кьван, гьарда вичин къанажагъдиз, ахлакьдиз, Базайни Яргьанат чир хьуниз, чпин уьмуьрдин тежрибадиз килигна, арадал атанвай гьалдиз къимет гузвай. Амма Базаяхъ галаз тухвай залан, туькьуьл уьмуьр анжах Яргьанатаз вичиз ва аялриз чизвай. Гьавиляй рухваяр дидедин терефдал алай.

Яргьанат агакьнавай руш тир. Диде-бубадин вилерни, адан тIвар мецел алаз гьаятдин варар ахъайдай муьштеридал алай. Гьа и вахтунда, чидач нин бахтунай тиртIа, куьчеда Базай лугьудай гада пайда хьана. Ам поселокда авай  заводдиз  кIвалахиз атанвай. Механикадин техникум куьтягьайдалай гуьгъуьниз. Гьа и куьчеда ада Алирагьим тIвар алайдан са кIвал кирида кьунвай.

Лап са куьруь вахтунда ам куьчединбуруз жуванди хьана. Юкьван буйдилай са кIарцIин кьакьан, битIиш еке нер алай, чIулав-чIулав чIарарин, кIвачерик рапар квайди хьиз къекъведай гада рафтарвилиз ачухди, пIузаррик хъвер квайди тир. Куьчеда гьалтай чIехидазни, гъвечIидазни сифте салам гудай. Яшлубурувай  герек затI-матI, куьмек гудай кар, чка авани лугьуз хабар кьадай. Эгер садан кIвалин гьаятдал кIарасар, цIивин, къванер, къум хканватIа, абур чкадал хутахиз куьмекдай. Лезги гьикаятдин бине эцигай Алибег Фатахован  игит Ризани адав къведачир жеди. Яргъияр авуникай вучда кьван, куьчедиз Базаякай хва, хтул, стха хьанвай.

Гьа и Базай Алирагьимни галаз Сердеран кIвализ фена. Къунши ва Базай акурла, иесияр тажуб хьанач. Куьчеда фадлай адет авай — сад-садахъ илифун, сада-садаз куьмек гун, хийир-шийирдин мярекатрик вирида къуьн кутун. ИкI тирвиляй Алирагьимни адан киричи адет тирвал кьабулна. Шекеран шак фена, вучиз мугьманар атанвайди ятIа. Адаз къунши дишегьлийри са шумудра лагьанай: «Я Шекер вах, ваз хабар кьванни авайди яни? И Базая ви рушал чархар ягъиз­ ава. Килиг гьа, гваз катда ам».

— Сада ам, гьикI авуртIани, чинеругди нуькI хьиз, ядайди я. ГьакI хьайила, вуч ава кьван, хьурай гьа Базай. Вижевай гада хьиз аквада. Ам тахьайтIа, маса Пазай жеда, — лугьуз жаваб гудай Шекера.

Яргьанатаз Базай гьич хуш хьайиди туш. Иллаки адан кацин  амалар. Куьчеда гьалтайла, ам, сив аладарна, хъуьредай, герек авачир, са кепекдикни квачир суалар гудай. Жибиндай акъудна са къенфет ва я печени, я са ич теклифдай. Яргьаната абур къачудай жал? «Вач, вач, жув физвай рекьиз алад» лагьана, Яргьаната ам гьа алай чкадал туна, вичин рехъ давамардай. Базай рушан гуьгъуьниз килигиз амукьдай. Вичи вичизни эзбердай: «Вун, гьикI  авуртIани, зиди жеда».

Ихьтин фикир кьиле аваз, са йис алатна. Школа акьалтIарнавай Яргьаната хуьруьн майишатдин техникумда кIелзавай. Руша куьтягьзавай макъам вилив хвена, Базай, Алирагьимни кIвачинарна, Сердерахъ илифна. Ризкьидикайни дад акваз, Алирагьима чеб атунин мурад ачухарна.

