Инсанди вичи вич чируниз (самопознание), уьмуьрдин асул метлеб аннамишуниз талукь яз Аллагьди лагьанвай келимаяр рикIел хкиз кIанзава. Ада Вич рикIелай алудайбуруз, чпи амална кIанзавай крар рикIел хуьн тавурбуруз, лазим тир къайдада вичин (инсандин) асул мана, гьакъикъат кьатIун тавурбуруз жаза гун хиве кьунва. Аллагьди, мусурманрихъ элкъвена, лугьузва, мана: “Ва жемир куьн (эй, муъминар) чпи Аллагь рикIелай алудайбур (мунафикьар, мушрикар, ягьудар) хьиз (ва гьавиляй) ада абурув чпивай чеб рикIелай алудиз туна (Исламдин гъавурда дуьз гьат тийидайвал авуна, абур чпиз хийир жедай ва азабдикай къутармишдай диндар крар авуникай абур яргъа авуна). Ахьтинбур я асибур (Аллагьдиз муьтIуьгъсузвал авурбур)” (Аль-Хашир, 19). “Ва (гьакIни ава делилар) кве — чпени (куь чанар халкь авунин кардани); бес квез аквазвачни (куьне а кардал фикирзавачни?!)” (51-сура, 21-аят).
Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) мусурманриз чпи чеб чируниз (познавать) эвер гана. И кардин куьмекдалди руьгьдин жигьетдай вилик фидайвал, хъсан ахлакьрин сагьибар жедайвал. Абуру руьгь рикIелай алудуни инсанриз такIанвилерилайни бедбахтвилерилай гъейри мад са затIни гун тийидайдакай лугьузвай. Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) са гьадисда къейднава: “Гьакъикъатда зун (Пайгъамбар) Аллагьди хъсан ахлакьар тамам авун патал ракъурнава” (Байгьакъий).
Жуьреба-жуьре девирра гзаф кьадар арифдарри, алимри жува жув идара авунин (самоуправление) важиблувиликай лагьанва. Мисал яз: “Жува жув чира” (Сократ); “Виридалайни викIегьди вичивай вич хуьз жезвайди (гъиле кьаз жезвайди) я”, “Асирда яшамиш хьухь — гьикI яшамиш хьун герек ятIа асирда чира” (Сенека); “Зи девирдин несилар патал якъин хьайи крарикай сад и кар я: жуьреба-жуьре затIарив эгечIзавай тегьер дегишаруналди, инсандивай вичин уьмуьр дегишариз жеда” (Уильям Джеймс); “Зурба акьул патал виридалайни четинди жува жувал гуьзчивал тухун я” (Джозеф Эдисон). Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) са гьадисда къейднава: “Зурба, къуватлу кас юкьварар кьуна гъалибвал къачузвайди туш. Гьакъикъатда викIегь кас хъел атай чIавуз вичивай вич гъиле кьаз, ажугъдин вилик пад кьаз алакьзавайди я” (Бухарий, Муслим).
Жува жув чира! Машгьур арифдар Сократан и келимайрик философиядин дерин фикир ква. И веси даим жуван уьмуьр ва яшайиш чирунин карда ганвай насигьат хьиз кьабулиз жеда. Адал амал авур гьар са кас еке дережайрив агакьда.
Исламдин ва светский илимдин тарихдиз вил вегьейла, малум жезвайвал, алимар инсанди вичи вич идара авунин жигьетдай авай мумкинвилер тамамвилихъ агакьардай къайдайрин суракьда хьана. Са макъаладин сергьятра аваз чавай а къайдайрикай гегьеншдиз рахаз жедач. Чна абурукай анжах са шумуд къейдда.
Малум тирвал, гьеле къадим девиррин алимарни ихтилат физвай месэладал машгъул тир. Жува жув идара аву-нин месэла ахтармишуник арабрин уьлквейри, Китайди, Индияди еке пай кутуна. Эхиримжи кьве уьлкведа фалчивилелай, суьгьуьрчивилелай тафаватлу къурулушарни пайда хьана. Мисал яз, йога, буддизм. Жува жув идара авунин карда диндин къайдайрикай менфят къачуз гатIунна. Кьилди къачуртIа, дуьаяр, ялвар, сив хуьн ва маса къайдаяр къалуриз жеда. Гуманизмдин психоанализдин, нейролингвистикадин программированидин мектебарни арадал атана. Винидихъ тIвар кьунвай вири къайдаяр датIана тамамвилихъ физва, абурухъ галаз санал — инсанни.
Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) мад са гьадисда лагьанва: “Аллагьдиз низ хушбахтвал гуз кIанзаватIа, Ада адаз диндин рекьяй гъавурда гьатдай мумкинвал гуда” (Бухарий, Муслим).
Лагьана кIанда, жува жув идара авунин мектебдин бине къадимди я. Агъзурралди йисара инсан вичин къенепатан дуьньядихъ галаз кIвалахунин къайдаяр тамамвилихъ агакьариз алахъна. Идара авунин искусстводикай къадим Грециядин, Египетдин арифдарри, Вавилондин фалчийри ктабар кхьена. Китайда Конфуцийдин трактатар государстводин метлеб авай документар яз гьисабна ва абур уьлкведин чирвилер гудай вири идарайра чирзавай. Гьар жуьредин культурайра жува жув идара авунин искусство гьар жуьреда вилик фена. И кар къенин юкъузни давам жезва. Къадим девирра менфят къачур бязи къайдайрал чи йикъара мад сеферда чан хкунин игьтияж ава…
Тарихди шагьидвалзавайвал, жува жув идара авун са йикъан къене чирна акьалтIарзавай регьят гьерекат туш. Акси яз, им вири уьмуьрда гьялна кIанзавай тапшуругъ я. Макъалада къейднавай гьадисрал, Къуръандин аятрал, арифдаррин келимайрал амална, чна чаз суалар гана кIанзава: “Зун вуж я?”, “Заз вуч чизва?”, “Залай вуч алакьзава?”, “Зи хиялри зун гьиниз тухузва?”. Жув жуван гъавурда акьун чIехи бахт я. И карди инсандиз уьмуьрда виридалайни лайихлуди, важиблуди ва писни хъсан вуч ятIа къалурзава.
Гзаф динра, иллаки Исламда, хейлин крар къадагъа авунва. Мисал яз, сивяй чIуру гафар акъудун, акьул квадарзавай шейэр ишлемишун, пехилвал, мидявал, некягь авачиз эвленмиш хьун ва икI мад. Тарихди шагьидвалзавайвал, пис, чIуру ниятар, гунагькар крар гьамиша жемиятди меземмет авуна. Экуь мурадри, къени къастари инсандиз вилик фидай, жемятдиз хийир гудай, кукIушар муьтIуьгъардай мумкинвал гузва.
Чи эрадал къведалди V асирда Конфуцийди лагьанай: “Жув жував — векъидаказ, масабурув хъуьтуьлдиз эгечI, и къайдада куьне куьн инсанрин патай хьун мумкин тир такIанвиликай хуьда”. Арифдардин и келимайри чаз дуьз тушир гьерекатрикай, крарикай къерех хьуниз эвер гузва. Чакай гьар сад ахлакьдин сагьиб хьун патал. Иллаки гафунихъ еке метлеб ава. Гафуни херни авун мумкин я, сагъар хъувунни. Гьавиляй чна чи гьар са гафунал, къилихдин ерийрал, къачузвай къадамрал, ийизвай гьерекатрал датIана гуьзчивал тухун герек я.
Мугьаммад-Букар Гьамидуллаев,
экономикадин илимрин доктор, профессор
