ЧIулав кьалар

Абуруз бязи хуьрера къарачиперни (душица) лугьуда. И хъчадин гьалимади ва ам вегьена гьазурнавай чайди хура, жигерра кIватI хьайи икьи, кIеви шейэр акъудда, иштягь ачухарда, сивихъ атун, гуьгьуьлар чIур хьун, къен кьун алудда, дуркIунра ва цварадин ки­седа къванер аваз хьайитIа, абур цIуруру­низ куьмекда. ЧIулав кьалар ратариз зиян я лугьуда. И кимивал сирке (уксус) ишлемишуналди туькIуьр хъийиз жедал.

ЧIулав кьалар цвар акъудун патал гужлу такьат я, акьван гужлу я хьи, цварадихъ  галаз санал ивини атун мумкин я. Гьавиляй, ишлемишиз хьайитIа, — лап тIимил кьадар (сад-кьве мискьал — 4,5 грамм са сеферда). Чебни — кьурурнавайбур, асул гьисабдай — цуьквер, пешер ва лап шуькIуь тан. ЯцIу танар ишлемишна виже къведач.

ТIенгирар

И хъчадин (мать-и-мачеха) таза ва кьурурнавай пешерикай, (дувуларни жеда) са тIимил кьванди сиве кьуртIа, астма авайла, нефес кьазвайла, хкат тийизвай уьгьуьяр квайла, куьмек жеда. Эгер тваррал, буьвелрал, хирерал тIенгиррин (бязибуру абуруз ламра-япарни лугьуда) пешер эцигайтIа, абур фад сагъ хъжеда.

Дамардин пеш

Дамардин пешинин гьам дувулрикай, гьам тумарикай ва пешерикайни хийир ава. Ам къенепатаз ишлемишуни вири органрай, гьакI нерай иви атун акъвазарда, чIур жедай, кьилел гьал къведай азар авайла, куьмекда. И хъчадин дувулрин ва я пешерин гьалима (отвар) сивера экъуьрайтIа, сухван тIалдиз, сивин азарриз (аниз, куьлуь хьана, тварар акъатнавайла, — сыпь) хъсан яз гьисабзава, зайиф хьанвай куручIар мягькемарда. Чахотка, верем азар квайла, хуралай иви къведайла, жигерра хер авайла, дамардин пешинин миже хъвада. Ихьтин мижеди гьакIни чIулав лекь, цуьлез, дуркIунар мягькемарда, анра кIеви хьанвай чкаяр ачухарда, тIуьрди цIуру­риз куьмекда, экъуьчун акъвазарда.

Кьел вегьена, дамардин пеш, пехъи кицIи кьуна, хьанвай хирерал эцигда. И хъач хирерал — кьацIарал, дакIунвай, кайи чкайрални эцигиз жеда.

Гьисабзавайвал, и пешини жигерриз зиян гуда, и нукьсан вирт ишлемишуналди туь­кIуьр хъийиз жезва. Къенепатаз гзаф ишлемишна виже къведач — 10 мискьал кьван (яни 30-40 грамм).

Явшанар

Абуруз туькьуьл кьаларни лугьуда (полынь). Ибн Синади кхьейвал, и хъчар са шу­муд жуьрединбур жеда. Абурун тумарихъни цуькверихъ, гьакI мижедихъ тандилайни пешерилай гзаф къуват, таъсир ава.

Явшанри кIев хьанвай чкаяр ачухарда, хъуьтуьларда, иштягь гъида, мягькемарда, руфуна кIватI хьайи чIуру шейэр, туькьуьлар­ акъудда. Ивидин сосудар, хур ва жигерар михьда. И хъчадин гьалима хъун, гьакIни адан пешер, цуьквер тIушунна эцигун, кьил тIазвайла, кьилел гьал къвезвайла, зайиф хьанвайла, зурзазвайла, кьил элкъвезвайла, вилерал мичI  акьалтзавайла, япарин, сивин, туьтуьнин, вилерин, руфунин, чIулав лекьинин, цуьлездин, нервийрин азарар авайла, галатун гьиссзавайла, кьилелай чIар физвайла, са куь ятIани кIасна ва я са вуч ятIани тIуь­­на, зегьерламиш хьанвайла, хийирлу я. Туькьуьл кьалари руфун мягькемарда, иштягь ачухарда, хурухъ аял галай дидейриз нек атун артухарда. Абур гьакIни гьекь акъудун патални хъсан я. Чинин нервдин уьзуьр авайла, виртIедихъ галаз явшанрин гьалима сивера, туьтера экъуьрда. Гьалима, тIушун­на­вай къаришма чин, гъилер-кIвачер, цуьлез дакIунвайла, ишлемишда. Жалгъайра тIалар авайла, абур явшанрин гьалимани сирке гуь­цIуналди алудда.

