Хасбулат Аскар-Сарыджадин — 120 йис

Къадим Ахцегьар бажарагълу сихилралдини баркаллу ксаралди машгьурни я, тафаватлуни. Машгьур Саруйрин сихилдикай Хасбулат  Аскар-Сарыджадин  къамат иллаки, кьакьан дагъ хьиз, хкатна аквазва. И йикъара ам дидедиз хьана 120 йис жезва (1900-1982)

РагъэкъечIдай патан классический скуль­п­­турный искусстводин бине кутур (СССР-да мусурманрикай пешекар сифте скульптор, ам Дагъустанда 30 йисуз пешекар тек са скульптор яз амукьна) Хасбулат СССР-дин художникрин Союздин член, “Да­гъус­тан­дин халкьдин художник”, “Дагъустандин искусствойрин лайихлу деятель”, “Къазахстандин искусствойрин лайихлу деятель” — гьуьндуьр тIва­ра­риз, “Знак Почёта” кьве ор­ден­диз ва гьукуматдин дережадин маса шабагьриз лайихлу хьана. Ихьтин чIехи гьуьр­метдин себеб къалурун яз, скульптордин гъи­лин 60-далай артух монументальный яратмишунрикай иллаки тафаватлубурун тIварар кьан: Ма­хач­­къа­­лада Махач Дахадаеваз, СтIал Сулейманаз, Гьамзат ЦIадаса­диз, Рыбинскда Владимир Ле­ниназ, Ахцегьа Валентин Эмироваз къванцикай атIана хкажнавай зурба памятникар.

Аскар Сарыджадикай рахадайла, инал 1974-йисуз ам Ахцегьа Советрин Союздин Игит лётчик Валентин Эмирован памятникдал алахънавай вахт фикирдиз хквезва зи. Чун, 8-классдин аялар, устадди кIвалахзавай тегьердиз гьейранвилелди килигиз акурла, ада “куьн пионеррин яратмишунин кIвалин кружокрик квани?” лугьуз, чаз искусстводикай насигьатдин суьгьбетардай. Гьелбетда, а макъамда чун гьихьтин зурба касдихъ галаз суьгьбетзаватIа гъавурда авачир. Гьа вахтунда скульпторди а паркунин кьилихъ (парк вич куьгьне сурара ава) кьилди кучукнавай вичин буба Нуьгьбеган ва чIехи буба Алискеран сурарни гуьнгуьниз хканай.

Аллагьдин патай Саруйрин сихилдиз, якъин­, кьетIен бажарагъ-пай ганва. 126 йисан­ яшариз акъатай чIехи буба Алискер Аскаров 1839, 1848-йисара урусрин аскеррихъ галаз Ахцегьрин, Ахульгодин къелеяр хуьнин женгерин ва 1877-78 йисара гьукуматдин аксина къарагъай халкьдин бунтарин иштиракчи яз, гъурбатдиз суьргуьнна. Кьуд йисалай хайи ватандиз хтана. ЧIехи хизандин кьил, камаллу агъсакъал 126 йисан яшарив (1812-1938) агакьдалди кьил кьилеллаз яшамиш хьана. Буба Нуьгьбег Аскаровни (1870-1958) вирибур хьтин адетдин инсан тушир. Ахцегьрин медресада, светский мектебда, ахпа Ставро­полдин гимназияда ва Бакудин реальный учи­лищеда чирвилер къачур ада вичин алакьунар гьар жуьре рекьера — Ширвандин полкуна­ дяведин къуллугъчи, Бакуда Нобелан нафтIа­дин мяденрин устIар ва гьа са вахтунда Ба­­­куда инкъилабчийрин куьмекчи яз агал­кьун­ралди ахтармишна. Гуьгъуьнлай, хизандин ме­сэ­лаяр себеб яз ва “Фарук”-дин инкъи­лаб­чийрин чинеба тапшуругъар гваз, Ахцегьиз хтана, почтадинни телеграфдин къуллугъчивиле кIвалахзава. Амма “жемятдин арада инкъилабдин таблигъат тухузва, къадагъа лите­ратура чукIурзава” лагьана, тахсирар кутуна,­ пачагьдин гьукумдарри ам хизанни галаз дуьз­ 10 йисуз Армавир шегьердиз суьргуьннай.

