Тарихдин чинрай
Тарих чирунал машгъул жезвай зун ара-ара лезги хуьрериз сиягьатриз физва, чи чIехи бубайрин девиррин экспонатар, къаб-къажах, гъилин хатIарин чешмеяр, алатай вахтарин маса шагьидар кIватIзава. Ахцегьай заз гъилин хатIарал араб чIалал кхьенвай куьгьне са кIватIал гьатна. Гьайиф хьи, чешмеда автор вуж ятIа ва ам мус кхьенватIа къейднавач. И кIватIалда Дагъустанда, Дербент шегьерда вилик девирра кьиле фейи тарихдин вакъиайрикай раханва. Анай лезги чIалаз таржума авунвай са чIук заз газет кIелзавайбурун фикирдиз гъиз кIанзава.
“Гьакъикъатда и малуматар вилик хьайи ктабрай къачунва. Иран пата Къубад шагь тIвар алай зурба падишагь хьана. Ам туьркверин, фарсарин, аъжамрин ва маса вилаятрин гьаким тир. Адахъ Ануширван (Хосров) тIвар алай хвани авай.
Кеферпата, Хазар гьуьл авай мулкара Хакъан тIвар алай падишагь авай. Ам Русия, Къарал, Кърим ва маса вилаятрин регьбер тир. Адаз Аъдил вацIун къерехда жуьреба-жуьре жевгьеррикай ибарат хазина авай. Адан къуллугъда 400 агъзурдав агакьна аскерар акъвазнавай.
И кьве пачагьдин арада датIана дявеяр жезвай. Фитнедин душманвилин вахтунда Къубад шагьди Хакъан шагьдин патав, адан руш вичиз це лугьуз, кесер авай итимрикай ибарат чIехи десте рекье туна…
Хакъан абурун теклифдихъ галаз рази хьана. Ада Къубад шагьдин вилаятдиз вичин рушахъ галаз мал-мулк ва аскерарни ракъурна. Са кьадар вахт арадай фейила, Къубад шагьди Хакъаназ чар кхьида. Ана ихьтин келимаяр авай: “Чи арада авай душманвални ажугъвал акъудай, ислягьвални мукьвавал багъишай Аллагьдиз шукур хьурай. Белки, Аллагьди мад чи арада фитнени писвал хутадач. Зи тIалабун ихьтинди я: чи арада инлай кьулухъ мад мидявилер, сад-садан гъавурда акьун тавунар тахьун патал чи вилаятрин арада цал эцигин…”.
Хакъана чар кIелайдалай кьулухъ меслятар авун патал вичин вилаятда вилик-кьилик квай ксар санал кIватIна. Гуьгъуьнлай ада Къубад шагьдиз жаваб рахкурна. Ана кхьенвай: “Эй, азим тир падишагь ва баркаллу малик. Ваз Эскендар Зул Къарнейна (Александр Македонский) эцигай цлал “балад” шегьер эцигдай ихтияр ава. Чи гьукуматрин арада сергьятдин перде жедайвал…”.
Ирандин гьакимди эцигунрив эгечIун патал герек затIар, устIарар, фялеяр гьазурна. Абурухъ галаз рекьиз яракьлу кьушунар ва кесерлу инсанарни ракъурна. Санлай къачурла, абурун кьадар 40 агъзурдав агакьзавай. Абуруз “балад” шегьер эцигдай эмир ганвай.
Са кьадар вахт арадай фейила, абур къванерикай эцигнавай, са кьил Хазар (Каспий) гьуьлуьз са фарсахдин мензилдиз кьван фенвай ва муькуь кьил ЧIулав гьуьлуьз мукьва цлав агакьна. Абур эцигунрив эгечIна ва, ирид варз арадай фейила, кIвалахар акьалтIарна.
И кардикай хабар гун патал абуру Къубад шагьдиз чар рекье туна. Ана кхьенвай: “Эй, зурба падишагь! Чна Эскендар Зул Къарнейна эцигай цлак кукIурна, “балад” шегьер хкажна куьтягьнава ва адаз чна “Дарбанд” тIвар ганва…”.
Имарат эцигна акьалтIарнавайдакай хабар гузвай чар агакьайдалай кьулухъ Къубад шагь вичин хва Ануширван ва са кьадар маса ксарни галаз Дарбанддиз рекье гьатна. Чкадал агакьайла, ам гьейран жедай кIеледин цлариз килигна. Ада вичин хва Ануширван (Хосров) Дарбанддин гьаким яз тайинарна ва адаз къеледин мулкара гъвечIи кIелеяр, римлуйрин империядив кьван цлар эцигунин буйругъ гана. Эгер душманри вегьейтIа, ягъийрал эвел кьилин къеле ваъ, гъвечIи кIелеяр гьалтдайвал. И арада душманриз акси акъвазун патал кьилин къеледа авай къуватар кардик кутадайвал…”.
Мадни и кIватIалда кхьенвайвал, Азербайжанда авай лезгияр яшамиш жезвай Къубадал Дарбанд шегьер эцигай Къубад шагьдин тIвар эцигнава. Къубад шагь кечмиш хьайила, Дарбанддин кьиле авай адан хва Ануширван бубадин гьукум давамарун патал Ирандиз хъфена.
(КьатI ама)
Ариф Рустамов,
Ичинрин хуьруьн имам