Явшанар сандухра ва я парчайринни парталрин арада туртIа, абур гъуьчIре атIу­дач. Кхьинардай рангариз явшанрин гьалима­ ягъайтIа, абуралди кхьей шейэр, ктабар куквари, кьифери недач. Зейтундинни явшанрин гьалима какадарна ягъайтIа, ветIер  эечI­дач. Туькьуьл кьаларин  гьалима хъчи­райтIа, чIу­тар, шутIар рекьида.

Явшанрин чIуру тереф ам я хьи, гьисабзавайвал, абуру руфунин сив (устье) зайифарда. И жигьетдай хъчадилай вичелай гзаф таъсир адан мижедин ширеди ийизва. Идалайни гъейри, кьил тIа ийида, беден кьурур­да­. И нукьсанар анаррин мижедалди ва я ихь­тин маса затIаралди туькIуьр хъийиз жеда.

Явшанарни гзаф ишлемишна виже къведач — сад-кьве мискьал (4-8 грамм).

Гатай цуькI

И шейини (пшено) руфун мягькемарда, беден къуватлу ийида. Амма тIуьниз акьван кфетлу туш, адакай хъсан иви тIимил арадал къведа. Яргъалди цIуруриз жеда. Цуь­кIуьн чIахар ягълуйрихъ галаз ишлемишна кIан­да, ида кфетлувал артухарда. Анжах ацан­вай не­кIеда ругур цуькI иви гзаф квай, беденда чIуру кьеж — ламувал авай ксариз хъсан я лугьуда. ТIуьниз са йисалай гзаф тушиз амукьай цуькI ишлемишун хъсан яз гьисабзава.

Турп

Турпуни иштягь ачухарда. Ругунвайди гзаф кфетлу яз гьисабзава, ада уьгьуьяр хкудда, хур ва руфун хъуьтуьларда, вилериз экв акун хъсанарда. Турп цIил-цIилна, кьел вегье­на, винелай семечкадин чIем вегьена тIуьр­­тIа, иллаки хъсан я, яни адахъ хъсан дад агалтда.

Дуьгуь

Виридалайни хъсан сортар яз Индияда, Китайда ва Иранда экъечIдайбур яз гьисабзава.

Индиядин ва Китайдин лацу дуьгуь кьезилди, хъуьтуьлди, алкIин, кикIин тийидайди же­да — иллаки островра ва гьуьлуьн къерехра­ битмишарзавайди. Грециядин, Византиядин духтурри вилик вахтара дуьгуьдал са артух къимет эциг тавун а чIавуз анра прунзчивал виликди тефинихъ, дуьгуьни заланди, цIуру­риз четинди тирвилихъ галаз алакъалу я.

Хуьрекдиз ишлемишдалди вилик дуьгуь са кьадар вахтунда це кьежирна кIанда, яни, гуьцIиз-гуьцIиз, яд са шумудра дегишариз, чуь­хуьда. АлкIидай, кикIидай (вязкий) дуьгуь­ лагьайтIа, са шумудра звал акъудиз, яд дегишарда, дуьгуь анжах ахпа хуьрекдиз, тIуь­низ ишлемишда.

Дуьгуьдихъ туьнт тебятдин инсанрин чимивал хкаждай, къайи къилихрин беден къурдай лишанар ава лугьуда. Гьавиляй къадим девиррин духтурри начагъбуруз дуьгуьдин хуьрекар гун хъсан яз гьисабзавачир. Гилан девирдин са кьадар духтурарни абурун и фикирдихъ галаз рази я лугьуда. Гьа са вахтунда дегь девиррилай инихъ вири духтурар, гьа жергедай яз Индиядинбурни, инанмиш я хьи, дуьгуьди сагъламвал хуьзва, уьмуьр яргъи ийизва.

Дуьгуьдин хуьрек тIуьрла, хъсан ахвар къведа, цихъ къарихвал, къен фин акъвазарда, бедендик ацIайвал (полнота)  кутада; дуркIунрин, цварадин киседин уьзуьрар авайлани, хъсан я. Дуьгуь квай хуьрекри чинин ранг хъсанарда. Шекер вегьена, некIеда ругунвай дуьгуьдин кфетлувал артух жезва.

Къизилгуьлдин цуьк

Багъдин яру къизилгуьл еке, атирдин ни галай, гужлу къати рангунинди хъсан я, адан цуькведин пешер (лепестки) ширинвални тIимил туькьуьлвал какахьайбур жеда. Дарман паталди гьеле тамамвилелди ахъа тахьанвай (бутон) цуьквер хкяда. Кьурурнавайбурун къуват, таъсир гзаф я. Абуру къуватар мягькемарда, гуьгьуьлар хъсанарда, беден михьда. Кьурурнавай цуькверихъ ширинвилинни туькьуьлвилин (горечь) тах кумукьдач. Таза цуькведин пешер, кьил тIазвайла, пелел, кьилел эцигда. Абурун гьалима сарар — сухвар, куручIар мягькемарун патал хъсан я. Сивин къенез тварар, тIехвер акъатнавайла, сарар-сухваривай гьам таза, гьам кьурурнавай цуьквер гуьцIуни куьмекда.