— Валлагь, чан Сердер стха, чи бубайрин ихтилатар авайди я, агакьнавай рушан везифа вичин муг кутун я. Диде-бубадин рикIер адакай архайин жедайвал. Валлагь де, таб туш, заз мехъердай хва амайди тиртIа, куь веледдин тупIухъ тупIални акалдай. Пара акьуллу, зирек, чIехи-гъвечIи чидай бала я Яргьанат.

— На вири авайвал лугьузва, къунши.

— Бес зани лугьузвайди гьам я ман, къунши. Зунни къе и Базай хва, эхь, валлагь, ам чи куьчедиз хва хьанва, себеб яз илчидин дунда гьатнава.

— Базай себеб яз?

— Эхь, валлагь. Адаз куь Яргьанат пара хушзава.

— Хушвал, кIанивал хъсан крар я. Амма, Алирагьим стха, гададин талукьар татана, ихьтин важиблу месэла гваз вун атун заз са акьван хъсан аквазвач эхир.

— Анал, валлагь, вун гьахълу я, къунши. Кар ана ава хьи, сердер стха, Базай етим гада я.

— Етим гада?

— Эхь, валлагь, адахъ я диде-буба, вах-стха амач, я мирес-варисни…

— Бес гьакI жедани, я къунши?

— Вучда кьван, гьахьтин кьисметдин иеси тирла. Вири авайди тир, гила амач.- Алирагьима куьрелди Базая вичикай ахъаяй ихтилат тикрарна.- АтIа, кулакар халкьдин душманар я лугьузвай вахтара Базаян бубаярни Къиргъизистандиз суьргуьн авунай. Азабрикди, кашакди гзаф инсанар терг хьана ана. Базаяз я бегьем аялвал, я жаванвал акурди туш. Армиядиз тухвай гада мад Къиргъизистандиз хъфенач. Дагъустандиз хтана, вичин мукьва-кьилияр жагъур хъувунин фикир аваз. Бубайрин хуьруьз хъфена. Амма жаван лувак кутадай багъри, мирес амачир. Кас  и чи поселокдиз атана, кIвалахал акъвазна. Вижевай гада я. Акьулни ава, гележегдин планарни язава. Хъсан езне жеда квез адакай.

Алирагьиман ихтилатди Сердераз пара таъсирна. Фикир-хиял авурла, къуншидин меслят метлеб авайди тир. Эгер Базай, къариблухда авай вири туна, хайи макандиз хтанватIа, ам «кIане гъери авай» гада я. Адалай и уьмуьрда вичин кьил акъудиз, хизан хуьз алакьда.

Гьа икI, Яргьаната «ваъ, ваъ» лугьуз, диде-бубади ам Базаяз гана. Рушан патай хушвал авачирди чизвай гадади сифтедай вичивай жедай кьван мез-гъвел яна, сусан гуьгьуьл ачухардай, уьмуьрдин легьзеяр ширинардай амалар, гьерекатар авуна. Яргьанатаз тIем акакьдай шейэр къачуз, кIан хьанмазди, дидедин патав ракъуриз, ара-бир цуьквер багъишиз, кIанивиликай манияр лугьуз…

Гьелбетда, ихьтин амалри, галайвилери, вичиз дикъет гунин гьиссери руш ава­гъарна. Базаяй са чIурувални аквазвачир. Хъвазвач, чIугвазвач, экъуьгъзавач, гатазвач. ДатIана «чан, зи цуьк, рикI, зи Женнет­дин къуш» лугьуз рахазва. КIвалахзава, иран­бубадин хизанрихъ галаз хушдаказ­ раф­тарвалзава. Дишегьлидиз мад вуч кIан­да кьван? Къуншийрини «ви бахтуни гъана, Базай гьалтна» лугьудайла, Яргьанатни гьа ихьтин фикирдал къвезвай.

