Гьикьван ри­кIиз тIал акъуддай суал я? “Тер­рорист” гафуни “бандит”, “вагьши”, “инсафсуз”, “ивидихъ къанихди”, “чапхунчи”, “жаллатI” ва мад маса гафарни рикIел гъизва. Бес аялар малаикар яз чилел къвезвайбур тушни? “Аял авачир кIвал яд атIай регъуьз ухшар жеда”, лугьузва эхир…

Малаик къузгъундиз, жанавурдиз гьикI элкъвезвайди я?..

Икьван суалар зи рикIел эхиримжи вахтунда чи хейлин СМИ-ра (телеканалрай, Интернетдай, газетрай) раижзавай сюжетри, къалурунри, чи репортерри, журналистри, педагогри, психологри лугьуз­вай гафари гъанва.

Умудлу я, зун хьиз, къарсатмишнавайбур мадни ава. Намуслу са касни аял вагьши хьуни, ам жал­латIдиз, террористдиз элкъуьни, бажагьат, секиндиз тада…

Ингье са мисал. Январдин вацра, нубатдин каникулрилай гуь­гъуьниз, чи республикадин телевиденидай, гьелбетда, Интернетдин сайтрайни, саки 2 гьафтеда Махачкъаладин 40-нумрадин юкьван школадин гьаятда са десте гадайри чпихъ галаз кIелзавай руш “тербияламишзавай” тегьер къалурна. Чкадин участокдин инспектор кьабулай “серенжемрикайни” рахана. Амма суалрин звал яваш хьанач. ГьикI хьи, аялрин гьа ихьтин “кье­гьалвилер” Россиядин кьилин телеканалрайни датIана ашкъидалди вилик гъизва. Аялри аялар, муаллимар, яшлу ксар, акьалтIай вагьшивилелди жаздандал гъизвай, нажахар, чукIулар, гьатта ружаярни тапанчияр гваз мектебдиз физвай тегьерар къалурзава.

Ихьтин сюжетар виликрай Америкадин, Франциядин, Германиядин школайрай къалурдай. Гила Россия абурулай вилик акатнавайди хьиз я. Яраб им чав гьа Европадайни Америкадай агакьзавай “багьа ивирар” я жал?.. Россиядин школайрин аялар алатай виш йисара гьакьван “цивилизациядикай”, “демократиядикай”, руьгьдин культурадикай, къени адетрикай магьрум яз амукьнай жал? Советрин педагогика гьакьван зайифди, инсаниятдин агалкьунрикай хабар авачирди тир жал?.. Зун гьеле К.Ушинскийдикайни Л.Толстоякай рахазвач. В.Ленин, Н.Крупская, А.Луначар­ский, А.Макаренко, Дм.Лихачев… педагогикадай гьакьван зайифбур тирни?.. ЦIийи “демократри” чпин “реформайралди”, лугьудайвал, аял чуьхуьдайла, чиркин ятарихъ галаз санал гьа аял вични хъуртал гадарначтIа гьа?..

Вучиз инсанрин руьгьдай регъуьвал, кичIевал, намуслувал, къайгъударвал, мергьяматлувал квахьзава?..

Дагъустанви гадайри чпихъ галаз кIелзавай рушаз гузвай “тарс” гьихьтинди я?  Кьилел затI (фите) алач лугьуз (зун ягъалмиш туштIа), рушаз кьуьл гун тIимил яз акуна, ам цавай гъана чилел — муркIадал гьалчзава. Гьанал туна, гадаяр (“кьегьалар”) чеб са патахъай килигзава… Вучиз абуру, са куьни­хъайни кичIе тушиз, чпи ийизвай угърашвилер видеокамерайриз къачуна, жуьреба-жуьре сайтрай  кьегьалвал хьиз къалурзавайди я? Вучиз икI алакьзава?..

Аквазвайвал, яваш-яваш чи школа чаз течир жуь­редин идарадиз элкъвезва. Гьатта рушариз кьилди, гадайриз кьилди классар ачухун, мектебрин программайра диндай (динрай) тарсар тун, маса  крарни истемишзава. Кьилел фите алачир рушариз “тарс” гунни, за кьатIузвай­вал, гьа  “алимрин” ирс я. И тегьерда давам хьайитIа, са вахтундилай чаз рушариз кьилди, гадайриз кьилди, мусурманриз кьилди, хашпарайриз, чувудриз, масабурузни кьилди мектебар герек жедачни?.. Чи “цивилизация” гьи дережадив агакь­датIа?..

Жавабар жагъурун четин жезва. Чидач, кIелзавайбуру гьикI фи­кирдатIа, заз и крар вири, сифте нубатда, чи образованидинни тербия гунин хилен вири векилрин, иллаки чи къенин “реформаторрин” тахсир яз аквазва. Месела, “Звезда” каналдай и мукьвара, “Особая статья” лишандик кваз, чIехи гьуьжет — дискуссия тешкилнавай. Ана 1990-йисарилай инихъ ханвай ­же­гьилрин кьадар-кьисмет ва ­абу­рухъ галаз санал чи обществодин, санлай Ватандин кьисметни гьихьтинди хьун мумкин ятIа, веревирдзавай. ЦРУ хьтин къецепатан махсус къуллугъриз чина алай аямдин шар­тIара, кьил-кьилелай алудна, ялаварни шемер гваз майданрал акъудун патал жегьил ахмакьар, обществодилай са гьикI ятIа наразибур, кар-кеспидик квачиз, ­кепекрихъ лукIвилени физ гьазурбур жа­гъурун кIусни четин туширди раижзавай. Кьилин “душманарни” Америкада ва я маса  са гьина ятIа ваъ, ина, чи шегьеррани хуьрера, тербияламишзавайди инкар­за­вачир. Тамам несилар чина тер­биядивай, гьакъикъи чирвилеривай, тарихдивай ва пак адетривай къакъуднавайди, исятда кьиле физвай саки вири чIулав гьере­катрин бине гьана, чи образованидинни тербиядин, культурадинни тарихдин, адетрин ирсинив эгечI­завай тегьерра авайди субутзавай. Гьавиляй чи школьникриз пара вахтара жувандини патанди, дустни душман, михьидини чиркинди, экуьдини чIулавди чара ийиз чизвач. Ин­сафсузвал, чапхунчивал, къастуналди инсандин уьмуьр чIурун, яшлу несилар жаздандал гъун, тарихда ерли са затIни хъсанди тахьайди хьиз къалурун гзаф пропаганда ийизва. Ибурал гила “михьи дин” гвайбурун истемишунарни, “цIийи хъийизвай” адетарни алава жезва. “Тарсар” гузвайбур гьавиляй гзаф я…

И кар лап вини дережайрани такуна туш. Амма гьакъикъи серенжемар кьабулун, мектебни муаллим, илимни алим, духтурни культработник чпин дережада эцигуникай, абур хуьникай рахаз, къайгъу чIугун яргъал вегьезва. Им акьал­тIай залан гъалатI, чIуру гьакъи­къат, чавай квахьзавай  несилар тирди, гьайиф, парабуру кьатIузвач. Нефсинин гъиляй маса  ивирар аквазмайди хьиз туш. Им я чна, вирида, кьил акъудна кIанзавай тарс…

Несилар хуьн — чи кар алай проект, стратегия, кьилин рехъ тушни?..

Мердали Жалилов, литературадин отделдин редактор