Чи уьлкведин инсанрин уьмуьрда туризмдал машгъул хьуни аквадай хьтин чка кьазва. Туризмдин комплексди, алишверишдин бинедал элячIна, мулкар вилик тухунин рекье аквадай хьтин роль къугъ­вазва. И рехъ четинди ятlани, ам муниципальный тешкилатар вилик тухудай стратегияда гележег авайди я.

“Об основах туристической деятельности в Российской Федерации” законди туризмдин хиле тухузвай кlвалах Россия­дин Федерациядин экономика патал гележег авайбурукай сад яз гьисабзава.

И йикъара чун Дербент шегьер­дин “Туризм вилик тухудай центр”  тlвар алай муниципальный бюджетдин идарадиз фена ва анин директор  Расулова  Маржана  Мегьамедовнадихъ  галаз таниш хьана. Авай­вал лагьайтlа, чаз шегьерда ихьтин центр авайди чизвачир. Чи та­жубвал акурла, ада чаз центр ахъайна са йис ва вичи иниз регьбервал гуз зур йис хьанвайди лагьана.  Чна Маржана Мегьа­медовнадивай туризмдин центради туристар желб авун патал тухузвай кlва­лахди­кай ва абуруз ийизвай къуллугърикай суьгьбет авун тlа­лабна.

Вичин суьгьбет ада къадим Дербентдин тарихдилай гатlунна.

— Гьакъикъи 5000 йис хьанвай шегьердин тарих зурбади я. Къадим Дербентдикай гзаф риваятар ава. Абурукай сада лугьузвайвал, Дербентдин чилерал иландихъ галаз Георгий Гъалибчидин женг кьиле фена. XIV асирда машгьур маса кьве дявекарди шегьердин тарихда гьар жуьре гелер туна: Къизилдин Ордадин Тохтамыш ханди шегьер къачуна, тарашна, кукlвар­на. Тамерланаз Тохтамыша Дербентда авунвай вагьшивилерикай ван хьайила, Терек вацlал кьиле фейи женгера Тохтамышан кьушунар  кукl­варна, вичин аскерриз  чукlурна­вай шегьер цlийи кьилелай эхцигун эмирна. Тарих чlехи я… Дербентдин рикl тир куьгьне шегьер Нарын — къеле  хкаж хьанвай къеледин цла­рин юкьва экlя хьанва. Шегьерда авай бязи имаратар ЮНЕСКО-ди виридуьньядин хуьзвай имаратрин сиягьдик кутунва.­

Алай вахтунда 120 агъзур кас яшамиш жезвай Дербентда тамашуниз ла­йихлу гзаф чкаяр ава: VI асирда эцигнавай Нарын-къеле, виридалайни къадим имарат — IV асирдин хашпарайрин хашдиз ухшар жуьреда эцигнавай, къуба  алай килиса, ханарин гьамамар, Россияда авай виридалайни къадим, VII асирда хкажнавай Жуьмя-мискlин, XIX асирда эцигнавай Покрова Пресвятой Богоро­дицадин килиса, Россиядин император       I Петрдин кlвал, Бестужев-Марлинскийдин музей, 150 йисан яш авай виридалайни кьиблепатан Маяк, къизилдин къум экlя хьанвай ял ядай пляж, Каспий гьуьлуьн вижевай къерех ва хейлин масабур.

Центрадин кьилин макьсад шегьердиз ял ягъиз ва экскурсиядиз  къвезвайбуруз туриствилин рекьяй информациядин къуллугъ авун я. Центради са шумуд хиляй кlвалах­зава. Аник муниципальный турист­вилин продукт арадал гъана кьабу­лун, туриствилин маршрутар, экскурсийрин программаяр туькIуь­рун, хсуси мярекатар кьилиз акъудун, халкьдин художественный кеспийрик къуьн кутун, раиж авун ва маса­бур акатзава. Чна туристриз чпиз кlа­ни са шумуд жуьредай экскурсияр тешкилзава. Икl, абурувай чпиз итижлу тир экологиядин, тарихдин, сагъламвилин,  аялрин,  жегьилрин ва маса жуьреяр хкягъиз жезва.

Экскурсиядиз къвезвайбурун тlала­бун­ралди чна абуруз ял ядай маршрутар тешкилзава. Абурун арада ихьтинбур ава — шегьердин хъсан чкайриз, Сулакдиз, Хучнидиз, Салтидин чарчардал, Шалбуз дагъдиз, Гамсутлдиз фидай ва масабур.