Амма, яваш-яваш, Базаян халис чин, рикI, къанажагъ аквадай, кьатIудай, наразивилин ажугъ ва ам такIанардай аламатар са-сад винел акъатиз гатIунна. Иранбубадин кIвалеривай яргъа хьиз маса кIвал кирида кьурла, сифте аял хьайила, «кIвалин, хизандин иеси зун я» лугьудай викIегьвал авурла, Базай кIвалинбуруз зегьер, куьчединбуруз шекер жедай итимрикай тир.

Сифте бала. Аллагьдин патай атанвай пишкеш. Санитаркадин гъилерай къачуна, къужахда кьурла, некIедал чуьхвенвай хьтин лацу, таза, ацIай хъуькъвер алай чин, лупIни тийиз килигзавай, нурлу къашар хьтин вилер акурла, Яргьаната вич бахтлу дишегьли яз гьисабна. Ада бицIек хурудив игисна ва ахпа са шумуд легьзедилай адаз нек гана. Дишегьлидин вири беден верцIивилив ацIана. И легьзейра ам шад ва бахтлу тир. Тух хьайи ва гьакьван иер вилер ахварив акьализ тур бала санитаркадив вахкана, дишегьли вични санитаркади гъанвай хуьрек тIуьнив эгечIна.

Кьвед лагьай югъ тиртIани, кIваляй кас акъатнавачир. Им жери кар тушир. Базайни атанвачир. Мегер адаз хабарначни? Хьайи кар-мар аватIа? — суал гьатна рикIе. СакIани тахьайла, ада санитаркадивай вичин дидедив хабар агакьарун тIалабна.

Больницадай Яргьанат, диде, стха, вах атана, хутахна. «Базай гьиниз квахьнава, я диде?», — жузуна Яргьаната.

— Хкведа, къе-пака хкведа гьамни, чан руш. Вун чна чинал хутахда. Куь кIвале мекьи я.

Вад йикъалай ахкъатна Базай. Паб больницада эцигна, ам ял ягъиз профилакторийдиз фенвай. Папан туьгьметрихъ яб акалнатIани, ада вич гьахъдиз акъудна.

Тегьмез бубадин тIвар эхцигнавай бицIек, кьве йисав агакьайла, пис начагъ хьана. Къен физвай баладал килигдай гьал аламачир. ИкI ам куьтягьни хьун мумкин тир. Чкадин духтурри «чна адаз чаз чидай вири дарманар ийизва» лагьана. КIвализ атай къуншиди, «квез аял рекьиз кIанзавани? Ам меркездиз вучиз тухузвайди туш?» лагьана, чинар­ кайи­ла, Яргьанат, на лугьуди, ахварикай кватна­. Гьа и юкъуз ам Базайни галаз, адаз хуш ава­чиртIани, мажбурна, меркездин духтуррин па­тав фена. Кьве гьафтеда абуру рекьидай чкадал алай аял сагъар хъувуна. Амма Базай лугьудайди садра кьванни азарханада авай вичин хцин, я папан патав феначир.

— Зун больницадиз вегьена, ам профилакторийда кефер чIугваз гьатна. Хамни кIарабар хьанвай хцин патав атанач, — шез-шез, арза авурла, дидеди «ам жегьил я, бязи месэлайрин гъавурда авач» лагьанай.

Йисни зур алатна. Яргьанатан хурухда кьвед лагьай хва авай. Ам хайила, Базая кьвед-пуд юкъуз «чуьхуьнар» авунай. ТIуьнрал адан рикI алайди тир. Мус, гьина хьайитIани, ам вичин руфунин къайгъуда жедай. Яргьанат адай акъатзавай амалри мягьтелардай, ажугъдал гъидай. Къулал якIун хуьрек алайла, ргазвай къажгъандикай са-са тике хкудиз, ада як тIуьна куьтягьдай.  Йифен кьулариз къарагъна, чIем, вирт, мураба акадарна, недай. Гьар экуьнахъ кьве цIи кака хъвадай. Базардай Яргьаната нен тийидай вакIан як, сало, гьерен тум къачудай ва еке иштагьдивди пуьрчуькьардай. Итимсузвилин мад са амал квай: мажиб папав вахкудачир. Гьавиляй Яргьанат кIеве гьатзавай. Ара-бир гъиле фу, пасукI, кьел къачудай кепекарни амукьдачир. Багърийриз арза авурла, мад адан тереф хуьдай, «гъвечIи чIавуз, чан бала, ам каша гьатайди я. Гьавиляй гьахьтин амаларни акъатзава» лугьудай.

