Са макъаладин гелеваз

Алатай асирда Тарки хуьруьн мискIин­дин имам хьайи цилингви Абдурагьманакай макъала кIелайла (“ЛГ”, 2020-йисан 27-август), зай шад гьарай акъатна: “Яъ, ам зазни  чидай инсан тир!”.  Чи танишвал икI арадал атана.

1977-йисуз Махачкъалада зи хизан  цIийи кIвалериз экъечIнай. Чаз кьисмет хьайи  Гагаринан тIварунихъ галай куьче, “Тарки-Тау” туьквен авай магьле, бахтунай­, лезги зарияр, алимар, мухбирар, композиторар ва  художникар кIватI хьанвай чка хьана. Чун (Мурадхан Шихвердиев, Бу­ба Гьажикъулиев, Межид Гьажиев, Гьажи Абдурагьимов, Мегьди Мегьдиев, Гьейбет Гьейбатов, Асеф Мегьман, Эмирбег Керимов ва масабур)  “Лезги кимел” гьяд йикъара кIватI жезвай. Са сеферда, суьгьбет дагъдин хурал алай Тарки хуьруькай кватайла, милициядин майор чантархуьруьнви Абдулгьакима лагьана:

— Таркида мискIиндин фекьи лезги я. Заз­ ам чида. Вичин тIварни Абдурагьман я.

Вири тажуб хьана.

— Къумукьрин хуьруьз лезги фекьи гьикI акъатнай?!- суал ганай чна.

Чаз чизвай, а девирда Дагъустанда кIва­лахзавай мискIинар, белки, сад-вад амай жеди, Лезгистанда, месела, садни амачир.

— Пачагьдин девирда са гьихьтин ятIани тахсирдай Абдурагьман халудин буба хизанни галаз Таркидиз суьргуьн авунай, — лагьана майорди. —  А чIавуз Абдурагьман гъвечIи  аял тир. Адакай, медресайра кIел­на­, араб, урус, къумукь, лезги чIалар чидай­, савадлу инсан хьана. Гьар сеферда  араб чIал чидай инсан герек хьайила,  адаз КГБ-диз эверзава, я чеб гьадан патав физва.­

Им за “Ракъинин муг” романдал кIва­лахзавай вахт тир: заз  савадлу фекьийрихъ галаз суьгьбетар лазим хьанвай, гьавиляй кьилиз фикир яна: “И халудихъ галаз таниш хьана кIанда”.

Февралдин жив авай са гьяд юкъуз, рагъ частуниз атайла, зун яваш-явашдиз тикдай винелди Тарки хуьруьз хкаж хьана­. МискIин агалнавай. Имамдин кIвал хабар кьурла, инсанри заз мискIиндин къаншарда авай са мертебадин, аскIан жугъун галай кIвалер къалурна.

Варцел фейила, заз акуна: яргъи гьаят­дин чапла пата кьуд-вад дакIар квай адетдин кIвалер ава, эрчIи пата — секуьдал­ алай са гъвечIи кIвал. Гьаятда касни авач, зани эверна: “Абдурагьман халу-у!”.

ЧIехи кIвалерин рак ачух хьана, яшлу дишегьли экъечIна. Зи дерди чир хьайила, ам элкъвена хъфена. Са гъвечIи герендилай ракIарай къуьнерихъ кIурт галай, экуь якIарин, юкьван буйдин яшлу итим экъечIна, вилера суал аваз, зи къаншардиз атана, михьи лезги чIалал жузуна:

— Яраб къе Худади заз ракъурнавай багьа мугьман вуж ятIа?

ЯцIу, хъуьтуьл, “лезги” ван галукьун кумазди, и къужа садлагьана зи рикIиз чими хьа­на, адакай жуван Сфи-бубадин ухшар ата­на, зи сивяй чи миллетдин сур салам акъат­на:

— Вун акваз зун шад я, Абдурагьман халу!

КIвалин иеси залайни гзаф тажуб хьана, зи чинай таниш лишанар жагъуриз алахъна, ада мад жузуна:

— Я хтул, вун зи мирес Якьуб Яралиев хьиз, сур лезгийрин чIалал  рахадай инсан я хьи?!