И цуькверихъай ни акалайтIа, рикIиз, мефтIедиз хъсан таъсирда, абур мягькемарда. Амма и карди сагъламвал зайиф  ксариз илирзун, зуьквем, тумавар арадал гъун, гьатта бедендиз куьлуь тварар акъатун мумкин я, бязибуруз лагьайтIа, акси яз, секинвал гу­да, ахьтин тумаварар кваз хьайитIа, абур хкудда.

Къизилгуьлдин цуькверин пешер къенепатаз ишлемишуни рикI, жигерар, руфун, чIулав лекь, дуркIунар, ратар ва икI мад мягькемарда, хуралай иви атун атуIда.  Цуькверин кьурурнавай пешер (лепестки), куьлуь авуна, кIвахайтIа, бедендал акъатнавай тварар, гьакIни хирер сагъ хъжеда. КIвачин къапари тIушуннавай, дакIун­вай чкайрални таза цуькверин пешер (лепестки) эцигуни куьмекда. Цацар ва маса кIвенкI алай затIар акьахнавай чкайрал эцигайтIа, абур регьятдиз ахкъудиз жеда. Гьамамда чуьхуьдайла, хамунивай, хъуьчIуьн кIанеривай таза цуьквер гуьцIайтIа, гьекьедин ни квахьда.

Са сеферда ишлемишдай таза цуькверин кьадар 30 грамм, кьурурнавайбурун — 10-12 грамм кьван я.

Къизилгуьлрин ягълу

Ам икI гьазурда. Таза цуьквер кунжутдин ва я зейтундин чIемедиз вегьена, яру ранг алатна, лацу жедалди, ракъиник эцигда. Ахпа цуьквер шуткьунда ва гадарда, абурун чкадал мад маса цуьквер вегьеда. ИкI иридра тикрарда. ИкI цуькверин цикIи чIем гьазуриз жеда. Ругур чIем гьазурдай рехъни ава. Куьлуь авунвай цуьквер вегьена тунвай яд кунжутдин ва я зейтундин чIемедиз барабар паяр жедайвал цада. Ахпа зайиф цIал, яд бугъ, пар хьана, анжах чIем амукьдалди ргада.

Ихьтин ягълуди кIев хьанвай чкаяр ачухарда, мягькемарда. Кьил тIа хьайила, са тIи­мил чехирдин сирке алава хъувуна, цуькведин ягълудай кьежирнавай пек, жуна пелел, кьилел эцигда. И карди мефтI мягькемарда, ана дакIунар аваз хьайитIа, абур алудда, ах­вар атуниз куьмекда. Ихьтин чIемедин стIа­лар тIазвай  япузни вегьеда. И цуькверин чIем сивера экъуьруни сухван тIал квадарда. Ихьтин ягълуди къен фин акъвазарда, ратара хер авайла, куьмекда, бедендин органар мягькемарда, тIалар секинарда.

Хиреривай ихьтин чIем гуьцIуни абур сагъарда. Какадин къиб какадарнавай и чIем кирежди кайи чкайривай, вилерин дакIун­ри­вай гуьцIда. Ихьтин къаришмадикай кудай (едкий) шейэрикди зегьерламиш хьайилани куьмек  жезва.

Къизилгуьлрин чIем къенепатаз са  сеферда ишлемишунин кьадар 25 грамм я.

ЧIутран цуьквер (ромашка)

МефтIни нервияр мягькемарда, гьекь акъуд­да, зегьерриз аксивалда. МефтIедин, кьилин азаррин дарман я. Нефес кьадай, саралух азарар квайла, галатнавайла, хура, чIу­лав лекьина, ратара ва маса органра дакIунар авайла, куьмекда. Цварадин киседа къванер цIурурун патал ишлемишда.

ЧIутран цуьквери беден чIуру шейэрикай михьда. И цуьквер жакьвайтIа, сивер акъатун,­ ана тварар квадарда. Вилер тIазвайла, абур и цуькверин гьалимадай чуьхуьда. ЧIут­ран­ цуькверин танар ва пешер кайила, зе­гьер­­лу пепе-шепIе, тIвет-ветI, гьайванар катда.­

И цуьквер туьтериз зиян я лугьуда. И нукь­­сан вирт ишлемишуналди туьхкIуьриз жезва. Абур са сеферда ишлемишунин кьадар 12 грамм я.