Яргьанат адан алчах крар акваз, куз-хъукъвазвай. Ада вич гъуьлуькай хкведа лугьуз са шумудра малумарнатIани, мез-гъвел ягъиз, дидеди руш секинарнай. Ихьтин чIуру фикиррикай азад авун патал Шекера Сердераз рушаз хсуси кIвалер эцигдай чил къачунин меслят гана. Кирида кьунвай чкада гьикьван жеда эхир?

Чил Яргьаната вичин кIвачихъ ягъиз туна. Яваш-яваш эцигунривни эгечIна. ХандакIра твадай къванер вацIун кьеряй гъана. Стхайрин, вахарин куьмек галаз Яргьаната керпичарни атIана. И крарик са артух къаришмиш тахьай Базаяз Яргьаната лагьана: «Гила, итим, ви нубат я. Къавариз вегьедай тарарин, тахтайрин, шифердин, дакIаррин, ракIаррин къайгъуяр ви хиве ава. Цларни вуна эцигда. УстIардиз гудай пулар авайди туш чаз».

— Вакай заз эмирар гудайди мус хьанвайди я, кье чIаранпай?- лагьана, Базая папан чин яна. Хабарсуз лапIаш галукьай дишегьли ярх тахьана амукьна. МефтIера ахьтин гъулгъула гьатна хьи, Яргьанат, кантIни къачуна, итимдал фена.

— Угъраш! КицIин хва, кицI! Ери-бине авачир къекъвераг! Итимрин жергейра гьатнавани вун? Чир хьухь, алчах, исятда за ваз гьалалзава. Мад сеферда ви кьурай гъил зал атайтIа, и кантI за ви гардандивай гуьцIда. За лагьай крар тавуртIа, вун дуьз Къиргъизистандиз хъфида.

Паб вичел атай тегьер акурла, Базай кьулу-кьулухъ фенай. Яргьанат туьнт хесетрин, хци дишегьли тирди адаз чизвай. Амма ада гьич ихьтин гьужум гуьзетнавачир.

Базаяз чара амукьнач. Ам, отпускни къачуна, цлар хкажунив гатIунна. Са мертдиз кьван, пипIера Дербентдин кубикар тваз, кварквацIрикай цлар хкажна, ахпа самун керпичар ишлемишна. Зул алукьдалди кIвалер эцигна куьтягьна. Ноябрдиз цIийи утагъриз экъечIна.

Кьве гьафтени алатнач, Базай Къиргъизистандиз фена. Ви ана вуч ава лагьана хабар кьурла, «жув хайи чкайрихъ вил хьанва» лагьана ада. Са варз кьван акъудна ана. Ахпа Яргьанатаз чир хьайивал, «етим» гададихъ Къиргъизистанда стхаяр, вахар, хтулар, дагъдин куьгьне хуьре миресарни ава кьван.

Яргьанат гьеле сувагъарни кьурун тавунвай кIвалера аяларни галаз хьана. Кар чIур жедайла, тIебиатни акси акъвазда кьван. Живер къвана, аязар акъатна. Ламу мекьи кIвале Яргьанатазни аялриз тади гана. Кьил чIугваз атай чIехи вахаз абур авай гьал акурла, стха Дашдемираз, духтурриз эверна. Вири азарханадиз тухвана. Яргьанат стIалжем хьанвай. Духтуррин куьмекни галаз сагъар хъувуна хизан. Стхади, устIарни жагъурна, кIвале пич эцигна. Гьаятдал кудай кIарасар ва цIивин гъана. Базая, чиз-чиз, кьил баштан авурдан гъавурда Дашдемирни акьуна.