Гъиляй гьар са кар къведай Нуьгьбег Ас­каров лезгийрин сад лагьай художник хьизни­ малум я. Абдулвагьид Вагьабован (Н.Аскаровакай заз суьгьбетни Ватандин чIехи дя­ве­дин ветеран, РСФСР-дин лайихлу духтур, СССР-дин Верховный Советдин депутат рагьметлу Абдулвагьид духтурди авуна) кIва­лин цлак дуст Нуьгьбега пишкешай, вичи ягълудин рангаралди чIугунвай Шалбуз дагъдин­ итижлу шикил — пейзаж квай. Урус, туьрк, араб чIалар чидай Нуьгьбег милли музалатралди устадвилелди къугъвадай ва Идрис Шамхалован тIалабуналди  халкьдин театрдин деко­раторвилин везифаярни тамамарзавай.  Ихьтин­ бубадин ва савадлу мегьрибан Марьям диде­дин дуьз тербиядик акатай вад хцикай (Юсуф, Асеф, Бейбулат, Хасбулат, Асланбег) ва пуд рушакай (Сефият, Саяд, Белла) искусстводин зурба устадар, бубайрин баркаллу крар давамарзавай халис ватанпересар хьана.

Хасбулат Сарыджадикай чун кьилди рахада. Исятда Аскароврин хизандин муькуь ве­килриз килигин. Искусстводал рикIивай машгъул тирвиляй (абуру сада манияр лугьудай, сада кьуьлердай, сада чIагъан, далдам, саз ядай…) ахцегьвийри  абурун кIвализ гьуьрметдивди “культурадин макан” лугьудай. Бязи вахтара, къуншиярни кIватI хьана, абуруз гьатта сегьне-тамаша къалурдай. Гележегда Юсуфа Главмилициядин штабдин  начальниквиле­, ДАССР-дин Госпландин кьилин пешекарвиле, Хасавюрт окрисполкомдин секретарвиле, Ах­цегь райсуддин силисчивиле кIвалахна. 1934-йисуз рагьметдиз фе­на. Асеф Нуьгьбего­вичакай СССР-дин илимрин академиядин Да­гъустандин филиалдин тежрибаяр кьиле туху­дай базадин директор хьана. Бейбулат Да­гъус­танда сад лагьай ки­норежиссёр, кинооператор тир, ада Азербайжандин киностудияда ва Мосфильмда, Да­гъус­тандин Госполитуправленидин комендантвиле кIвалахна. Асланбега, Москвада Со­­юзкинохроникадин оператор яз, саки вири Советрин Союз кIвачелай авуна. Москвада театрдин курсар акьалтIарай Сефиятакай Вахтангован тIварунихъ галай те­атрда ар­ти­ст­ка жезва. “Мосфильмда” кIва­ла­хиз, да­гъус­танви сад лагьай пешекар киноактриса тир ам “Адетрин къармахра”, “Иван Грозный”, “Чадура”, “Заур абрек”, “ЛукIран лувар” кинофильмайра еке устадвилелди кьилин ролра къугъвана. Саяд (Сарет) лагьай­тIа, Ах­­цегь­рин халкьдин театрда кIвалахай дагъ­ви­ сифте дишегьли тир (“Аршин мал-алан” тамаша­да Гуьлчарыдин ролда къугъвана). Вичин вах­тунда Москвада Ломоносован тIва­рунихъ галай госуниверситет куьтягьна, “Пионерская правда” газетдин махсус кор­рес­пондентвиле кIвалахай Белла Нуьгьбегов­на лезгийрин арада пешекар сад лагьай журналистка я. Аскароврин тухумдин ирс-рехъ абурун цIийи несилдини лайихлувилелди давамарзава.

ИкI, Армавирда Нуьгьбега вичин хва Хасбу­лат, музыкадиз адан майилвилер акуна, музы­кадин хсуси мектебдик кутазва. Милли алатрал хъсандиз къугъвазвай зигьинлу гадади гье­веслудаказ пианино ягъиз чирзава, халкьдин манияр къайдаламишунал (аранжировка)­ машгъул жезва, гьакI музыка теснифиз башла­мишзава, артухлама Темир-Хан-Шурада ва ма­­санра концертра иштиракзава. И машгъу­лат­ра ам вичин дуст, гележегда бажарагълу му­зыкант ва композитор, Дагъустан­дин компо­зиторрин Союздин бине кутур Готфрид Гьасанова (адаз Дагъустандин пешекарвилин музыкадин буба лугьузва) гьевесламишна. 1918-йи­суз Хасбулата гьатта “Каспийдин лепе­яр” вальс теснифзава ва пуд йисалай Муэт­дин­ Же­­малан (гележегда адакай Да­гъустан­дин   ху­­дожникрин Союздин бине кутур зурба ху­дож­ник­ хьана) художественный экспедиция­дик кваз Да­гъустандин хуьрера къекъвез, му­зыкадин фольклордин эсерар кIватIза­ва ва ахтармишзава. И вахтунда абуру куьгьне хуьре­ринни кIвалерин, зегьметкеш дагъвийрин, акур кьван итижлу шейэрин шикиларни чIуг­вазва. Куьрел­ди, милли культура ахтармишунин ва дагъви­яр музыкадиз, искусстводиз шерик авунин, уя­харунин мураддалди абуру халкьдин 100-дав агакьна манияр кIватIна ва гьакьван­да­лайни пара маналу гьар жуьре шикилар ­чIу­гу­на.

