Машгьур педагог К.Д.Ушинскийди лагьанай: “ЧIала халкь ва Ватан руьгьламиш жезва. Гьина хайи чIал квахьда, гьана ам халкь хкатунин бине жеда”. Дидед чIал. Акьул, къанажагъ артмишзавай, чирвилерин алемдиз рехъ ачухзавай милли медениятдин чешмени руьгьдин девлет.

Дидедин некIедихъ галаз чIал руьгьдиз гьахьай касди ам эхиримжи нефесдал кьван пакдаказ, дидедин нек хьиз, хуьнни авуна кIанда. ЧIалан патахъай мацIахайвал авун — им къанажагъ­дин зайифвал, акьулдинни кьатIунин кесибвал я. Вучиз бязибур жуван халкьдин руьгьдин культурадиз, милли такабурвилиз, чун яшамиш жезвай лезги чилиз вафалу жезвач? Чи хуьрера тIимил авани, аялзамаз шегьерриз акъатна, къанни цIуд — яхцIур йисарилай хуьруьз хтайлани урус са гафни кутан тийиз, хайи лезги чIалал рахадай инсанар! Абуру чи чIал ва миллет гуьрчегарзава, чак хайи чIал ва Ватан кIан хьунин руьгь кутазва.

Са бязи диде-бубайри, чIехи къуллугърик квай инсанри хайи чIал чир тахьун адетдин кардай гьисабзава. Лугьузва хьи, чи чIал алай аямда анжах хуьруьн ва райондин сергьятда герек къвезва. Бес им жуван тарихдихъ, культурадихъ, медениятдихъ ва эдебият­дихъ галаз алакъа квахьна лагьай чIал тушни?! Гьуьр­метлубур! Ба­жарагълу шаирар тир Кь.Саида, Е.Эмина, С.Сулей­мана ва А.Фатахова, къе чаз — са бязибуруз — виле авачир лез­ги чIалалди тушни бес эсерар кхьейди, лезги миллет, чIал машгьурайди?! Гзаф дуьшуьшра школайрин ва маса  идарайрин кьилевайбуру лезги чIал “кьвед лагьай сортунай” кьазва. Абуруз школада ва хуьре тухузвай мярекатра лезги чIалалди рахаз регъуь жезва…­

Уьмуьр йигин еришралди вилик физва. Телевидениди ва компьютерри инсанар чпиз кIани патахъ элкъуьрзава. Лазим атай чкадал лагьай дуьз гафуни инсандин руьгьдиз, къанажагъдиз еке таъсир ийида, инсандиз вич яшамиш жезвай девирдиз килигна, вичи нин тереф хуьдатIа, нелай чешне къачудатIа, аннамишиз тада. Чазни чи лезги литературада аялар тербияламишуниз хъсан патахъди таъсирдай мисалар, чешнеяр, эсерар гзаф ава. Машгьур шаирар тир А.С.Пушкинан, М.Ю.Лермонтован поэзия хьиз, чи бажарагълу шаиррин — Кь.Саидан, Е.Эминан, С.Сулейманан ва масабурунни эсерар инсанар халисан ватандашар яз тербияламишунин гьиссерив ацIанва.

ЧIал неинки са рахунин ва инсанрин арада жезвай алакъайрин алат я, ам инсандин беденди кужумнавай, вичиз руьгьдинни къанажагъдин девлетлу тарихни тежриба авай халкьдин гьар йикъан яракьни я. Ада хейлин маса месэлаярни гьялза­ва: аялрик хайи дидедин, урус ва амай чIалар кIан хьунин руьгь кутун­; абурун лексикадин запас артухарун ва рахазвай кас вичин­ фикиррин гъавурда тваз жедайвал жуван фикир лугьун; уьмуьр­дин къиметлувал кьатIун,  инсандиз хъсанвал ийиз алахъун  — ва икI мадни.­

Чи писателри чIалан михьивал, иервал хуьниз, де­режа хкажу­низ, ам квадар тавуниз эвер гузва. Абурун эсерри чIал вилик финин рекье чак еке умудур кутазва. ЧIехи шаир Р.Гьамзатова лагьа­най: “Эгер зи чIал пака рекьиз хьайитIа, Зун къе рекьиз гьазур­ я…”, ”Эминанни Сулейманан саз я вун”, — лугьуз­ва шаир А.Фетя­­гьа­.

Эхь, Эмина вичин гуьзел жавагьирралди лезги миллет, лезги­ чIал авайди кьуд патаз ашкара авуна. ”Зи лезги чIал, дидед чIал — дуьньядин вири чIехи чIаларилай ширинди…”, — кхьизва чIалан чIехивиликай, кьакьанвиликай, гегьеншвиликай шаир А.Къар­даша.

Халкьдин хазина тир чIал хуьнин къайгъуда шаирар ва писателар акъвазнава. ”ЧIал квадарайтIа, чун са затIунивайни халкь хьиз таз жедач” — им Ф.Нагъиеван эсеррин кьилин тема я. ЧIалан хазинада шумудни са девирдин тарихда кьиле фейи акъажунар, дердер, гъамар ава. Муьзеффер Меликмамедова лагьайвал, “Зи бахтуниз акъатай икьван ширин, икьван дерин чIал дагълари гана чаз”. Вучиз лагьайтIа, чун дагъвияр я. Дидед чIа­ланни литературадин патахъай гьамиша газетризни журналриз чIалал рикI алай алимрин, муаллимрин, шаиррин гзаф макъалаяр акъатзава. Абур вичел лезги тIвар алай, беденда лезги руьгь авай гьар са касди кIелна, веревирд авуна кIанда. ЮНЕСКО-ди гьар йисан 21-февраль “Дуьньядин халкьарин дидед чIаларин югъ” яз малумарнава. Им чи хьтин гъвечIи чIалар хуьн патал лап важиблу кар я. Ида гьар са чIалан иесидиз вичин чIал хуьнин къайгъуда хьун ва ам вилик тухун эвелимжи буржи тирди рикIел хкизва.

ЦIийиз акъатай художественный ва учебный ктабар школайрин библиотекайриз хквезмач, я маса гудай киоскар, ктабханаяр амач. Классрин пипIера классдилай къецяй кIелдай ктабрин сиягьар къалурзамач. Я аялри ктабар кIелни хъийизмач.

Заз Ватан кьван играми зи дидедин чIални багьа я. Ватан гьар са касди жуван дидедин нек хъвайи чка я. КIвал гьинай хьайи­тIани маса къачуз жеда, амма гьикьван пул хьайитIани, ва­вай Ватан ва диде маса къачуз жедач. Гьар са касдиз вичин диде ва адан чIал багьа я.

Чна уьмуьр акур бубайривай, Ватандин уькIуь-цурудакай тарс, чирвал къачузва.

Хайи чIал — миллетдин хазина. ЧIал халкьдин руьгь я. Ада миллет­ арадиз атунин тегьер, уьмуьрдин тежриба ва гьакIни гьар са миллет­дин культура къалурзава, гьар са инсандин уьмуьрда кьетIен чка кьазва,

”Хайи чIал тийижир инсан чIехи бахтуникай магьрум я”, — лугьузва халкьдин мисалда. Ша чна и бахтуникай магьрум тежедайвал ийин.

Лезгият Шагьпазова, Гелхенрин хуьр, 11 класс