Гьар йикъан яшайишдин амукьаяр, зир­зибил (ТБО) кIватIун, тухвана тергун ва я абурукай менфят къачун алай вах­тун­да хци месэладиз элкъвенва. Арадал къвез­вай зирзибилрин хъуртари чи хуьре­ринни шегьеррин акунар чIурунихъ галаз санал элкъвена кьунвай тIебиатни чиркинарзава. Экологиядин мусибатдин гьалар са юкъуз ваъ, инсанрин меденисузвилинни чиновникрин къайгъусузвилин нетижа­да йисаралди арадал къвезва. Виридалайни чIуруди зегьле ракъурдай и хаталу гьалдихъ галаз инсанар вердиш хьун я.

И макъалада ихтилат асул гьисабдай Ахцегь райондикай физватIани, месэла вирибуруз талукь акьалтIай важиблуди тирвиляй адал са тIимил гегьеншдиз акъвазин. Урусатдин сергьятра гьар йисуз кIватI жезвай 40 млн. тонн ТБО-дин анжах 15% кIватIна тергиз, менфят къачуз жезва. Амай пай лагьайтIа, тухуз свалкайрал гадарзава, нетижада садакай масадак акатдай хаталу азаррин чешмеяр арадал къвезва. Къанундалди Роспотребнадзорди ТБО кьилди-кьилди кIватIиз тухунал ва ам гьялунал гуьзчивална кIан­зава. Талукь тир шартIар, гьялдай карханаяр авачирвиляй гьакъикъат къе чаз аквазвайди я.

Дагъустанда ТБО кьабулдай ва гьялдай ихтияр авай кьве полигон ава — Избербашдани Къизлярда. Вири республикадай зирзибил анриз тухун лазим я. Амма анра Дагъустанда йикъа кIватI жезвай кьван (гьеле икьван чIавалди авайдакай рахадач) амукьайрин рабатвал ийиз жезвач. Махачкъаладани кваз яшайишдин кIеви амукьаяр кьилди-кьилди контейнерриз кIватIиз тежезвайвиляй, полигонра сортироватдай махсус комплексар авачирвиляй ТБО-диз талукь ме­сэла тамамдиз гьялиз жезвач. Гьелелиг вахтуналди тIе­би­ат­ди ви­ри хасаратвилер эхзава. Ам­ма чIу­ру гьалдин, кардин вилик пад кьаз та­хьай­тIа, чна эгъуьнзавай фу­руз чун аватунин хаталувал ава.

Къейд ийин хьи, Ахцегь райондин руководстводин кьетIи гуьзчивилик кваз 2017-2018-йисара чкадин администрацийрин ва жемятди тешкилай ме­лерин къуватралди райондин мулкар цIуд йисаралди кIватI хьанвай зирзибилрикай михьи авуна. Гуьгъуьнлай, гьар юкъуз райцентрадин ва чIехи хуьрерин куьчейра махсус улакьар къекъуьриз, зирзибилар Гъурун кIамун полигондал кIватI хъийиз хьана. Ихьтин гьаларал вири рази тир ва кьуд пад михьи хъхьанвай. Райондин мулкар цIийи кьилелай чиркин хъхьунин месэла 2019-йисан 1-январдилай кьулухъ пайда хъхьана. Дугъри я, сифте са зур йисан къе­не жемятди и кар гьисснач, вучиз ла­гьайтIа зирзибилар гьа адет хьанвай къайдада кIватIзавай, амма гуьгъуьнлай и кар акъваз хьана, садани кIватI хъувунач.

— Районда зирзибилар кIватIун ва тухун патал аукцион малумардайлани, чун хабардарнач. Майдандиз лицензия гвай анжах са иштиракчи — “Экологи-ка” OOO экъечIна, Кьиблепатан Дагъустандин зонада региональный операторни гьадакай хьана, — суьгьбетзава Ахцегь райондин администрациядин депутатрин собранидин председатель Абдулкерим Палчаева. — Зирзибил тухунай жемятдивай къачудай пулдин тарифарни тайинарна. Хиве кьурвал, и карханади гьар юкъуз, зирзибилар кIватIиз, райондай акъудун лазим тир. Амма кIвалахдай кас хьанач. Гуьгъуьнлай малум хьайи­вал, чпихъ материалринни алатрин база ва чи шартIара кIва­лах­дай тежриба авачир абурувай и кар тамамариз хьунни мумкин тушир. Райондин руководстводихъ галаз кьиле фейи гуьруьшдал “Экологи-ка” ООО карханадин регьбер Альберт Черникова чавай куьмек тIалабна. Адахъ инанмиш хьана, райондин кьил Осман Абдулкеримован регьбервилик кваз чна 5-6 вацра бюджетдинбур тушир 3 миллион манатдилай артух пулдин такьатар серфна (и рекье бюджетдин пул харждай ихтияр авач), виликдай хьиз ТБО тухуз эхгечIна. Сифтедай районэгьлийри месэладин хцивал гьиссзавачир ва, дугъри я, парабуру зирзибил тухунай тайинарнавай пулни гузвачир. Са кьадар вахт алатайла, зирзибил кIватIза­вай рабочийрив мажибар ахгакьнач, инал-анал хъуртар пайда жез, лап беябурчиви­лин гьалар, шикаятар арадал атана. Куьрелди, месэла гьялун патал чун судриз, гьукумдин кьилевайбуруз ши­каятар авуниз мажбур хьана. Нетижада са шумудра “Экологи-ка” ООО-дин чIе­х­ибур де­гиш хьа­на (Къазибегов, Мегьамедов…), амма месэла гьа авайвал амукьна. Гьар юкъуз зирзибилар кIватIиз, Избербашдин полигондал тухвана кIани чкадал кьве гьафтедилай садра Ахцегьа Ленинан тIвару­нихъ галай куьче михьиз, зирзибил Гъурун­ кIамун патав гадариз хьана. ИкI чна, вири сад хьана, михьи хъувур хуьрер, кIамарни де­реяр, гьайиф хьи, мад хъуртарив ах­цIана….

