Ватандин ЧIехи дяведа Гъалибвилин нетижадал гъайи хейлин женгер хьана. Тарихда гьатнавайвал, абурукай виридалайни ивияр экъичайди, инсафсузди, къурбандар арадал гъайиди ва душмандин алчах мурадар чIурайди Сталинград хуьн ва ам азад авун патал кьиле фейи женг хьана.

1942-йисан гатуз фашистар Волга вацIун патарив агакьна. Германиядин командованидин макьсад, Кьиблепата советрин кьушунар къирмишна, Кавказдин нафтIадин ва Дондин, Кубандин хуьруьн майишатдин девлетлу районар кьун, советрин кьушунар сад-садахъ галаз алакъалу  ийизвай  коммуникацияр, рекьер,станцияр къай­да­­дикай хкудун ва гьа идал­ди дяведа гъалибвал къазанмишдай шартIар арадал гъун тир. И зулуматдин план Гитлераз Паулюсан 6-армиядин куьмекдалди са гьафтеда кьилиз акъудиз кIанзавай. Амма…

1942-йисан 16-17-июлдиз Сталинграддин женгинин сифтегьан пай башламиш хьана. Шегьердал гьужумзавай Ф.Паулюсан армиядик 270 агъзур аскер, 3 агъзур миномет, туп, 700 танк авай 13 дивизия акатзавай. Абуруз гьакI генерал-полковник Вольфрам фон Рихтгофена регьбервал гузвай цавун 4-флотдини (1200 самолет авай)  куьмек гузвай.

Советрин Союздин патай душмандиз акси яз маршал, командующий С.Тимошенкодин регьбервилик квай Сталинграддин фронт акъвазна. Адак 62, 63, 64 ва 21-армияр, гьавадин 8-армия ва гуьгъуьнлай арадал гъайи 1 ва 4-танкарин армияр акатна. Абурун ихтиярда гьакI Волжский военный флотилияни туна. ЯтIани душмандихъ танкарни минометар 1,3, самолетар ва аскерарни 2 сеферда артух авай.

23-июлдиз генерал-полковник Ф.Паулюс кьиле авай армияди Сталинград, Астрахань ва Волгадин къерехар кьун патал гьужум башламишна. Душмандин танкарин ва маса техникадин соединенийри 62-армиядин сенгерар кьатIна, Каменский район гъилик авуна. Голубинский районда абур Дондин къерехрив агатна. Зурба къуватар ишлемишна авур гьужумдин нетижада советрин пуд дивизия душмандин гьалкъада гьатна. Нем­сери гьакI 64-армиядин эр­чIи пата авай частарни кIеве ту­на. 23-августдиз душман Сталинграддин къваларив атана. Фашистривай чпиз кIан­и­в­ал виликди гьерекатиз жезвачир. Ихь­тин кар акурла, немсеринни фашистрин командованиди Сталинграддин терефдихъ Италиядин армия,Кавказдихъ гьерекатзавай танкарин 4-армия рекье хтуна. Сталинград хуьзвай советрин частар 800 километрдин мензилда яргъи хьанвай. Фашистрин авиацияди, югъ-йиф тал­гьуз, шегьердал бомбаяр ве­гьезвай. Абурун кьадар са миллиондилай алатнай. Ше­гьерда кьил акъуддай са мум­кинвални амачир. Гъиле яракь кьаз жедай гьар сад душмандин аксиниз къарагъна.

Ихьтин четин гьаларай экъе-чIун патал Ставкади Сталинграддин терефда авай кьушунриз куьмек яз Генеральный штабдин начальник генерал-полковник А.Василевский ва Верховный Главнокомандующийдин заместитель, армиядин генерал Г.Жуков ракъурна.

Августдин эхирра немсерин танкар шегьердин тракторар акъуд­дай заводдиз гьахьна. 14-сентябрдиз немсер шегьердин вокзалдик акъатна. И женгера генерал-лейтенантар В.Чуйкова, С.Шумилова регьбервал гузвай армийри, А.Родимцев кьиле авай дивизияди, генералар А.Голованова, С.Руденкоди регьбервал гузвай авиациядин частари душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьуна.

