(Эвел 23-31-нумрайра)

Инал са кар мад рикIел хквезва:  А.Саидова Азербайжан пата авай чи лезги интеллигенциядин векилрихъ галаз сих алакъаяр хуьзвай. Забит Ризванов, Лезги Нямет, Ядуллагь Шейдаев, Келентер Келентеров, Иззет Шерифов,   Акиф Алиханов,  Медет Арзуманов хьтин устадрихъ галаз хьайи алакъаяр гьакI тефейдини ашкара я.

И устадрин яратмишунра ва кьисметра виливай кьатIуз жедай хьтин туьшвилер ава. Алирза Саидован “мектебди” КцIарани Бакуда арадал атай шаирринни публицистрин еке дестедиз дериндай таъсирна. Къе а ирс Фейруз Бадалов, Седакъет Керимова, Муьзеффер Меликмамедов, Зерифа Кьасумова, Бажиханум Исаева, Эйваз Гуьлалиев, Видади Севзиханов, Билал Адилов, Гьуьсейн Хасиев, Гьилал Аскеров, Римма Гьажимурадова, Гуьлбес Асланханова хьтин устадри давамарзава.

Эхь, арифдар шаирри арадал гъайи булахар садрани кьуран тийидай, цIийи-цIийи несилар чпел гьейранардай ва виликди физ куьмек гудайбур я! Алирза Саидов, Етим Эмин хьиз, жегьил яшара амаз, рикIик гзаф майилар, умудар кумаз, залум азарди чавай къакъудна. Рагьметдиз фидайла, адан 46 йис тир…

Са кар мадни рикIел хуьн кутугнава: Алирза Саидова сифте яз “Коммунист” га­зетда лезги миллетдин садвал арадал хку­нин, милли тарих дериндай чирунин, лезгийрин игитвилин эпос “Шарвили” ва чи милли къанажагъ уяхарзавай маса эсерар дуьздал ахкъудунин месэла къара­гъар­на. Ада кхьей “Лезги куьче”, “Ленинан вилик”, “Ленин Самурдал”, “Хцихъ галаз их­тилат”, маса эсерар и кардин шагьидвал я.

Бязи тапан патриотар, а фикирар миллетчивилинбур яз гьисабна, шаир нубатсуз гъибетрикни кутаз алахънай.

Амма абур миллетчивилин ваъ, милли руьгь, къанажагъ хуьнин, масабурун арада жув квадар тавунинбур тир.

Са вахтунилай и фикирар ва темаяр “Коммунист” газетда, адалай кьулухъ “Лез­ги газетда” кьилинбуруз элкъвена. Гьайиф,а чIавуз шаир ва публицист, милли руьгь патал женгчи хьайи Алирза Саи­дов чи арада амачир. Амма ада кьил ­ку­тур рехъ — лезги милли руьгь хуьнин, чIал, культура, литература, игитвилин аде­тар вилик тухунин, халкьарин садвилин ва дуствилин идеяяр пропаганда авунин — гилани чи кьилин месэлайрикай яз ама. Абурукай чун инлай кьулухъ рахада…

* * *

1979-йис лезги милли журналистикада нубатдин цIийивал арадал гъайиди хьана. Редакциядин кьилиз, чи литературадинни, публицистикадинни тарихда къейднавайвал, сифте яз вич тIебиатди журналист язни, шаир-литератор язни халкьнавай кас атана. Яратмишзавай коллектив патал ихьтин кас кьиле хьун, са патахъай, регьятвал я. Вучиз лагьай­тIа­, яратмишзавайди маса яратмишзавайбурун гъавурда фад акьада. Яни яратми­шунрин руьгь герек тушир тапшуругъралди, номенклатурщикдин “кьетIен” къалурунралди къуьруь ийидач, артухлама, адав мадни хъсандиз кIвалахиз тада. Яратмишзавай кас кьиле хьун са бязи “яратмишзавайбуруз” герек тушир парни я. Яни яратмишдай руьгь ксанвайдалай цIийи тегьерда я фикириз, я кIвалахиз алакьдач.

Касбуба  Лукьманович  Азизханов  (1928-2006-йисар) редакциядин кьилиз атун неинки газетда кIвалахзавайбуру, гьакI адан патарив гвайбуруни хушвилелди кьабулна. ГьикI хьи, ам партийный функционердилай (номенклатурщикдилай) артух яратмишдай кас тир. Вичин жегьил йисарилай гатIунна, гьеле школадин ученик тирла, Ахцегь райондин “ЦIийи дуьнья” газетда адан сифте шиирар, ахпа макъалаяр, очеркарни фельето­нар акъатиз хьана. Жегьилдин хатI а чIа­ван машгьур устад, Дагъустандин халкь­дин шаир Хуьруьг Тагьираз, газетдин редактор Исмаил Вагьабоваз, масабуруз акунвай, гьавиляйни адаз, мумкинвал хьунни, вичин вахтунда Алирза Саидоваз хьиз, “Социализмдин пайдах” газетдиз (1951-йис) таржумачивиле атун теклифна. Инай ам хкажни хьана.

Газетда кIвалахиз, К.Л. Азизханова вичин чирвилерни хкажзавай. Жуьреба-жуьре курсара кIелна, вич чранвай коммунист, бажарагълу журналист тирди субутна. ИкI ам партиядин Дагъустандин обкомдин теклифдалди анжах цIийиз тешкилнавай Агъул райондин газетдин редакторвиле рекье туна. А чIавуз Агъула райондин “Агъулрин колхозчи” газет лезги чIалал акъатзавайди тир, агъулвийрини мектебра хайиди яз лезги чIал чирзавай. Гуьгъуьнлай, А.Данияловар хьтинбурун алахъунралди, агъуларни, рутуларни, цIахурарни кьилдин миллетар яз, лезгийривай къакъудна.