И татугай гьалдал эхир эцигун патал райондин руководстводи “УЖКХ” МБУ-дин базадин бинедаллаз лицензия къачуна ва “Экологи-ка” ООО-дин руководстводихъ галаз четин рахунрин нетижада субпудратчивилин (субподрядчик) икьрар кутIунна. ИкI, сентя­брдин вацралай региональный оператордин везифаяр УЖКХ-ди кьиле тухузва, гьалар пайгардик акат хъийиз­ва.

— КIвалахдай лицензия гъиле гьатуникди чаз, “Экологи-ка” ООО-дин субпудратчи яз, кьилдин ксарихъ ва идарайрихъ галаз махсус икьрар ку­тIу­ну­налди, пул кIватIдай, виликрай хьанвай буржар вахчудай (герек атайтIа, гьатта суддин куьмекдалди) ва, кьилинди, ТБО кIватIиз тухудай тамам ихтиярар ава, — лугьузва муниципалитетдин УЖКХ-дин начальник Фиридин Магьмудова. — Исятда чун цIийи контейнерар маса къачунин (фикир гьар са шей кьилди кIватIун я), бязи куьчейрай яшайишдин амукьаяр чувалралди кIва­тIун патал транспорт кардик кутунин къайгъуйрик ква. Гьелелиг ТБО кIватIиз, райондин полигондал хуьзва. Гележегда, прессламишиз, Дербентдиз, Избербашдиз тухуда. И кар патал чаз лазим техника, фялеяр, пешекарар ава. Куьчеяр михьи хъувунихъ галаз санал алай вахтунда гьар юкъуз ТБО кIватIиз тухунай гьакъи къачун патал кьилди ксарихъ, хизанрихъ ва идарайрихъ галаз икьрар кутIунунин (РФ-дин 2016-йисан 12-ноябрдиз кьа­булай 1156-нумрадин къарардал асаслу яз, региональный операторди типовой икьрардин гьакъиндай материал вичин официальный сайтдал эцигай 16 йи­къа­лай ам вич-вичелай къуватда гьатзава) ва халкь гъавурдик кутунин кIвалахар ­кьиле тухузва. Региондин оператордихъ галаз кутIуннавай кьилдин икьрар тахьун себеб яз, чи коммунальный къуллугъ­дикай менфят къачузвай кас — або­нент РФ-дин Закондалди (ч.1 ст. 8.2 КоАП) ад­министративный жавабдарвиликай азад жезвач.

— Фиридин Жабраилович, ТКО (твёрдый коммунальный отход) кIватIиз тухунин кьиметар гьихьтинбур я?

— Тарифар чна тайинарзавач, абур РД-дин тIебиатдин ресурсрин ва экологиядин министерстводин 338-нумрадин къарардалди гьеле 2018-йисан 21-декабрдиз тестикьарнава. Кьилди къачуртIа, 5000-далай артух нефес авай чкайра гьар касдивай вацра 42,85 манат (йиса 514,20 манат), 5000-далай тIимил инсанар яшамиш жезвай чкайра — 32,03 манат, яни йиса 284,36 манат пул къачузва. Гьар са идарадиз, карханадиз кьилдин къимет тайинарнава. Месела, администрациядин офисра гьар са касдилай 28,25 манат (йиса — 339 манат), юкьван чирвилерин мектебдин гьар са ученикдилай — 3,21 манат (йиса 38,52) къачузва. Чахъ галаз икьрар инкарна, ТКО тухунай пул тагудай, эко­логиядин ва санэпидистемишунрал амал тийидай кьилдин ксарал  — 1000-2000, юридический ксарал 10000-30000 манатдин жермеяр илитIда. Тагькимарин, 2019-йисан 1-январдилай чпел алай буржар вахкун тийизвай абонентар суддиз вугуниз мажбур жеда.

Газетдикай менфят къачуналди, заз, жемятдихъ элкъвена, икI лугьуз кIанзава: гьуьрметлу юлдашар, михьивал чи культурадин дережа къалурзавай, сагъламвилин замин тир кьетIен уьлчме я. Михьи­вал женнетдай атанвай затI я гьавайда лагьанвач. Ша чна чи гьаят, куьче, хуьр, рай­он умуми къуватралди зирзибилрикай михьин, элкъуьрна кьунвай тIебиат хуьн. Дуьз гъавурда акьуна кIанда, базардин экономикадин шартIара гьавая гузвай са шейни авач. Яшайишдин, яни коммунальный гьар са къуллугъдай — ишлемишзавай­ токдай, газдай, хъвазвай цяй хьиз, яшайишдин амукьаяр кIватIиз тухунайни гьакъи гана кIанзава.

Дашдемир  Шерифалиев