Эвел — 23-33-нумрайра

Сад-кьве нумрадал вил вегьен. К.Л.Азизханов редактор тир 1979-йисан 14-мартдин нумрада “10-пятилетка. Гатфарин кIвалахриз — йигин еришар”, “Коммунистический субботникриз гьазурвилер”, “Чи гуьзел Ватанда”, “Пятилетка — кьуд йисуз”, “Профсоюз ва соревнование”, “КПСС-дин ХХV съезддин къарарар­ кьилиз акъудин”, “Партийный уьмуьр”, “Коммунистдиз” жаваб гузва”, “Производстводин менфятлувал хкажин”, “Къецепатан уьлквейра”, “Девирдин истемишун”, “Информация” ва  маса рубрикаяр гьалтзава. Абурай аквазвайвал, кьилин фикир чи обществода партияди ва Советрин гьукуматди кьабулзавай къарарар кардалди кьилиз акъудзавай гьалдиз ганва. Саки вири хабарар чи уьмуьрда кьиле физвай хъсан крарикай, зегьметчийрин агалкьунрикай я.

Лежбер, чубан, малдар, багъманчи, саларбан, доярка, муаллим, духтур, эцигунрин устIар, балугъчи, буругъчи – ингье а девирдин кхьинрин кьилин игитар!..

“Къецепатан уьлквейра” рубрикадик хейлин чка Индия, Иран, Вьетнам, Афгъанистан ва маса уьлквейрай  хабарри кьунва. Абурай дуьньядин гьалар къизгъин тирди, чи обществода мягькем къайда таъминарун патал идеологиядин, къанун-къайдадин кIвалах гужлу авун герек тирди  регьятдиз кьатIуз жезва.

“Коммунистдин” гьа йисан 18-мартдин нумрада “Хважамжам”, “Гьяд йикъан­ клуб” рубрикайри фикир желбзава. Ина Ш.Исаеван “Дидедин аманат” (новелла), Т.Агьмедханован “Руьгьдин эвер” поэмадай чIук, “Инсан патал санал кIвалахун” (инсандин дуркIунар операция ийизвай духтур В.И.Шумаковакай) ТАСС-дин ма­къала гьатнава.

Художник И.Халилова чIугунвай “Дагъ­­ви дишегьлияр” шикилди, “Къариб тIварар”, “Суддин залдай” материалри генани фикир желбзава.

“Чуьнуьхгум­батIрин эхир” макъаладай аквазвайвал, Махачкъаладин ракьун рекьин сортировочная станциядал кIвалах­завай Камилова, Ильина, Давудова, Батырханова, халкьдин девлетдал чеб му­къа­ят хьана кIани чкадал, станциядал хтай вагонрай продуктар, маса шейэр чуьнуьх­завай. Тахсиркарриз гьалал хьанач, судди­ абуруз кар атIана, гайи зиян арадал хкиз  туна.

“Коммунистдин” 1979-йисан 28-мартдин нумрада амай рубрикайрихъ галаз  са­нал “Чирагъ” пипIе артух фикир желбзава. Ина асул гьисабдай ватандашвилин ва женгчивилин руьгь кутадай материалар чапна­ва: “Пак мурадриз къуллугъзава” (ас­кер­в­и­­лин къуллугъдикай), “Чухса­гъул­дин чар” (частунин командирдилай Хасавюрт райондин Къурушрин хуьруьз), “Бубайрин рекьеваз” (жегьил танкист Агьмедов Эфен­дидин агалкьунрикай), икI маса материалар.

Лагьана кIанда, “Халкьдин контроль кардик”, “Хважамжам”, “Чирагъ”, “Чи почта” рубрикаяр (тамам чинар) — “Коммунист” газетдин тежрибада а йисара гьатнавай цIийивал я. “Художник хъуьрезва” рубрикадик квай шикилар (карикатураяр) ва абуруз ганвай баянарни цIийивал, газет кIелзавайдаз мукьва ийизвай такьатрикай тирди гьиссзава.

