Гьар са халкьдихъ хьиз,чахъ, лезгий­рихъни, тIебиатди ­ганвай ва тарихрай атанвай яржар ава: Шагь ва Шалбуз дагълар, Эренлардин пIир, Самурдин вацI, “Шарвили” эпос ва, гьелбетда, чи ата-бу­байрилай атанвай хайи дидедин чIал…

Хайи чIал къе хаталувилик акатдай чкадал атанва. Ам ахьтин дагьардин къерехдал ала хьи, чи обществода физвай гьерекатри  адаз ахьтин таъсир ийизва хьи, эгер герек  серенжемар кьабул тавуртIа, гьалар хъсанбур тахьун мумкин я.

Зи фикирар чIалан алимрин ва чIалал машгъул ксарин фикиррихъ галаз кьун тавуртIа, за виликамаз багъишламишун тIалабзава.

Чи машгьур руша — Азербайжанда хайи чIалал акъатзавай “Самур” газетдин кьилин редактор Седа­къет Керимовади икI кхьенва: “Заз хайи чIал неинки кIанда, зун адал гзаф кьару я, зи фикирар, зи тIалар гьадакай я. Икьван гуьрчег ва ачух сес авай чIал са мус ятIани квахьунихъай заз лап кичIезва”.

Килиг садра, гьикьван рикI кузватIа лезги халкьдин баркаллу рушан вичин хайи чIалахъ! Гьи­кьван ам вафалу ятIа а чIалаз. И гафарай чаз, Р.Гьамзатова лагьайвал, хайи чIал авачир дуьньяни адаз кIан тежедайди аквазва. Ажеб жедай, ихьтин вафалу рухваяр ва рушар чи халкьдихъ гзаф хьанай­тIа. Амма гьакъикъат акI туш. Гьайиф хьи, чи машгьур маса ватанэгьли, халкьдин артист А.Сайдумова лагьайвал, “чахъ, чIал рикIелай ра­къур­на, дасмалар гваз къуллугъзавай хахаярни ава эхир”…

Ша чун, къенин гьакъикъат гьихьтинди ятIа, авайвал лугьуз ала­хъин. Дуьз хиве кьуртIа, гьакъи­къат хъсанзавач. Завайни, бязи юлдашри лугьузвайвал, вири хъсан я, чIал вилик физва, гьукуматдини адан къайгъударвал ийизва лагьай­тIани жедай. Амма им гьакъикъатдихъ галаз кьун тавун жеда.

Сифте паспортдай миллет къалурзавай графа акъудна, гила хьайитIа, школадин программада авай лезги чIалаз ганвай сятер къвердавай тIимиларзава. Дагъустандин тарих ва география, Дагъус­тандин халкьарин культура ва адетар программадай михьиз акъудзава, гуя абур чи халкьарихъ ерли хьайиди туш. Ихьтин крарни, халкьдин фикирар, адан игьтияжар гьихьтинбур ятIа, чирни тавуна, ийизва. Халкьдин патайни са гьихьтин ятIа­ни наразивални авач…(?)

Татарстандин ва Башкортостандин халкьари са жуьре нарази­вилер къалурна. Чи, Кавказдин, халкьар вучиз чуькьни тийиз ацукь­на­ватIа? Гьукумат дуьньядилай квахь­­­завай гьайванрин ва набататрин къайгъуда ава. Амма квахь­завай чIаларин къайгъу ни чIугва­да?! Ахьтин фикирдал къвезва хьи, гьикьван чIалар фад ква­хьайтIа, гьакьван кIанзава. Яраб я жал?.. Амукьзавайди жуван чIалан къайгъу, адан иесивал чна авун я. Республикадин кьиле авайбуруни хи­ве кьурди тир, дидед чIаларин гьа­къиндай закон кьабулда лагьана. Къени кьабулзама…

Алем, чи дагълар, дереяр, чи чуьллер, хуьрер, куьчеяр, кIвалер лезги сес, лезги мани, лезги чIал амачир чкайриз элкъвена, инра ма­са чIалари агъавал ийида лагьайла, рикIиз пис жезва.

Вучиз икI жезва, вуж ва вуч тахсирлу я?

Ша чун са тIимил кьулухъ хъфин, алатай девирдиз.

РикIел хкваш, а вахтара дамахдайди тир, пехил жедай урус чIалал хъсандиз рахадайбурал. Къе маса девир атанва. Къе четин жезва, вил галаз, жуван михьи лезги чIалал фасагъатдаказ рахадайбур жагъурун.

Аламат жеда, бязи вахтара яш­лу инсанри, лезги чIал беденди кужумнавай юлдашри — “квез я лезги чIал? Вуч туькIуьзва ам чир  хьуналди?” — лугьудайла.