Хасбулат Аскар-Сарыджадин чирвилеринни итижрин сергьятар акьван гегьенш тир хьи, гьа 1921-йисуз ам Москвадин консерваториядик экечIна. Ада машгьур композитор Иполитов-Иванован гъилик кIелна, азад вахтунда экспедицияда кIватIай маниярни гьаваяр къайдадик кухтуна. 1922-йисан гатуз Да­гъустандиз ял ягъиз хтай Хасбулатаз Да­гъус­тандин гьукумдаррин теклифдалди вичин дуст Жемалахъ галаз Баку, Тифлис шегьерриз яратмишунин командировкадиз фидай мумкинвал хьана. Анра чкадин меденият ахтармишдайла, Бакуда машгьур композитор Узеир Гьажибеговахъни художник Азимзаде Азимовахъ галаз гуьруьшмиш жезва, Тифлисда Евгений Лансереди вичин виликан ученикар гуржийрин машгьур скульптор Яков Николадзедихъ галаз танишарзава. Гьа икI, и ко­мандировка Хасбулат Аскар-Сарыджа патал уьмуьрдин кьадар-кьисмет гьялзавайди хьана. “Бажарагълу скульптор Яков Николадзедихъ галаз таниш хьуни зи кьисмет дегишна, закай скульптор хьана”, — гуьгъуьнай кхьена ада вичикай ихтилатда.

1923-йисуз Хасбулат, музыкадин рехъ ту­на, Ленинграддин высший художественно-технический институтдик экечIзава. ХХ асирдин зурба скульптор-педагог А.Матвееван гъи­лик кваз и вуз  агалкьунралди акьалтIарна. Ам тежриба къачун патал Италиядиз рекье твазва. 1928-йисуз Ватандиз хтай устад, йиф-югъ талгьана, яратмишунин кIвалахрал алахъ­зава. Махачкъалада Каспий гьуьлуьн къерехдив гвай паркуна вичиз М. Горькийди “ХХ асирдин гомер” тIвар гайи чIехи шаир СтIал Сулейманаз (1949-йисуз эцигна, паркни шаирдин тIварцIихъ гала), Ленинан майдандин кьилихъ Дагъустандин халкьдин ша­ир Гьамзат ЦIадасадиз (1956-йис), ракьун ре­кьин вокзалдин майдандал Махач Дахадаеваз (1971), Алма-Ата шегьердин кьилин майдандал къазах халкьдин игит Амангельды Имановаз (1947-йис), Ярославдин областдин Рыбинск шегьерда В.И.Лениназ (1957-йис) зурба памятникар хкажай ва пара чкайра цIуд­­ралди павильонарни выставкайрин залар безетмишай устаддин алакьунрал гьукуматди лап чIехи къимет эцигна.

Хасбулат Аскар-Сарыджа писатель тирдини парабуруз малум туш. ТIебии бажарагъдин инсан гьар са патахъай бажарагълу жеда лугьурвал, адан къелемдикай “Кьве дуст”, “Кьа­кьан дагълар”, “Къизилгуьллер ва цацар” пьесаяр, “Хенжел ва шиш” повесть, гъве­чIи гьи­каяйрин кIватIалар, гьакI публицис­тикадин эсерар хкатна. Москвада 82 йисан яшда аваз рикI акъвазна, чавай къакъатай ам Вагановский сурара кучукнава. Аллагьдин рагь­мет­дик кваз хьуй вич!

Разивилелди къейд ийин, Дагъустандин милли скульптура арадал гъайи ва вилик ку­тур зурба устаддин кар-рехъ къе агалкьун­рал­­­ди адан ватанэгьли, скульптор-монументалист, Россиядин лайихлу художник, Да­гъус­тан­дин искусствойрин лайихлу деятель, РФ-дин ху­дож­никрин академиядин лап чIехи шабагьдин — Къизилдин медалдин сагьиб Ше­риф­ Шагьмарданова давамарзава.

Дашдемир  Шерифалиев