Халияр

Сортариз, ширинвилиз килигна, халияр гьар жуьрединбур жеда. И майвади михьда, хуквадал, ратарал алкIанвай амукьаяр алудда, иви кьери ийида. Хали тIуьрла, ам руфуна фад цIрада, ада мефтIедиз, гьакI вири бедендиз герек кьеж-ламувал гуда, куькарда. Бедендик яд гзаф кIватI хьанвайла (водянка) ва саралух квайла, гзаф хийирлу затI я. ДуркIунрайни цварадин киседай къванер акъатуниз куьмекда. Халиди иллаки туьнт инсанрин кьил тIа авунни мумкин я лугьуда.

И майвани ичIи рикIелай тIуьна кIандач, гьакI — фу, хуьрек тIуьрдалай кьулухъ гьасятдани — ида тIуьрди цIурурун чIурда, яни руфуник ял кутада. Хали нисидихъ галаз тIуьртIа, къен кьун, кIеви хьун мумкин я. Фу, хуьрек руфунив агакьна са кьадар вахт алатайла, ахпа тIуьна кIанда хали. Адан чIуру «хесетрин» дарман сиркени цуру анар я лугьуда.

Къулал, цIал эцигнавай як фад ргуна кIанзаватIа, а къапуниз халидин са чкал вегьеда.

Изюмар ва кишмишар

Ибур гьа са затIар туш. Изюм кьурур­навай, къене цилер авай ципицIриз лугьуда, кишмишар — къене цилер авачирбуруз. ­Ширин, як алай, къене гъвечIи цилер авайди лап хъсан изюм я. ЧIулавбур хъсан я лу­­гьуда. Изюмдин ерияр ам гьазурнавай таза ци­пицIрилай хейлин тафаватлу я. Гьеле  къадим  девиррин  медикри  тестикьардай хьи, тIуьниз кутугай продукт яз хьунилай гъейри, изюмди нервийриз мягьке­мардай таъсир ийиз­ва, гьавиляй фад къапарай ­акъатдай ажугълубуруз иллаки хийир­лу я — хъел секинариз, алудиз куьмекда ва икI мад. Изюмди рикI мягькемарда, жи­герриз, чIулав лекьиниз хъсан патахъай таъсирда, ратар михьда. И емиш тIуьр яхунбуру як  кьада.

Маса такьатрихъ галаз санал ишлемишуналди, изюмдалди бязи уьзуьрар сагъариз жезва. ИкI, ципицIрин сиркединни изюмдин гьалима (настойка) саралух ва цуьлезда дакIунар сагъар хъийидай, имтигьанрай акъатнавай такьат — дарман я лугьуда. Эгер изюмрай цилер акъудна, абурун чкадал чIу­лав истивутдин харар туна, абур са кьадар йикъара ишлемишайтIа, дуркIунринни абурухъ  галаз алакъалу рекьерин уьзуьрар са­гъа­риз, анра къванер цIуруриз жезва. ТIу­шунна, хъуьтуьларнавай изюм, гьайвандин пидик какадарна, дакIунвай чкайрал, буьвелрал эцигда, гьакIни чIурукIа хкатзавай кикер алудун патални ишлемишда. Изюм туьнт ксариз хъсан туш лугьуда. И кимивал са тIи­мил сирке кваз вирт ва я цуру емишар тIуь­налди туькIуьр хъийиз жезва.

Кишмиш лагьайтIа, лап хъсанбур хъипибур я, абур “аскари” сортунин ципицIрикай гьазурзавалда. Виридалайни писбур чIулав-бур я. Кишмишрин вири жуьреяр хъуьтуьлбур, изюмдилай хъсандиз цIуруриз жедайбур, тIуьниз виже къведайбур, къен жими ийидай лишанар квайбур я. Кишмишдинни цин настойди ва кишмишдинни са тIимил  шекердин гьалимади уьгьуьяр квайла куьмекда, хур михьда, сес хъсанарда. Цилер акъудайтIа, изюмдинни кишмишдин амай лишанар гьа сад хьтинбур я.

НахутIар

Кьурурнавай нахутIри чпин дад, лишанар пуд йисалди квадардач. ТIуьниз хийирлу затI я. Иви хъсанарзава, беден хъуьтуьларзава. Жигерризни хийирлу я. Иштягь ачухарда, як акьалтуниз куьмекда.

Лацубурулай чIулав нахутIрин (харарин) ерияр, таъсир артух яз гьисабзава. Абуру бе­дендай герек амачир амукьаяр акъудзава.

НахутIри руфуник ял кутада, хуквадиз залан я. И чIуру лишанар, ерияр къайи тIе­бятдин ксари — шивитар, эферар ишлемишуналди, туьнтбуру са тIимил сиркени вирт какадарна тIуьналди алудиз жезва.

РикIел хуьх: нахутIар (харар) тIуьрдалай кьулухъ яд хъун зиян я.

