Гьар йисан октябрдин вацра Дагъларин уьлкведин меркездин югъ кьиле тухузвайди тир. Идахъ вичин себебни ава. Чи шегьер 1857-йисан октябрдиз арадал атайди яз тестикьарнава. А вахтунда адаз Петровск лугьузвай. Куьчейрин тIва­­рарни гьа девирдихъ галаз кьазвайбур тир: Миллионная, Подгорная, Нагорная, Грязная, Садовая, Персидская, Почтовая…

Шегьердин  сифтегьан бинейрик маяк, къеле, ракьун рекьин вокзал, порт, фабрикаяр, цехар акатзавай. Са шумуд йис ида­­лай вилик зун шегьердин тарихдин музейда ачухай Махачкъаладин тарихдиз талукьарнавай шикилрин выставкадиз килигнай. Гъве­чIи ва гуьтIуь куьчейра, базарда, шегьердин багъда (паркуна) авай фесар алай таватар, черкескайри, бармакри уьтквемвал гузвай дагъвияр, темягь ракъурдай емишар, майваяр маса гузвай базар, сад-кьве гими аквадай порт…  Куьгьне шикилар пара таъсирдайбур тир.

Тарихдин уьлчмейрал гьалтайла, чи республикадин меркез же­гьил шегьеррик акатзава. ЯтIани алатай 163 йисан вахтунда шегьер хъсан патахъ дегиш хьана, ам неинки республикада, гьакI Кеферпатан Кавказдани  культурадин, яшайишдин жигьетдай вилик фенвай чIехи шегьердиз элкъвена. Гьавиляй лугьуз жеда хьи, яшар тIимил ятIани, чи шегьердихъ пара лайихлувилер ва мумкинвилер ава,  адан гележегни хъсанди, бегьерлуди жедайдал шак алач.

Садазни сир яз амач, къенин Ма­­хачкъала Россиядин кьиблепата авай промышленный, культурадин, илимдин, спортдин ва савадлувилин чIехи центрайрикай сад я. Ина промышленностдин кар алай карханаяр, финансовый институтар, илимдинни ахтармишунардай ва образованидин идараяр ава. ХХI асир илим, жуьреба-жуьре технологияр вилик физвай девир я. Гьавиляй республикадин кьиле авайбур илим, образование вилик тухудай шартIар тешкилиз алахънава.

Чи меркездиз культурадин центрани гьавайда лугьузвайди туш. Ина республикадилайни къеце маш­гьур­ хьанвай чи халкьарин мил­­ли театрар, филармония, музе­яр­, яратмишдай коллективар, ан­сам­­блар, союзар, библиотекаяр ава.

Зун инанмиш я, Дагъларин уьлкведин меркездихъ галаз чи гьар са хуьруьн саки гьар са хизан ала­къада ава, гьикI лагьайтIа, ина республикадин агьалийрин пудан са пай — 700 агъзур кас яшамиш жезва.  Гьар юкъуз шегьердиз, жуьреба-жуьре дердияр, къайгъуяр аваз, агъзурралди агьалияр, мугьманар къвезва. Гьар са хизандин векилдини меркезда зегьмет чIугвазва. Гьавиляй завай викIегьдиз лугьуз жеда: Махачкъала вири дагъустанвийрин баркаллу зегьметдалди, жуьреба-жуьре несилрин алахъунралди, дуствилелди яшамиш жез, арадал гъанвай шегьер я. Гьавиляй чун адав мадни кIанивилелди, къайгъударвилелди эгечIун герек я.

Меркез вири терефрихъай аваданлу, шегьерэгьлийриз вири жуьрейрин къулайвилер авай шегьер хьун патал республикадин гьукуматдини лазим серенжемар кьа­бул­зава­. Эхиримжи пуд йисуз федеральный ва республикадин жуьреба-жуьре программайрин, проектрин сергьятра аваз  гьар са шегьерэгьлидин кIвале датIана эквни, газ­ни, чимивални, ядни хьун, чи куь­чеяр, рекьер, гьаятар лазим къай­дада аваданламишун патал ви­лик вахтара гьич такур хьтин кIва-лахар ийизва. Акваз-акваз чи гьаятрал, куьчейрал абур къвезва.

Махачкъалади пуд терефдихъ вичин сергьятар гегьеншарзава. Эхиримжи цIуд-къад йисуз Семендерда, ЦIийи Кяхуляйда, Редукторный, Степной поселокра  цIийи микрорайонар, гзаф мертебайрин кьакьан кIвалер арадал атанва. ГьакI шегьерда агьалийриз яшайишдин рекьяй къуллугъдай, жемятдин тIуьн­рин, ял ядай, машгъул жедай идараяр, карханаярни артух хьанва. Им са кьадар инсанриз кIвалах­дай чкаярни тешкилнава лагьай чIал я.

Дагъларин уьлкве Россиядин гзаф регионрихъ ва дуьньядин хейлин государствойрихъ галаз ала­къа­лу ийизвай “Уйташ” аэропорт цIийи кьилелай туькIуьр хъувунва. Ина кIвалахзавайбуруз ва пассажирриз вири жуьредин къулайвилер тешкилнава. Аэродромдихъ алай аямдин вири жуьрейрин самолетар кьабулдай мумкинвал хьанва. Идахъ галаз сад хьиз, Ма­хач­къала­дин гьуьлуьн ва алишверишдин портунин сергьятарни ге­гьеншарзава. Йисалай-суз портуниз гъизвай ва анай тухузвай парарин кьадар гзаф жезва. Идани республикадин экономика вилик финиз мадни рехъ ачухзава. “Анжи-аренадин” майданрал гьар юкъуз вишералди инсанри ва мугьманри ял язава.