Яргьанатан ажугъдин цIамарик цIай кутур ягьсузвилизни рехъ гана Базая. Аялар чIехи жезвай. ЧIехи хци — пуд лагьай, юкьванда сад лагьай классра кIелзавай. Яргьаната консервиярдай заводдин йифен сменада кIвалахзавай. Са йифиз ам, эквер хкахьайвиляй, кIвалахдилай фад хтана. Аялар ксанвай, амма Базаян мес бушзавай. Белки, къецел экъечIнаватIа лагьана, дишегьли итимдал вил алаз акъвазна. Ваъ, Базай ахкъатзавач. Къалабулух акатна Яргьанатак. Ада чIехи хва къарагъарна ва дах гьинва лагьана хабар кьуна.

— Дах и вахтунда кIвале жезвайди туш, де, — жаваб гана Тегьмеза.

— ГьикI? Куьн кьилди туна, ам гьиниз физва?

Тегьмез чилиз килигиз акъвазна.

— Я хва, вун вучиз киснава? ЧизватIа, лагь, чан.

— Зун садра дахдин гуьгъуьнаваз фенай. Ам атIа патан куьчедавай Гуьлхалум халадин варариз гьахьна.

— Аферин, зи хва, гила хъвач, ксун хъия. — Хцин хабарди кьил элкъуьрнатIани, ада баладиз вичиз хъел атайди къалурнач. Ам гьаятдиз эвичIна. — Агь, кицIин хва, кицI. Тамаш гьа, зун, им аялрин къвалав гва  лугьуз, абурукай рикI секин яз, — кIвалахиз, и угъраш лагьайтIа, валаргандин мес чими ийиз. Гьа вун акъатай кIвал чIур хьуй, ягьсуз! — Яргьанат куьчедиз экъечIна. КIвачери ам дуьз Гуьлхалуман кIвалерихъ тухвана. Кьурук квай кIвачин къапарин арадай Базаян туфлияр акуна. Дишегьлиди абур къачуна, салан рагъвар экъечIнавай пипIез гадарна. Ина-ана къекъвена, яргъи ракь жагъурна. Адалди ракIар ахъай тежедайвал авуна. «Ацукь гила квез гьана, кеф чIугваз». Ажугъ гьеле алатнавачир. Дишегьлиди са кварквацI къачуна ва дакIардал ахъайна. Шуьшеяр хайи ванер акъатна. Са шумуд легьзедилай кIваляй инсанрин сесер атана, эквни куькIвена. Ам далдадик фена ва вуч жедатIа акваз акъвазна.

КIвалевайбуруз къецел экъечIиз кIан хьана­, амма ракIар къецелай агалнавай. Алахъунар гзаф авуна, амма алакьнач. ДакIарра решетка­яр авай. Чара хьанач, къуншидивай куьмек тIа­лабна. Гуьлхалуман гьараюнри маса къуншияр­ни кIвачел акьулдна. Абур куьчедал экъечIна. РакIар ачухнамазди, Гуьлхалума къаргъишар ийиз­ гатIунна. Вичин ракIар къецелай агалай душман вичи чирда, адалай кьисас вахчуда, ам суддиз вугуда лугьуз. Базая адаз эвер хъувуна­. «Вун рахазмай кьван гагьда инсанар хъфидач­, хъша». Амма къуншияр чихкIизвачир. Абуру мадни са вуч ятIани гуьзетзавай хьтинди тир. Вахт физвай. СакIани тахьайла, Гуьлхалума Базаял вичин халат, тIитI алукIна, тапочкаярни вугана, саларай яна, куьчедин муькуь патаз акъудна.

Са тIимил регьятвал гьиссай итим, вичин кIвалин агалнавай варарал ацалтайла, мад перт хьана. Ван-сес акъуд тавуна, ам жагъундал акьахна ва анлай гьаятдиз эвичIна. КIвалин ракIарни къеняй агалнавай.