Гергерар

Ругуна, гъеридихъ галаз тIуьр гергеррихъ кIеви ийидай лишанар авач. Абур хуруз, хурун органриз, уьгьуьяр квайла, хъсан я. Ргунвай гергерри, чIем галачиз ишлемишайтIа, руфун кIеви ийида, мягькемарда. Кимивилер: руфуниз залан я, четиндиз цIуруриз жеда, руфуник ял кутада. И чIуру  терефар сиркеди, гъериди, лимонди, жумуни квадарда. Гергерар, абур кваз авур хуьрек тIуьна, къен кIеви хьайитIа, ширин шейэр неда.

Горчица

И шейини михьда, бедендин деринрай герексуз затIар чIугвада, мефтIеда, хуквада ва маса органра ламувилер элекьарда, тIуьрди цIуруриз куьмекда, кIев хьанвай чкаяр ачухарда, бедендай герексуз амукьаяр акъудда. Кьилин, мефтIедин тIалар авайла,  хийирлу я. Гьиссер, акьул туьнтарда, иштягь ачухарда, чIулав лекьина, цуьлезда тIал аваз хьайитIа, ам секинарда. Нефес кьадай азар (астма) авайла, уьгьуьяр квайла, горчица виртIедихъ галаз тIуьн хийирлу я. КIвачерин, гъилерин жалгъайра тIал гьатайла (подагра), кьилелай чIар фидайла, тIалар секинарун, гьар гьи органда хьайитIани лимфайрихъ галаз алакъалу дакIунар элекьарун патал горчицани инжир какадарна гуьцIуни куьмекда. Хайи чкайрал, хъул, хъутурар квай хамунал эцигдай дармандикни (пластырь) горчица кутада.

Горчица кьилди ваъ, тIуьнихъ галаз санал­ ишлемишуни ам цIуруруниз куьмекзава, хуквадин чимивал хкажзава, цуьлезда да­кIу­нар элекьарзава. Туьнт инсанри ам гзаф ваъ, юкьван дережада, лап кьериз-цIаруз тIуьна кIанзава. Ам садани гьамиша ишлемишна виже къведач, цIуруриз четин хуьрекдихъ галаз хъсан я. Горчицади яд кIан хьунал гъида. ЧIуру терефар, лишанар квадарун патал горчицадал сирке алава хъийида.

Зверобой

И набататди кьур акъудда, элекьарда, михьда, кIевир хьанвай чкаяр ачухарда. Хуквада, чIулав лекьина ва ратара кIев хьанвай чкаяр ачухарун патал адан гьалима  ишлемишда. Ятурдин кIарабра, жалгъайра тIал  авайла, зверобойдин пешерин гьалима яргъалди (40 юкъуз кьван) хъвада. Хирер михьун, сагъарун (гьакI кайи чкаярни) патални анрал пешер эцигда. Гъилел-кIвачел заланзавай дишегьлийри зверобой къенепатаз ишлемишна виже къведач.

Инжирар

Виридалайни хъсан инжир лацуди ва я чIулавди, миже квай ширинди яз гьисабзава. Лацуди — тIуьниз, чIулавди дарман патал хъсан я. Къейдзавайвал, тарцел пешерилай вилик ва я абурухъ галаз санал пайда  хьайи инжир тIуьна виже къведач лугьуда. Эгер хел  тахминан са сятда кьван кьел квай уьцIуь це туртIа ва ахпа цайитIа, адакай хъсан тар, емишарни гзаф ширинбур жедалда.

Гьихьтин алакьунар ава и емишдихъ? Адахъ жими, кьери ийидай, цIурурдай лишанар ава, тIуьниз гзаф хийирлу, кфетлу я. Бедендин ифин секинарда, цихъ къарихвал рекьида, гьекь акъудда ва беден хъуьтуьларда, адаз ацIайвал, куьквал гуда. Ам рикIи фад-фад кIвалахзавайла, бронхийрин астма, хура тIал авайла, уьгьуьяр квайла, хийирлу я. ИчIи рикIелай тIуьртIа, инжирди бедендиз ацIайвал (полнота) гузва. Ам хуьрекдилай вилик тIуьни беден, иллаки ратар хъуьтуьларзава, яни хийирлу я.

Кьурурнавай инжир тазадалай вири терефрихъай зайифни я, цIуруризни — четин.

Келемар

Са артух кфетлувал авачиртIани, анжах куьк якIухъ ва я вечрен якIухъ галаз санал ругурла, келемдин дад хъсан жезва. Келем квай шурпа, борщ (ва икI мад) тIуьни меф­тIедиз бугъ, пар финин вилик пад кьазва, кьилин тIал секинарзава.

Хъсандиз ругунвай келемди хук мягькемарзава, ахварал финиз, уьгьуьяр квайла, ратара хер авайла куьмекзава, вилериз акун хъсанарзава.

Ангина сагъарун патал таза келемдин миже ва я ам ругунвай яд кунжутдин (ягъ хкудун патал цадай набатат) гъеридихъ галаз  санал туьтвера экъуьрда.