Гьа са вахтунда виликан девирра  мукьва-мукьвал гьалтиз хьайи “Хци къелем”, “Тумпуз гвай Муртуз…” пипIер гьалтзамач. Им критикадин макъалаяр, сатирани юмор ерли амач лагьай чIал туш. Гьахьтин тах квай новеллаяр, юморескаяр, сатирадин шиирар саки гьар вацра гьалтзава. Месела, 1979-йисан 30-мартдин нумрада яшлу шаир Абдул Муталибован айгьам квай шиирар, писатель Мурадхан Шихвердиеван “Цацар алай дуст” гьикая чапнава. Абуру чи аялрин бязи терсвилер, нубатсуз кьуьруькар винел акъудзава, кIелзавайбуруз халисан гуьзелвилин (эстетикадин) тербия гузва. Ам­­ма виликан вахтарин хци фельетонни критикадин макъалаяр кьери хьанва.

1979-йисан 31-мартдин нумрада “ТIе­биат ва инсан” чин кьетIенди я. Ада чун элкъуьрна кьунвай алем саламат хуьнин, экологиядин тербия гунин месэлаяр къарагъарнава. Биологиядин илимрин доктор З.Шагьмарданован “ЧIижер ва бе­гьер” макъала гьам куьнуьчияр, гьам багъманчияр патал лап важиблуди я.

Куьрелди, “Коммунист” газет чи халкь­дин асул къайгъуйрин юкьва ава, руьгьдин гуьзгуь яз,  ада вичин везифаяр девир­ди истемишзавай дережада тамамарзава.­

* * *

1989-йисан гатфариз “Коммунист” газетда мад са дегишвал хьана. К.Л.Азизханов пенсиядиз экъечIунихъ галаз ала­къалу яз редакциядин кьилиз бажарагълу тешкилатчи, партиядин ва общественно-политический деятель Ибадуллагь Гьажимирзоевич Тагьиров атана.

Ибадуллагь  Гьажимирзоевич  Та­гьи­ров  (1932-1998-йисар)  редакциядин кьилиз, ада вичин уьмуьрдин чIехи паюна­, сифтедай комсомолдин, ахпа партия­дин­ни советрин, маса къурулушрани регь­бервал гудай чIехи къуллугъар бегьемарайдалай кьулухъ атана. Яни халкьдин ге­­гьенш къатара ада вичиз лайихлу гьуьр­мет ва авторитет къазанмишнавай. Гьа­­ви­ляй газетдин редакциядин кьиле акъвазун адаз акьван четин тахьайди якъин я.

И.Тагьирован тешкилдай  кIвалахди­кай­­ заз гьеле ада партиядин Сулейман-Стальский райондин сад лагьай секретарвиле кIвалахдайла чидай. Гила адахъ галаз санал кIвалахзава. Ам — газетдин кьи­лин редактор, зун-информациядин отделдин редактор, гьа са вахтунда, гьеле редакцияда кIвалахал кьабулай йи­къа­лай инихъ а чIаван кьилин редактор Касбуба Лукьманович Азизханова гайи тапшуругъ — литературадин материалрин ие­сивал авунин кар гъилевайдини тир. Ибадуллагь Гьажимирзоевича зи литераторвилин везифаяр вилик кутаз хьана. Яни литература­дин хилен кIвалах зайифарнач. Газетда ли­­тера­торриз, абурун эсерриз, критикадин материалриз гузвай майдан генани артухарна.

И.Тагьирован девирда Дагъустандин халкьдин шаир Ш.-Э.Мурадован, а чIавуз РД-дин Госпремия къачур сатирик Жамидинан, Дагъустандин халкьдин шаир Ханбиче Хаметовадин, сатирик, гуь­гъуьн­лай Дагъустандин халкьдин шаирдин тIвар къачур Байрам Салимован чIе­хи суьретар 1-чинал алаз, газетдин тамам­ нумраяр абуруз бахш авурди рикIел хквезва. И карди редакциядин къваларив чи илимдинни яратмишдай интеллигенциядин гегьенш къатар мадни сихдиз агудна.

