И мукьвара чи гъиле са ажайиб ктаб гьатна: “Сага о Джафаровых” (“Жафароврикай сага”).  Сага Скандинавиядин халкьарин чIалал чIе­хи эпический эсер (мани) лагьай гаф я.

Ктаб Бурятия Республикадин меркез Улан-Удэ шегьерда урус чIалал чапдай акъуднава. Автор бурятви руш, лезги свас Тамара Жафарова-Цыбикова я. Гьа и карди зи фикир вичел желбна.

“Бурятви гьинай, лезги гьинай?”  лугьун мумкин я куьне. Амма рекьери, кьисметри агуд тийидай инсанар авач. Тамара Москвада яшамиш жезвай миграгъви  Мурад  Гьажиевич  Жафарован  уьмуьрдин юлдаш я. Сад-садал абур кIелдай йисара гьалтна. Мурада — Бауманан тIварунихъ галай Москвадин высший технический училищеда, Тамаради Москвадин Ленинан тIва­ру­нихъ галай госпединститутда, физикадин факультетда кIелна. Кьвед­ни — техникар, технологар. Руьгьдайни чеб чпиз мукьвабур: тIе­биатдин гуьзелвилел, уьмуьрдин муракабвилел, инсанрин алакъайрал, кьисметрал гьейранвалзавайбур. Сад — Дагъустандин дагълара ханатIа, муькуьди — Бурятиядин дагълара. Кьве чкадани дагъларихъ галаз тамарни, вацIар­ни, кIа­марни бул я. Хуьрерин шар­тIара чIе­хи хьайи аялриз шегьердин шартIарани кьил акъудиз четин хьанач. ИкI, абуру санал  кутур хизанда кьве хва — Чингизни Нурмегьамед ва руш Индира чIехи авуна. Гила гьабурухъни чпин хизанар хьанва, кьилин образование  къачуна, алай аямдин экономикадинни технологийрин, базардин алакъайрин, бизнесдин гъавурда лап хъсандиз авай пешекарар я. Дидедини бубади веледрал, хтулрал дамахзава. Азад вахтунда Тамаради  чпин уьмуьрдин рекьерикай веревирдер кхьизва.

Кьилин агалкьун, зи фикирдалди, абуру (Мурадани Тамаради)  Дагъустандай Бурятиядиз кьван эцигнавай миллетринни,  динринни­, культурайринни, адетринни, чIа­ла­рин­ни ажайиб муьгъ я! Жафароврин миресар Дагъустандани Москвада, КцIарани Бакуда, масанрани ава! Гила 40 йисалай гзаф вахтунд­а а алакъайри мягькем бине кьунва…

Жафароврин тухумди Миграгърин чIехи сихилар (хилер) — Эфендиевар, Даштиевар, Исмихановар, Загьировар, Гьейбатовар, Шихвердиевар ва масабур санал агуднава. Ина гила, лезгийрилайни бурятвийрилай гъейри, азербайжанвийрин, даргийрин, татаррин, урусрин, гьатта бельгийвийрин векиларни гьалт­зава!..

Заз и тухум гьикI таниш хьана лагьайтIа, зи са хциз свасвиле Жафароврин — чIехи бубайрин птул руш гъанва. Чебни гьа чIехи Жафаровар яшамиш жезвай Москвадин областда бинелу хьанва.

Тамаради лезги шииратдиз, чIалаз ийизвай итижди чун мадни мукьва авуна, инал тIвар кьунвай ктабни зав гьа алакъай­ри агакьарна.

Бурятви руша лезгийрикай авунвай кхьинри пешекар журналистрин, гьикаятчийрин, тарихчийринни культурологрин фикир желб тавуна тадач. ГьикI хьи, ктабда авторди Жафароврин тухумдин са шумуд несилдин (ХVIII асирдин эхиррилай гатIунна, къенин йикъаралди) рехъ — ирс вичин саягъда веревирднава.

Ктаб илимдин ахтармишун туш. Амма илимдин рекьяй савадлу инсанди вич и тухумдиз акъатайдалай кьулухъ адан яшлу векилривай кIватIнавай суьгьбетрин, ван хьайи вакъиайрин, кIвалера амай документрин, халкьдин хъсан адетрин (мехъеррин, хизан кутунин, хванахвавилин ва икI мадни) бинедаллаз, гьакIни вичиз акур ва аквазвай алакъайрин куьмекдалди авунвай къейдер, кхьинар чи вилик гъанва.

Ктабда и чIехи тухумдин тарцин саки вири хилерикай куьрелди, амма лап герек тир делилар гъиз, суьгьбетнава. Месела, тухумдин кьил Жафар бубадихъни Шагьпери бадедихъ (XVIII асирдин эхир, XIX асирдин эвел)  кьуд хвани кьве руш хьана. Жафар бубадин уьмуьр Меккадиз кябедал фидай рекье бедбахтвилин дуьшуьшдикди кьатI хьана. Гьаждал фидай пул адаз чIехи хва Нуфталиди Бакудай рахкурнай.