— Заз, халу, ви мирес Якьуб хъсандиз чи­да: чун вад йисуз къуншияр хьана, за адан чIал кьун тIебии кар я. Зун вахъ галаз таниш жез атанвай са гъвечIи зари, алим инсан  я лагьана.

— Зунни шад я, хтул, вун къаршиламишиз! Ша, анал акъвазмир, ваз мекьи жеда. Илиф! — иесиди зун вичин гуьгъуьна аваз секуьл кIвализ тухвана.

ГъвечIи дегьлиз галай кьуд пипIен кIвал Абдурагьман халудин кабинет я. Ина чими тир: ракьун пилитIанда (ракьун пич) кIарас­дин цIай кузвай, чилик  яцIу лит квай, куьс­руьйрал лацу хъицикьар вегьенвай. Киреждай асуннавай цлал Кябедин шикил ал­кIур­навай, этажеркада самбар ктабар авай. Столдал са лезги газетни ктаб алай. Инаг гъвечIи хуьруьн избачдиз (изба-читальня) ух­шар тир. Зи фикир кIелна, иесиди гъавурда туна:

— ХъуьтIуьз мискIинда мекьи я, ана ацукьиз жезвач, гьавиляй за инсанар ина кьабулзава. И лезги газетни ктаб заз Якьуба гъайи­бур я. Ацукь, вун атунал зун шад я, — лезги салам  тикрарна, зун хъуьтуьл чкадал ацукьарна. — Зи тIвар кьуна атай ви чан сагърай, ваз Аллагьди Кябедал фейи кьван сувабар кхьирай. Вун михьи мурадрив агакьрай, чан хтул!

Чун, сада-садан гъилер кьуна, тIварар лагьана, жузун-качузун авуна, яшайишдинни­ тарихдин ширин суьгьбетрик экечI­на… Иесидин кайваниди столдал суфра экIягъай, адал чай, фу, къафун гъайи вахт заз чирни хьанач.

— Чай хъухъ, са кьас фу неъ, — теклифзава иесиди, амма абурал нубат къвезвач.

Чи суьгьбетар яцIа гьатнава: Абдурагьман халуди зи суалриз, философди хьиз, ка­­маллу ва тамам жавабар гузва, за са вуч ятIа­ни фад-фад кхьизва… Ада аруз аваздал­ди араб зарийрин чIалар кIелзава, абур лезги­ чIалаз элкъуьрзава… За, сив ахъайна, яб гузва.­

— Абдурагьман халу, ваз икьван ми­хьида­­­каз араб чIал гьина чир хьана? — жузуна за.

— За пуд йисуз Къаякент хуьруьн медресада кIелна, — зи вилера авай тажубвал, гьейранвал акурла, алава хъувуна: — Ахпа жува-жу­ван винел кIвалахна: гзаф затIар хуралай чирна.

Кьве сятдилай хьиз рак гатана, ихтияр тIалабна, кабинетдиз   жегьил итимни дишегьли гьахьна… Иесиди зун кIвалин са пи­пIе динжарна, мугьманар вичин вилик ацукьарна… Абурун суьгьбет, белки, зур сятда кьван давам хьана… Мугьманар шаддаказ хъфейла, за жузуна:

— Яраб, чан халу, ви мугьманриз вуч дерди авайтIа?

— Абур Махачкъаладай атанвай гъуьлни паб тир. Пиян хьайила, гъуьлуьн сивяй чIуру гафар акъатна, паб адан некягьдикай хкатиз са кIам-шам амукьна. Абуруз чара жез кIанзавач, за абурун некягь къуватда амайди субутарна.

— Абдурагьман халу, вавай куьмек кIанз къвезвай инсанар гзаф авани? — жузуна за.

— ТIимилни авач. Зи патав Таркидай, Анжикъаладай, къваларив гвай хуьрерай йикъа 4-5 кас татай са югъни авач.

Зун Абдурагьман халудин патавай гзаф рази яз хтана… Зи мефтIеда  философ къужадин жанлу къаматди мягькем чка кьуна. Адакай са вуч ятIани зи тарихдин эсеррин кьилин игитрикни акатнава.

Гьаким Къурбан