Фикир ийиз амукьда жув: вучиз а касдин кефи ханватIа, хатур амукьн­аватIа лезги чIалакай, лу­гьуз. Са жуьреда гъавурдани акьада, эгер и гафар гила акьалтзавай, чпиз лезги чIалан къадир авачир, “Карусель” каналдин таъсирдик чIехи жез­вайбуру лугьуз хьайитIа. И каналдикай рахадайла, куьн дуьз гъавурда акьукь, исятда хизанра гъве­чIи, я тахьайтIа са гьал яш хьанвай аялар авай кIвалера гьа и каналди агъавалзава. Маса каналар кутадай ихтияр амач чIехибуруз. ТахьайтIа, аялар шехьзава, эхирни чIехибур чебни ацукьзава гьабурухъ галаз гьа каналдиз килигиз. Де гьикI чир хьурай чи аялриз жуван хайи лезги чIал?

Чун чахъ галаз лезгидалди рахазва, школайра аялриз лезги чIал чирзава, чаз чи чIалал акъатзавай печатдин изданияр, чи тек сад тир Лезги театр, телевизордай хайи чIа­лал гузвай лезги передачаяр ава, лезги чIалал гьар жуьредин мярекатар тухузва ва мадни давамариз жеда. ЯтIани, чи чIалан гележег фи­­кирда кьуртIа, рикI шад жедай, урусри лугьудайвал, оптимиствилин фикирдайвал жезвач. Муькуь патахъай, Аллагьдиз шукур, рикI шад жедай крарни, гьелбетда, авазва. Чахъ авазва чIалаз вафалу, адан къайгъударвал ийизвай, ам хуьз ва вилик тухуз алахънавай алимар, муаллимар, шаирар, публицистар, критикар ва чIалал маш­гъул маса ксар. Гьахьтинбурукай садни Сулейман-Стальский райондин кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибов я.

Лезги чIал, адан гележег патал а касди чIугвазвай кьван зегьметар, ийизвай крар, чалишмишвилер зурбабур я. Талукь ксари абуруз еке къиметни ганва ва гузва. Ахьтин рухваяр ва рушар чи лезги халкьдихъ гзаф хьанайтIа, къе чи чIал ва культура и авай гьалдиз къведачир.

Ихьтин са месэладикайни рахун тавуна жедач. ЧIалан гележегдиз къенин чи девирда са шумуд терефдин гьерекатри таъсирзава. Сад лагьайди, чIалан алимар ва пешекарар алахънава чIал хъсанариз, адак квай рехнеяр, нукьсанар хкудиз, ам кIалубда тваз. Им хъсан кар я ва адахъ вичин нетижаярни ава. Аквазва чаз газетрин чинрал, телевиденида физвай бязи гьуьжетар, критикадин материалар. Гьам словаррин, гьам Е.Эминан, С.Сулейманан яратмишунрин патахъай ийизвай гьуьжетар. Ибур, гьелбетда, хъсан кIвалахар я. Ида чIал вилик тухуниз хъсан патахъай таъсирдайди ашкара я.

Кьвед лагьайди, акси крарни кьиле физва эхир. ЧIал, са пата­хъай­, вилик физватIани, муькуь патахъай, зайифни жезва. Себебар гьибур? Гьа ихьтин себебрикай сад, зи фикирдалди, чи чIалан бязи пешекарри ийизвай гьакIан кьуру акъа­жунар ва бягьсер хьиз аквазва заз. Зун рецензент туш, я критикни. Амма бязи вахтара вилералди аквазва эхир, ахьтин гьуьжетунрикай хийирни авачирди…

50-йисара чи чIала кьве тахан гьарфар авайди тир. Ахпа абур амукьнач. Гила лагьайтIа, мад акъат­­­нава кьве тахан гьарфарин терефдарар. Бязи юлдашар маса чIа­ларай атанвай гафар акъуд лугьуз алахъзава. “Диде-бубаяр” ваъ — “ала­дунар”, “холодильник” ваъ — “къайихана”, “теплица” ваъ — “чимихана” ва икI мадни. Эгер чна алай вахтунда винидихъ гъанвай ва маса гафар чи чIала тваз алахъайтIа, абур несилди кьабулдалди чи чIал вич гъиляй фин мумкин я. ГьакI хьайила, ша чна вирида, гьам чIалан алимри-пешекарри ва гьам адетдин жергедин инсанрини чи къуватар, мумкинвилер, чирвилер, нелай гьикI алакьдатIа, серф ийин, къенин чи чIал, ам гьихьтинди ятIани, хуьз алахъин. Эгер лезги жемят вич, чун, гьар са кас алахъ тавуртIа, са нетижани жедач. Гьар са касдивай вичелай  алакьдай пай кутаз жезвайди я и кардик. Сифтени-сифте жуваз къадир жен дидед чIалан, кIан жен  хайи чIал, ахпа жуван багърийризни ам кIа­нарин,  чирин, акI хьайитIа, нетижани хъсанди жеда.

Зун, гьелбетда, урус чIалаз кIус­ни акси кас туш. Урус чIал чи государстводин кьилин чIал, дуьньядин чIехи чIаларикай сад, ООН-да ишлемишзавай 7 (ирид) чIалакай сад я. Амни хъсандиз чир хьана кIанда. Амма и кардихъ галаз санал лап важиблу буржини ава чи хиве: жуван хайи дидед чIал хъсандиз чир хьун, хуьн  ва ам кIан хьун…

Севзихан Севзиханов, муаллим, пенсионер. ДаркIуш-Къазмаяр