Невинномыск станциядал, поездда акьахиз, масадаз куьмекдайла, вич чархарик аватна. Жафар бубадиз сур, мусурманрин адетралди, гьа кьейи чкада кьисмет хьана.

Нуфталидикай Бакуда инкъилабчийрин дестедин куьмекчи хьана. Советрин гьукумни ада хушвилелди кьабулна. Вичин вири мукьвабурузни ада а рехъ хъсанди тирди къалурна.

Жафароврин къилихдин асул лишанар яз абурун уьтквемвал, зегьметдихъай кичIе тахьун, гъиле кьур гьар са кар намуслувилелди кьиле тухун, зайифдан гъил кьун, мергьяматлувал, дуствал, ха­турлувал тирди гзаф мисалралди къалурнава. Чебни асул гьисабдай гзаф аялар авай хизанра чIехи хьана. Сада-садаз куьмек гуз, уьмуьр­дин генгвилерихъди фена.

Месела, Нуфтали бубадихъ рухваяр хьанач, рушар 4 авай. Гъве­­чIи стха Мегьамеда, гилан Жа­фароврин (Мурадан ва масабурун чIехи бубади) — чIехи стхадиз хвавални авуна, рушаризни гьарма садаз чпин кьисмет гьялдай мумкинвал гана. Вичи вири уьмуьрда чубанвална.

Жафар бубадин кьвед лагьай хва Ферзалидин хелни Миграгъа адлу тIвараралди тафаватлуди я. Адахъ кьве руш хьана, вич фад рагьметдиз фена. Амма рушарин веледри акьалтIай гьунарар къалурна. Тек са мисал: Ферзалидин руш Зерлидин хва Даштиев Идрис Зилфикъарович технический илимрин доктор, профессор, Бауманан тIварунихъ галай МВТУ-дин преподаватель, тIвар-ван авай конструктор я. Вири ахтармишунар космосдихъ галаз алакъалу я…

Агъаверди бубадин хизанни тафаватлуди я. Адакай Миграгъа 1935-йисуз колхоздин сад лагьай председатель хьана.

Нуфтали бубадин руш Майрамакай  Эфендиеврин чIехи сихил арадал гъанвай Жамалдинан свас хьана. Жамалдин лагьайтIа, вичин вахтунин чIехи муаллим — гьам диндин, гьамни светский чирвилер гайи кас я.

И тухумдин маса хилера мадни лайихлу тIварар, крар гьалтзава, абурукай зун рахазвач. Абурун хтул Ярмет Эфендиев гилан аямдин зурба инженер-технолог, программист, хъсан шаирни я. Махачкъалада ва Рязанда хемиррин заводар арадал гъана. Бубадин рехъ гила рухвайри давамарзава…

Ихьтин ктаб кьетIендиз кIелуниз ва анализ гуниз лайихлу я.

Эхь, Жафароврин векилри чIехи Россиядин, СНГ-дин майданрани дувул янава! Им дамахдай кар я. Чна ихьтин ктаб кхьей рушаз, сусаз, аялрин дидедиз, бадедиз сагърай лугьузва…

* * *

Авторди вичикайни куьрелди кхьенва. Ам Бурятия Республикадин Баргузин вацIун патав гвай Ягъдагъ хуьре (чи чIалал саки Ярудагъ) дидедиз хьана. Буба дяведин четин йисара колхоздин председатель, Социализмдин Зегьметдин Игит тир. Амма фад рагьметдиз фена.

Тамара дидедини чIехи кьве  ваха (Даримади, Софьяди) хвена, кIвачел акьулдна. Иллаки дидедин къастунал кIевивили, викIегьвили Тамарадик чIехи мурадрихъ лув гу­дай руьгь кутуна.

Вахарини чешне къалурна: сад — Бурятиядин лайихлу муаллим, муь­куьдини чIехи майишатдин бух­галтер тир… Вири хизан датIа­на хуь­руьн зегьметдал машгъул хьанвай, гьа карди абурун руьгьни, къуватарни, умударни артухарна, къейдзава авторди, вичикай кхьидайла.

Москвада кIелиз адаз чIехи вах Даримади ва адан итим, а чIавуз РСФСР-дин культурадин лайихлу работник, пешекар режиссер, Баргузиндин халкьдин театрдин руководитель Владимир Цыдыпович Баторова куьмек гана.

Ихьтин инсанри тербияламишай рушакай чи свас хьана!..

“Ажеб хъсан хьана!”  тикрарзава за.

Мерд Али  Жалилов