Чи центрада туристриз ва гьакl сейр ийиз къвезвайбуруз лазим тир чирвилер гудай малуматрин центр кардик ква, — давамарна вичин суьгьбет М.Расуловади. — Халкьдин художественный кеспийрин экспозициядиз кlани тир виридавай килигиз жеда. Алай йисуз чна чlехи кьве мярекат тешкилна, кьиле тухвана. Пуд юкъуз кьиле фейи “Халкьдин художественный кеспийрин йикъарин” мярекатда ше­гьер­дин кьили, агьалийри ва туристри иштиракна, абуруз мастер-классар къалурна. Ана Да­гъустандин устадри гьазурнавай, гьукуматдин ва общественный машгьур  деятелрин суьретар авай, гъили хранвай гамар, гимишдикай, кlарасди­кай авунвай шейэр, гъилин кlвалах­рин на­жахар ва чукlулар къалурна.  Иниз атайбур гьакlни художник Икпер Мегьамедкеримован  тlебиат, уьмуьрдин легьзеяр къалурзавай живописдинни графикадин 36 кlва­лах эцигнавай кьилдин экспозиция­дихъ галазни таниш хьана. Сентябрдин вацра Стlал Сулейманан тlва­рунихъ галай паркуна чна тухвай “Ашарин фестивалда” Дербент шегьердин кьил Хизри Абакарова иштиракна,  мярекатни гьада  ачухна. Ина шегьерэгьлийри ва туристри  гьазурнавай 11 жуьредин  (шагьдин аш, буранда авай аш, лезгийрин аш, узбекрин ширин аш, чу­вудрин аш, сябзи, сюдлю, шуут аш, ба­дамжандин къавурма ва масабур) ашарин дад акуна.

Кlвачи къекъвез кlандай туристар патал чна килигдай хъсан чкаяр авай кьве маршрут тешкилнава. Сад — “Шамагъаждин там — Жал­гъан”­, садни — “Къацу рехъ” (Зеленая линия). Шамагъаждин там шегьерэгьлийри сейр ийидай рикl алай чка я. Ина дербентвийри ва туристри гуьрчег тlебиатдикай, михьи гьавадикай ва тама авай булахдин къайи цикай лезет къачузва. Мукьвал-мукьвал иниз хизанри, ая­лар­ни галаз къвез, ял язава. Гьелбетда,  Рос-сиядин гьи пипlяй атай мугьман хьайитlани, инсаниятдин ирс тир Нарын-къеледиз килиг тавуна хъфизвач. Инаг вири мугьманрин пара рикl алай чка я.

И мукьвара чи центрадив идара авунин ихтиярдалди “Шамагъаждин там” (Сосновый бор) ва муниципальный пляждин мулкар вахканва. Шегьердин администрациядихъ галаз санал чна а чкаяр гуьрчегарунин, аваданламишунин кlва­лахар тухун па­тал къуватар желбзава.

Ял ягъиз къвезвайбуруз къулай шар­тlар яратмишунин мураддалди чна ше­гьер­да авай мугьманханайрихъ галаз ала­къаяр хуьзва, ана авай къулай шартlа­рикай туристриз герек делилар гузва. Шегьерда акъваздай чкаяр гзаф ава. ЧIе­хи ва гъве­чlи­ мугьманханаяр, мугьмандин кlва­лер, хсуси кlва­лер… Кlан­да­­тlа гьуьлуьн къерехдай, я та­хьайтlа шегьердин юкьвай хкя­­гъа.  Къиметарни гьар жуьре я, 500 манатдилай 4000 манатдал кьван. Шегьерда мугьманрин къуллугъда таксийрин са шумуд карханани акъвазнава. Вун лазим тир чкадиз куьруь вахтунда агакьарда. Милли хуьрекар гьазурзавай ресторанрикай, кафейрикай, чайханайрикай зун рахадач, а чкаяр  хуш атир галай кьетIен алемар я.

Чна мугьманханайрин руководителриз  ва работникриз тренингар тешкилзава, абуруз лазим тир куьмекар гудай рекьер жа­гъурзава ва туризмдин рекьяй Дагъустандин районрихъ ва Россиядин регионрихъ галаз санал кlвалах тухун патал алакъаяр мягькемарзава.

Гъилевай йисуз, тIугъвалди эцигай къадагъадин сергьятризни килиг тавуна, шегьердиз 80 агъзур кас туристар атана. Туриствилин сезон эхирдиз къвезватlани, алай вахтундани туристрин кьадар тlи­мил туш.

Ял ягъайбурун фикирар:

“Лап хъсан центр я. Ина пара туь­кlвей, кар чидай коллективди кlвалах­зава. Экскурсияр гъавурда авай пешекарри тухвана. Улакьарни къулайбур тир. Санлай къачурла, лап хъсанзавай. Аферин квез!”  

(Рафик)

“Коллектив лап хъсанди я. Чаз ял ядай вири шартlар яратмишна. Эк­скурсиярни, гъавурда гьатдайвал,  вини дережада аваз тухвана. Сагърай куьн!”

(Б. Алиагьмедов)

Дербентдихъ Россиядин кьибледин туризмдин центр жедай вири мумкинвилер ава. Чими, хъсан гьава, рагъ авай йи­къар, гьуьл, къизилдин къум авай кьерер, зурба архитектурадин, тарихдинни культурадин гзаф надир имаратар, Кьиблепатан Дагъустандин гуьзел тlебиат ва икI мад.

Къагьриман Ибрагьимов