Ватандин ЧIехи дяведа къазанмишай Гъалибвилин 75-йисан юбилейдиз талукь материалар гьазурдайла, мад сеферда тестикь хьана, советрин аскерди мукални кIута алай Яру пайдахдик кваз фашистар барбатIна, душмандин гьужумар алудна, хуьрер, шегьерар азад­­на ва эхирни немсерин меркез Берлин къачуна. Вишералди чи ас­керри неинки Рейхстагдин ку­кIуш­рал, гьакI гзаф маса дараматрин къаварал Яру пайдахар хкажна. Гьа пайдах хуьн, ам душмандин гъиле гьат тавун патал вишералди аскерри чпин чанарни къурбанд авуна. Эхь, государстводин пайдахдихъ гьахьтин гьунар, метлеб, руьгь хкаждай къуват ава.

Алатай асиррин тарихдини, къенин девирдин уьмуьрдини тестикьарзава, вири вахтара тухумди, кьушунри, вилаятди, уьлкведи пакдиз гьуьрметзавай, дамахзавай, чешне къалурзавай адетар, къайдаяр, чешмеяр, яржар хьана. Государстводикай рахайтIа, адахъни вичин къудратлувал, аслу туширвал, кьилдинвал, кьетIенвал къалурзавай яржар ава. Абурукай садни Государстводин пайдах я. Россиядин Федерация тIвар алай государстводихъни цIийи пайдах хьана. Президентдин Указдалди 22-август РФ-дин Государстводин пайдахдин югъ яз малумарна.

Уьлкведин гележег, халкьдин аслу туширвал, азадвал, къудратлувал, хушбахтлувал акьалтзавай несилдиз ватанпересвилин тербия гунихъ галаз алакъалу я. И жигьетдай дуьз тербия агакьай гьар са кас Ватандал кьару жеда, кIеве гьатайла, ам хуьн патал душмандихъ га­лаз­ женгинизни экъечIда, гьалтзавай кьван четинвилеризни таб гана, виликди фида. Ихьтин мисалар чаз тарихдин гзаф вакъиайрай аквазва. Хайи кIвал, макан, Ватан хуьн па­тал вишералди, агъзурралди рух­вайрини рушари зурба игитвилер къалурна, ихьтин макъамра чпин чанарни къурбанд авуна. Женгеризни абур Государстводин пайдах цава кьуна фена.

Идахъ галаз сад хьиз, акьалтзавай несил государстводин яржарив (символрив) гьуьрметдивди, дамах авунивди эгечIиз вердишарунихъни кьетIен метлеб ава. Госу­дарстводин яржарик Пайдах, Герб, Гимн акатзава. Къейд авун лазим я хьи, неинки жегьилриз, жаванриз, гьакI са кьадар яшар хьанвай инсанризни государстводин метлеблу яржариз талукь тарихдикай са акьван чизвач. Къе чна, Россиядин Государстводин пайдахдин йи­къахъ галаз алакъалу яз, и нукьсан арадай акъудда.

Россиядин пайдахдикай сифтегьан малуматар I Петрдин буба Алексей Михайловича пачагьвал ийизвай макъамда, 1668-йисуз, пайда хьана. Урусатди и вахтунда къе­­цепатан уьлквейрихъ галаз алишверишдин алакъаяр гегьеншарзавай. Алексей Михайловичани, савдагарриз куьмек яз, гимияр туькIуьрунин ва кардик кутунин тапшуругъ гана. Ока вацIун къерехдал алай Дединово хуьруьз гимияр туь­кIуьриз жедай устIарар кIватI­на. Ус­тIаррин гъилерикай хкатай сифтегьан гимидиз “Лекь” тIвар гана ва адан капитанвилени фон Сведен лугьудай кас тайинарна. Цел сирнавиз экъечIдалди вилик капитанди пачагьдивай хабар кьуна: “Гими гьихьтин пайдах алаз сефердиз экъечIда?” Ада мадни алава хъуву­на хьи, гими гьи государстводинди ятIа, пайдахни гьаданди хьун лазим я. Амма, гьайиф хьи, Урусатдин пачагьлугъдихъ и макъамда хсуси пайдах авачир.

Ихьтин агьвалатдин шагьид хьайи пачагьди а вахтунда гьуьлерикай хъсандиз менфят къачузвай ва чпихъ гимияр авай Великобританиядин, Даниядин, Швециядин, Нидерландрин ва гьакI Библиядин пайдахрикай малуматар кIватIна. “Лекь” гимидин пайдах гьазурдайла, гьа инал тIварар кьунвай  пайдахрин чешнеяр бинедиз къачуна.

Государстводин пайдах гьазурун патал 1668-йисан 9-апрелдиз махсус буйругъдалди са шумуд жуьредин рангунин парчаяр гъана. И карда Голландиядин инженер Давыд Бутлерани иштиракна. Ада пачагьдиз чпин уьлкведин пайдах гьихьтинди ятIа къалурна.  Алексей Михайловича юкIвар-чипIер ягъайдалай гуьгъуьниз талукь кьве указ акъудна. Сифтегьан гимидиз пайдах гьазурун патал яру, лацу ва ви­ли парчаяр ишлемишна, пайдахдал лекьрен шикилар чIугуна.

Россиядин пайдахдин рангариз талукь яз жуьреба-жуьре фикирар ава. И кардин гьакъиндай официальный баянар ганвай чка авач.  Ам­ма, лугьузвайвал, уьлкведин пайдахдин рангарихъ са шумуд метлеб ава.

Куьгьне Урусатда абуруз ихь­тин­ метлеб гузвай: лацу ранг — акьал­тIай намуслувал ва ачухвал; вили ранг — вафалувал, дуьзвал, ми­­хьивал ва эдебдин михьивал; яру ранг — викIегьвал, жуьрэтлувал, мергьямятлувал.

Инкъилаб жедалди вилик халкь­ди пайдахдин рангариз маса метлебни гузвай: лацу  — азадвал, вили — Богородица; яру — пачагьлугъдин къудратлувал.

Гьа са вахтунда и рангариз хашпара килисадин, пачагьлугъдин гьукуматдин ва халкьдин садвилин метлебни гузвай: лацу ранг — хашпара диндин ярж; вили ранг — пачагьлугъдин гьукумдин ярж; яру ранг — урус халкьдин ярж.

Государстводин пайдах вилин нини хьиз хвена кIанзавай ярж я. Россиядин Федерациядин пайдахдин гьакъиндай талукь законарни, абурал асаслу яз пайдахдикай мен­фят къачудай, ам ишлемишдай, хуьдай статьяярни ава. Россиядин Федерациядин государстводин пайдахдикай ягьанатардай ихтияр садазни авач. Ихьтин кардиз рехъ гун тахсиркарвал яз гьисабзава. ГьакI хьайила, чун чи уьлкведин ва республикадин яржар тир пайдахрив, гербрив, гимнрив вафалувилелди, кIанивиледи эгечIун лазим я.

Нариман Ибрагьимов