ИцIи, чиг келем ва я бегьем ругун тавунвайди хуквада яргъалди цIрада, ада руфуник ял кутада.

КIешнишар

Гьеле Гиппократа, Ибн Синади, Галена гьисабиз хьайивал, и набататдин гьам таза пешери, гьам танари секинвал гудай жуьреда таъсирзава, иллаки сиркедихъ галаз санал ишлемишуни мефтIедиз бугъ, пар финин вилик пад кьазва. Эгер кIашниш жакь­вайтIа, куьлуь тварар акъатна, сивер кун акъвазда. РикIи фад-фад кIвалахдайлани, хийир­лу я, цихъ къарихвал рекьида, экъуьчун акъвазарда.

Дарчинар

Дарчинри (корица) хъуьтуьларда, кIевир хьанвай чкаяр ачухарда, гуьгьуьл, вилериз акун хъсанарда, шадвал кутада,ктIай, зегьерлу шейэр квадарда, мефтIедин, рикIин, чIулав лекьинин къуват-гужлувал мягькемарда, мефтIедиз артухан кьеж, ламувал кьурурда. Мекьивилелай жезвай уьзуьрар сагъарун патал, нервияр къайдадикай хкатнавайла, уьгьуьяр квайла, туьтер ифена, сес акъат тийидайла, хур, туьд михьун, хирер сагъар хъувун патал хийирлу я. Мекьи хьуникди кьил тIазвайла, пелел, цIвелерал дарчинар алтадда. Дарчинар туьнт инсанриз хъсан туш.

Кофе

Виридалайни хъсан кофе гьим я? Къацувал квай, таза, гъилиз залан хьтин, вичин тварар ци винел кьан тийидай, яни адан кIане ацукьдай — Йемендин кофе. Еридин жигьетдай  адан гуьгъуьналлаз къвезва Эфиопиядин кофе — тварар чIулав, дадуниз туькьуьлвал квай. Явадин (Индонезия — Малайзия) кофедин тварар лацубур, екебур ва кьезилбур жеда.

Кофе гзаф уьлквейра гзафбуру хъвада, амма гьар сана гьар жуьре гьазурда ва ишлемишда. Месела, Йемендин ва адан патарив гвай областрин агьалийри кофедин тварар ваъ, абурун винел алай чкал — пириш иш­лемишда: чкалар ргада, куьзда, куз-куз ва я чи­мизмаз хуьрек недалди вилик, гзаф дуьшуьшра тIуьрдалай кьулухъ хъвада. Дадуниз ширинвал квай, сив ртIидай хьтинди жеда.

Аравиядин, гьакI арабрин маса уьлквейрин ва Ирандин, Юкьван Азиядин, Индиядин, Европадин ва маса областрин агьалийри кофедин тваррикай менфят къачуда: садбуру абур ргада, масадбуру сифте акъугъарда, регъведа,  бязибуру тазазмазни ишлемишда. Бязи чкайра – икьи, масанра икьи тушир, европейвийри лагьайтIа, нек ва шекер квай кофе хъвада.

Кофедиз хас лишанар ва адан таъсир. Ада беденда кIеви хьанвай чкаяр ачухарда, тIал-квал секинарда, ивидин гьерекат къайдадик кутада, кIеви, тIарам шейэр жими ийида, михьда, гьавиляй цIаяр атайла, къиздирма, саралух акатайла, иллаки хийирлу я. Кофеди юргъунвал, сефилвал, кьилин тIал алудда, хук мягькемарда.

Мадни къейдзавайвал, кофе бубасил, кесме, жузам (проказа) азарар квайлани хийирлу я. И хъвадай затIуни ахварин хиялда авай хьтин гьал (сонливость), цихъ къарихвал, галатун алудда, ахварал тефидайла, къуватар гуда.

РикIиз са кьадар таъсирун ва маса чIуру терефар квадарун патал шафран (набатат) ишлемишда: кофе ргадайла, адаз шафрандин са шумуд цуьк ва я шекер, сенжефил (им­бирь) вегьеда. Шейх Давуд Антиохскийди кхьейвал, кофе гуьгьуьлар ачухарун, кефсузвал, юргъунвал алудун патал хъвазвайбуру ам ширинлухрихъ, ягълудихъ — макьарихъ (жиры) галаз ишлемишун хъсан я. Абуру кофедин чIуру терефар квадарда, хийирлубур ачухарда.

Гзафбуру кофе некIедихъ галаз хъвада. Им ягъалмишвал, герек авачир кар я: хамунин яргъалди хкат тийир (хронические) азарар акатун мумкин я лугьуда.

Кофе ичIи рикIелай хъунни хъсан туш. Сифте са кьадар тIуьн тIуьна, ахпа 2-3 фейжанда, сукIрада авайди — буюр. Тухдалди тIуьр­далай кьулухъни кофе гзаф хъвана виже къведач.

Гьазурайди — Ш.Шихмурадов