— Яъ, им вуч аламат я заз къе аквазвайди? — вич-вичив рахана Базай. Ам аялар ксанвай кIвалин дакIардихъ фена ва Тегьмезаз эверна. Гьай лугьудай сес агакьнач. Базая дакIар гатана. Сифте — явашдиз,  ахпа — кIевиз. ТIварар кьаз, рухвайриз эверна. Къеняй са гьихьтин ятIани ван акъатна ва Базаяз дакIардин шуьшедай папан чин акуна. Ашнадин кIвале кьилел атай вакъиадин таъсирдик кумай итим, кускафтIар акурди хьиз, зурзана, чиниз маса рангар акъатна. Иландин гипноздик акатай къиб хьиз, чина ягьанатдин хъвер авай Яргьанатаз килигиз амукьна.

— Я руш, ибур вуч амалар я вибур? РакIар ахъая.

— Ви къецел вуч алайди я, я итим?

— Ам ваз талукь туш, кисна, ракIар ачуха.

— Заз талукь туш? Бес низ я? Гуьлхалумаз яни? Алчах! — Яргьанат садлагьана квахьна ва гьа икI хтунни авуна. Ада дакIар ахъайна ва Базаян парталар чилел гадарна. — Вахчуна жуван пухчаярни, квахь инрай! Ваз ина мад чка амайди туш.

— Я руш, вун хибри хьанвани? Абур вуч гафар я на лугьузвайбур? Зун ви итим я гьа.

— Ити-им?

— Эхь, итим, гъуьл.

— Гъуьлвал гила хъфена а ви валарган Гуьлхалумаз ая. Вун заз гъуьл яз амач къенин йикъа­лай. Квахь чи гьаятдай, ягьсуз! Тфу ваз, — дишегьлиди дакIардай тфу вегьена. Базай кьулу-кьулухъ фена. Яргьанат къенез гьахь хъувуна. Экверни хкадарна. Хейлин гагьда акъвазна,  вичин парталарни кIватI хъувуна, Базай подвалдиз гьахьна. Кьилел еке къаза къвезвайди кьатIай Базая иранбубадин патав тади авуна. Умуд анжах адак кумай. Иранстхадиз, вахаризни ам са акьван хушзамайди тушир. Лап саилдин, язухдан шикилда аваз атай езнедин шел-хвалдихъ яб акалай Сердер Шекерни галаз рушан кIвализ рекье гьатна.

Ихтилатар, мисалар, теклифар, минетар гзаф авуна. Амма Яргьанат, раган къван хьиз, вичин гафунал кIеви тир.

— Я чан руш, бес гьакI жедани? Ам хизандин кьил,  аялрин буба я, — мадни лагьана Шекера.

— Куьне зун адаз гъуьлуьз гана. Куь гьуьрметдай за икьван йисара къене буьуьяр авай «етимдихъ» галаз уьмуьр тухвана. КIвале-мур, къеце нур хьайи адан зулумар, туькьуьлвилер, алчахвилер эхна. Гила эхдай я такьат, я къаст амач. Къен зегьердив ацIанвай а иблисдикай заз я гъуьл, я азарлу аялдин темягь ацукьай нямет къачудай рикI тахьай а азгъундикай зи аялриз буба хъжедайди туш. Квахьрай чун авай чкадай. Вичиз гьиниз кIандатIани фирай. А угъраш ламран чин заз мад тахкурай. Им зи эхиримжи гаф я, буба чан.

— Ина, чан хва, зи рушан тахсир авач, — лагьана Сердера. — БатIулди вун я. Икьван гагьда чна япар биши, вилер буьркьуь яз къалурзавайтIа, гила ахьтин себеб амач. Валай зи рушаз халисан гъуьл, аялризни кутугай буба жез алакьнач. Жуваз са маса иранбуба жагъура.

«ЛГ»-дин 2024-йисан 28-29-нумрайрай