Балугъар

УькIуь тушир церин балугърикай лап хъсанбур кьил къачузвай чкаяр (истоки) яргъа авай, къванерай, къум квай чкайрай авахьзавай вацIара авайбур яз гьисабзава. Ихьтин  вацIар ракъиниз, гарариз ачух, зарб кваз хьиз авахьзавайбур хьайитIа, хъсан я. Хъсан балугъ я акьван екедини, я гъвечIидини хьана кIандач. Абур акъвазнавайбур — ваъ, да­тIана гьерекатда авайбур, кIарабар шуь­кIуьбур — ваъ, яцIубур, булдиз — хъуьр, далу па­тал чIулав тIехвер алай, руфун лацубур виридалайни хъсанбур я лугьуда.

ТIуьн патал таза, анжах кьунвай балугъар хкяда. Михь тавуна, кьелен це тутуна амукьай балугъди са суткадилай вичин хъсан ерияр квадарзава, гьикI хьи, балугъдин як гзаф назикди, зерифди я ва фад чIур жеда. Гьуьлерин, мунитIрин (океанрин) балугърикай къерехра рагар, къванер авай чкайринбур хъсанбур я, абур вацIара жедайбурулай зерифни я лугьуда, дадлуни. Гьа са жуьредин балугърин­ ерияр (хъсан-пис), абур яшамиш жезвай чкайрилай, деринрилай, къерехрилай, гьавадилай (климат) аслу яз, сад хьтинбур жедач.

Дуьзенра, акъвазнавай цера, яд къведай — хъфидай чкаяр авачир чиркин вирера жедай балугъар виридалайни писбур я. ЧIе­медал къавурмишнавайдалай цIал, цIивин­рал чранвай балугъ кфетлу я лугьуда — ахьтинди руфуна хъсандиз цIуруриз жезва, дур­кIунризни хъсан я — абурал, пидин къат акьалтуниз куьмекзава, хурун органар михьзава, анра хирер сагъарзава. ГьакIни верем азар (чахутка), кьуру уьгьуьяр, чIулав лекьинин зайифвал, дуркIунар, саралух сагъарзава.

Ругур балугъдин шурпадихъ зегьерриз аксивалдай такьат ава, зегьерлу пепе-ше­пIе­ди, гьайванри кIасайла, зегьерламиш хьайила, и шурпа хъвайила, регьят жеда. Балугъ ру­гу­на, шурпани кваз ва я цIал чрана тIуьн хийирлу я. ЧIемедал къавурмишайди тIуьр­ла­, гзаф яд кIан жеда, руфуна цIурурунни яргъал фида.

Къайи тебятдин инсанриз балугъ зарарлу я. И кимивал квадарун патал ахьтин ксариз балугъ, калин чIемедал чрана, хуьрекдик кьетIен дад кутадай затIар (месела, сумах, истивут, эферар, вирт, сенжефил ва мсб.) алава хъувуна тIуьн меслят къалурзава. Туьнт къилихрин инсанриз балугъ сирке яна тIуьн хъсан я лугьуда.

Балугъ тIуьрла, яд кIан жеда. И нукьсан арадай акъудун патал балугъ сирке ва я маринад (сирке, зейтундин ягъ, серг, истивут кваз туькIуьрнавай затI) ишлемишуналди туьхкIуьрда. Бязибурухъ галаз уькIуь балугъ хъсандиз кьада. Балугъ тIуьрдалай кьулухъ яд хъун зарар я, ида жуьреба-жуьре  азарар (хронический) арадал гъида. Яд руфуна балугъ цIурурайдалай кьулухъ ахпа хъвада. Балугъ недалди виликни яд хъвана кIандач — хамунин азарар (квал акатун, лишай, экзема) арадал гъида.

Балугъни нек,  какаяр, як санал тIуьн еке зарар я — азарар (хронические) арадал атун мумкин я. Къавурмишнавай балугъ гьасятда тIуьна кIанда, са шумуд сятда ва я суткада ту­­на кIандач. Амукьай балугъ тIуьникди беденда яд акъазда, маса залан азарарни арадал гъида, зегьерламиш хьунни мумкин я. Ихьтин дуьшуьшра, экъуьчар хъувуна, герек дарманар ишлемишна кIанда. Фу, гъуьруькай авунвай маса продуктар галачиз тIуьр балугъ беденди хъсандиз, яни регьятдиз цIурурзава.

Балугъар квай кьелен яд (рассол) сивера экъуьруни ана тварар, ириндин хирер сагъарда. Ам гьакI ратара хирер авайлани хъсан я. Балугъ квай кьелен яд куьгьне хирер михьун ва абурай кьур акъудун патални ишлемишда.

«Лезги газет»