Исятда алимар, экономистар ва маса пешекарар “Махачкъала-Каспийск агломерация” проект уьмуьрдиз кечирмишдай рекьер жагъурунал, тайинарунал машгъул я. 2025-йисалди агломерациядин вилик эцигзавай везифаяр тамамардай программа кьабулзава. Ам кардик акатайла, чи кьве шегьердин ва санлай республикадин экономика, культура ва гьакI агьалийрин яша­йиш хъсан жеда.

Пешекарри тестикьарзавайвал, эхиримжи вад йисуз яратмишдай хилен карханаяр (шикилар ядай, видеояр гьазурдай, дизайнеррин, иллюстраторрин), парталар, кIва­чин къапар цвадай ва маса гудай, маркетингдин, контент-менеджердин идараяр, компанияр сад-садан гуьгъуьналлаз ачухзава. “Пери Инновации” тIвар алай бизнес-инкубаторда аялриз программаяр, технологиядин маса проектар гьазурдайвал чирзава.

Шегьерэгьлийрин яшайишдикай, гьал-агьвалдикай рахайтIа ва уьлкведин маса регионрив гекъигайтIа, абур, гьа­йиф хьи, са акьван тарифдайбур туш. Образованидин, медицинадин идарайрин бязи къуллугъчийрив 20-30 агъзур манат агакьзаватIа, вацра 15 агъзур ма­нат мажиб къачузвайбур гзаф я. Алишверишдин, общепитдин хилера (хсуси кса­рин туьквенра, кафейра, ресторанра) кIвалах­за­вайбурун мажибарни екебур я лугьуз жедач. Юкьван гьисабдалди кьуртIа,  кар­ха­найра, эцигунрал ва маса чкайра зегьмет чIуг­вазвай­бу­рувни вацра агакьзавайди 15-17 агъзур манат я.

Меркезда агьалийрин къуллугъда акъвазнавай карханаярни тIимил туш. Сифте нубатда туькве­нар, базарар, салонар, банкетдин залар, тIуьнардай карханаяр. Туьквенрикай лап чIехибурук, гьар са шей авайбурук “Зеленое яблоко”, “Седьмой континент”, “Караван”, “Халва”, “Киргу” акатзава. Гьелбетда, анра шейэрин къиметар багьа я. Гьавиляй шегьерэгьлияр гзафни -гзаф базарриз (Батыраян, Акушинскийдин, Йирчи-Къазакьан, Агьмет-Хан  Султанан куьчейра авай) физва. Анрай алверчийривай, савда авуна, са тIимил ужуз къиметрай як, нек, майваяр, емишар, кIуьбур… маса къачуз жеда.

Авайвал лагьайтIа, Махачкъаладин туьквенрайни базаррай теклифзавай гзаф шейэрин къиметар Москвадинбуруз мукьва я. Амма ге­къиг гьа: Москвада зегьмет чIугваз­вай­бурун мажибар 40-60-80 агъзур я.

Туьквенрив, базаррив гекъигайла, жемятдин тIуьнрин карханайра (кафеяр, столовояр, кофейнияр, ресторанар) къиметар чи инсанрин гъил агакьзавайбур я. Вучиз лагьай­тIа, абур шегьерда гьар са районда, магьледа, куьчеда ава. Карханайрин иесийри агьалияр чпин суфрайрихъ атун патал ужуздиз, амма тIямлу хуьрекар гьазурзава. Чебни — жуьреба-жуьре.

КIвалахиз къвезвайбурувай, мугьманривай  кIва­лер регьятдиз кирида кьаз жезва. Исятда меркезда эцигнавай цIийи кIвалерин чIехи пай буш я лагьайтIа жеда. Анриз иесийри кирида инсанарни ахъайзава. Къиметар 10 агъзурдалай га­тIунна,  къанни цIуд агъзурдал къведалди къачузва. Ше­гьердин инсанар яшамиш жез лап хъсан, къулай­ чкаяр, куьчеяр яз гьисабзава: Гьамзатован, Ярагъвидин, I Петрдин, Гьамидован куьчеяр, Советский район… Виридалайни къулайсуз (иллаки марфар къвайила) чка Акушинскийдин куьче яз гьисабзава.

Гьа са вахтунда къейд ийиз кIан­зава, меркез экономикадин, яша­йи­ш­­дин, культурадин жигьетдай вилик тухуник, ам гуьрчегди, михьи­ди авуник лайихлу пай кутун патал ше­гьердин администрациядин  къуллугъчийрихъ галаз санал саки вири карханайрин, идарайрин активистар, волонтерар, жегьилрин пар­ламент­дин членар, къайдаяр хуьдай органрин къуллугъчияр, яратмишдай коллективрин векилар алахъзава.

Махачкъала мугьманриз тикрар те­жер хьтин, кьетIен хушвал гъидай­ шегьер я. Тарки-Тау дагъдин ценерив гвай и шегьерда жуьреба-жуьре халкьарин культураяр, динар сад-садак какахьнава. Шегьер чIе­хи жезва. Меркездин гьукумдин кьи­ле авайбурун вилик чIехи ве­зифаяр ква: агьалийрин яшайиш  хъса­­­нарун, михьивал, къайда таъминарун, куьчеяр, коммунальный къурулушар, гьаятар, паркар, культурнидаказ ял ядай чкаяр аваданламишун. И жигьетдай хейлин крар авунватIани, хъийидай кIвалахар гзаф ама. Къуй къвердавай медени ва авадан хьурай Дагъларин уьл­кведин меркез!

Нариман  Ибрагьимов