1942-йисан 18-ноябрдалди Советрин Армиядин кьушунри, халкьдин къатарикай арадал гъанвай дестейри (ополченцияр) Сталинград хуьн, душман Кавказдихъ, Кубандихъ ахъай тавун патал четин ва къизгъин женгер кьиле тухвана. Советрин аскерри, офицерри гьейранвалдай хьтин игитвилер къалурна. Са гьафтеда Европадин бязи уьлквеяр кьур фашистри Сталинграддин са кIвал, куьче кьун патал гьафтеяр харжзавай. Саки вири шегьер гъилик авунатIани, гзаф кьадарда телефвилер арадал атанатIани, абурулай гъалибвал къачуз алакьнач. Июлдилай 18-ноябрдалди душмандин 700 агъзур аскер телеф хьана, агъзур танк, 2 агъзурдалай ви­низ яра­кьар, минометар, 1400 самолет бар­батIна. 19-ноябрдиз Сталинграддин фронтдин вири сергьятда авай советрин кьушунри душмандал гьужумна. Не­тижада чи армийри 13,5 агъзур яракь ва ми­нометар, агъзурдалай виниз зениткаяр, 900 танк, агъзурдалай виниз самолетар, артиллериядин яракьар кардик кутуна.

23-ноябрдиз Кьиблединни РагъакIидай патан фронтдин тан­карин 4- ва Сталинграддин фронтдин механизированный 4-корпусрин частар Советский тIвар алай хуьруьн патарив сад-садал туьш хьана ва абуру душмандин дестеяр (300 агъзур аскер ва офицер) гьал­къа­да туна. Декабрдин вири йи­къара душманди гъиляй акъат­навай чилер хкьун ва гьалкъада авай армияр азад хъувун па­тал еке ала­хъунар авуна, ам­ма душмандилай Гитлеран истемишун кьилиз акъудиз алакьнач.

1943-йисан 31-январдиз советрин кьушунри фа­ши­стрин кьушунрин Кьиблепатан десте тергна. Адан амукьаяр, 6-армия­дин командующий Ф.Паулюс кьиле аваз, есирда гьатна. 2-февралдиз Кеферпатан дестедин амукьайрини чеб есирдиз вахкана.

Гьужумдин женгера немсерин кьве, румынрин кьве, Италиядин са армия барбатIна. Гьа икI, 1942-йисан 19-ноябрдилай 1943-йисан 2-февралдалди фашистрин кьушунрикай 800 агъзур кас телеф хьана. Дуьньядин тарихда гьакьван армияр гьалкъада гьатна ва къирмишай женгер мад малум туш.

Сталинграддин женгина вишералди дагъустанвийрини иштиракна ва абуру гьейранвалдай хьтин игитвилерни къалурна. Абу­рукай сад Донский фронтдин 149-стрелковый кьилдин батальондин сержант Гьамзат Асретов тир. А къизгъин макъам­ ада икI ри­­кIел хканай: “Чи вилик ше­гьерда авай душмандин частар виликди гьу­жумзавай чи армийрин хуруз ахъай тавунин везифа эцигнавай. 19-ноябрдиз чи арада лап къизгъин женг кьиле фена. Нетижада вишералди немсер кьена, 20 фашист есирда кьуна, гьакI чи гъиле 8 пулемет, 2 туп, 60 автомат, гранатар авай ящикар гьатна. 23-ноябрдиз Кьиб­лединни Рагъ­акIи­дай патан ва Сталинграддин фронтар сад-садак какахьна. И шад югъ советрин гьар са аскер патал ри­­кIелай тефидайди хьана…”

Волгадал душман кукIвару­ни санлай Ватандин ЧIехи ва Дуьньядин кьвед лагьай дяведа акьалтIай дегишвал туна. Душмандин кьушунар советрин чилелай михьиз чукурдай мумкинвал гана.

Хийир Эмиров