За гьисс авурвал, са вахтунда са гьикI ятIа къелемар гадарай ксарини чпин яратмишунрик юзун кухтуна. (Салигь Селимов, Алимет Алиметов, Жамал Шагьмарданов, Айнар Султанова, Саид Гьуьсейнов, Ася Абасова, Ра­гьим Рагьимов, Теки Жамалдин, Ме­гьа­мед Камалдинов ва ма­­сабур). Лап гзаф рушарини сусари, яш­лу ксари, абурухъ галаз мектебрин аялрини кхьиз хьана.

Майдандиз “Хважамжам” пипIехъ галаз санал, “Агъсакъалрин ким”, “Ким хъуьрезва”, “ИкIни жеда кьван”, “Литературадин почтадай”, “Къелем ахтармишза­ва”, “Чи къуншийрин кхьинрай”, “Чи ирсинай”, “Чи ханумрин дафтаррай” ва маса руб­рикаяр, пипIерни арадал атана. И карди газет кхьизвайбурун кьадарни артухарна.

Амма девир масад тир. Государстводин кьилиз чпив Америкадин махсус центрайрай “перестройка”, “плюрализм”, “демократия” хьтин суьгьуьрдин пуд гаф-гьакьван сирлу программа агакьарнавай Горбачевринни  Яковлеврин, Ельцинринни Шеварднадзейрин десте атана. Гафар сакIа, крар масакIа физвай.

М.Горбачева вичин вахтунда Н.Хрущева гъиле кьур кар — чи партиядин ва государстводин тарих ревизия авун давамарна. Гуя чи уьлкведа демократия ер­ли хьайиди туш. Мукьвал-мукьвал Америкадинни Великобританиядин, Германиядин регьберрихъ галаз гуьруьшра жез, чинебан икьрарар  гзаф кутIунна. Са жуьрединни референдум ва я маса меслятар халкьдихъ галаз тавуна, сифте Афгъанистандай чи кьушунар ахкъудна (1989-йис), ах­па гьа йисуз “Берлиндин цал” чукIурна. Са тIимил вахтни фенач, Варшавадин Договорни тергна. Социализмдин лагерь амукьнач. СССР-дин къене гьарда санихъ ялунин гьерекатар гьатна. Лезгияр ЦIийи Уьзендай, Бакудай, Гуржистандай, Му­гъан­дай, маса чкайрай катуниз мажбур авур акьалтIай чIуру вакъиаяр рикIел хквезва. Ихьтин чкада адалат, низам, къайда амукьдайни?! Ибурал алава яз, Горбачева “алкоголдихъ” галаз “женгерни” башламишна.

Уьлкведа мад фу, маса суьрсетар карточкайрай гудай къайда туна. Вири аваз, авач хьана…

Пара чкайра коммунизмдин идеал­рикай, адан ивиррикай, агалкьунрикай акьалтIай жуьреда къана, чIурукIа рахаз эгечIна. Чи газетдин тIварцIелни нарази тирбурун буьгьтенар къвана, “кьетIен теклифар” гудайбур арадал атана.

ЯтIани чи журналистри бушвалзавачир, халкьдин асул  дердийривай, кар алай месэлайривай  къерехда акъваззавачир.

Сифте нубатда, вири девирра хьиз, чи хуьрерин экономика, культура, образованидин хел, яшайишдин шартIар чу­кIур тавуна хуьдай, хъсанардай, “перестройкадин” къаришмадай асул къуватар саламатдиз акъуддай рекьер пропаганда ийизвай. Иллаки яргъарай, мажбур хьана, катна хквезвайбурун дердияр гьялунал фикир желбна. Инал алимар, общественный деятелар тир Агьед Агъаеван, Идрис Оружеван, Загьраб Баглиеван, Малла Вагьабован, Эфенди Аквердиеван, Къафлан Ханбабаеван, Алимегьамед Бабаеван, Гьасен Балатован ва масабурун чIехи метлебдин  материалар рикIел хквезва.

(КьатI ама)

Мердали Жалилов