Агъул райондин газетдай К.Л.Азизханов Ленинграддин ВПШ-диз, журналистикадин отделенида кIелиз, рекье туна.

1961-йисуз партийный ва журналистикадин рекьерай кьилин чирвилер къачунвай шаир ва публицист хайи райондиз, вичин сифтегьан эсерар майдандиз акъудай “ЦIийи дуьнья” газетдин редакторвиле хтана. Ина адакай са ахцегьвияр ваъ, вири дагъустанвияр патал чешне къалурдай  устад редактор, тешкилатчи, жегьил къуватрин тербиячи хьана. “ЦIийи дуьнья” газетди адан девирда галаз-галаз  кьиле фейи конкурсра кIвенкIвечи чкаяр кьуна. Ина лап къуватлу журналистар, яратмишдай ксар сад хьана. Султан Манатилов, Абдулрашид Рашидов, Нариман Гьажиев (Самуров), Нариман Абдулов, Заур Гьажиев, Назир Мирзоев, Къадир Рамазанов, Казим Казимов, Шихнесир Къафланов, Нариман Магьманов, Асвар Асваров (Самурли), Ражаб Ражабов,  Гуьлмегьамед Шугаев, Аливсет Гьабибов, Гьажи Къазиев, Хуьруьг Лукьман, Хкем Жамалдин, Гьасанагъа Мурсалов, Юсуф Мамедов, Алуван Шагьэмирова, Гьемдуллагь Бабаев ва гзаф масабур гьа жергедай я.

1979-йисан мартдиз Касбуба Лукьманович Азизханов (Чепер Касбуба тахаллус алай шаир) Махачкъаладиз, вичин жегьил йисара таржумачивиле кIвалахай лезги газетдин редакциядиз, вич вири патарихъай лигим хьанвай, неинки республикадин, уьлкведин, вири дуьньядин крарин (политикадин) гъавурда авай руководитель яз хтана. И кар, винидихъни къейднавайвал, лезги кIелзавай вирибуру хушвилелди кьабулнай.

* * *

Гьихьтинди тир К.Л.Азизханов милли журналистикадин (газетдин) кьилиз атанвай вахт? Вуч везифаяр, лап кар алайбур яз, СМИ-рин вилик эцигнавай? Регьятди тирни, четинди а девир?

Зейдуллагь Бабаевич Мегьтиев редакциядин кьиле хьайи вахт партийный бю­рократияди, номенклатурадин лу­туйри­ни кьве чин алай фукъиранри цуьк акъуд­завайди  хьайидакай чун инлай вилик раханва. Бес гила? ХХ асирдин 80-90-йисара?..

Тарихда а йисар “къайи дяве” лугьудайди мадни вини дережадиз акъатайбур яз гьатнава. 1979-йисуз Советрин государстводин политический руководстводи, гуя чи  къунши Афгъанистандин халкьдин тIалабун яз, аниз “конституция­дин къурулуш хуьн” патал чи кьушунрин гъвечIи десте” (“ограниченный контингент”) рекье туна. Яни “Афгъандин” дяве­дик кьил кутуна. И кар чи кьилин душ­ман­ри — США-дин, Великобританиядин, Германиядин, Франциядин капитал чпин гъиле авайбуру фадлай вилив хуьзвай. ГьикI хьи, ХХ асирдин 60-70-йисара, иллаки социализмдин рекьел алай уьлквейрин “Варшавадин Договор” тешкилат арадал гъайидалай кьулухъ, дуьньяда Советрин Союздин таъсир екеди хьана. Хал­кьарин азадвилин женгерик гьерекат акатна. Капитализмдин ампайривай са-сад чпин колонияр къакъатзавай.

Гьакъикъатда Советрин Союздинни Америкадин ва адан амадагрин арада ачух дяве башламиш хьана. ИкI “къайи дяве” лап кудай, ялав квайдаз элкъвена.

И вакъиайри чалай разибурулай наразибур артухарна. Социализмдин лагердани и  дяведиз аксибур авай. Лугьудайвал, къецепата авай гъулгъула къенепатани гьатна. Им, гьи общество хьайитIани, лап хаталу гьал я. Къеняй хайи цал хуьз жедач лугьуда. Советрин Союздин вири къурулуш — экономика, культура, дипломатия, дуьньядин майданда аваз хьайи алакъаяр зайиф жез гатIунна.

Идеологиядин хел гьикьван къуватлу ийиз алахъзавайтIани, къенепата “вад лагьай  колонна” лугьудайди къвердавай къуватлу жезвай. Хрущеван “оттепелди” (“къуьруьгъуьмди”) вири дережайра хел (дувул) янавай, цуьк акъудзавай.

Государстводин газетрихъ, журналрихъ галаз санал “самоиздат” лугьудайди кардик акатна. Гьахьтин телеканалрални, радиодин станцийрални чан атана… Яни чи государстводин официальный идеология сад тиртIа (коммунизмдин иде­яйриз къуллугъзавай), адаз акси идеология (“диссидентар”) виликди физвай.

Партиядин вичин руководство, лугьудайвал, куьгьне хьанвай. Яшлу гвардия, дявейрин цIаярай экъечIна, гьукумдин важарар гъиле кьуна, цIийи жуьре фагьум-фикир ийиз, социализмдин, коммунизмдин илим цIийи шартIара виликди­ тухуз алахънач. Я жегьил къуватризни, виликди физ, лугьудайвал, рехъ ачух­нач. Яни, са артух чеб гужа тун тавуна, “кьил хуьз” чирна. Яни виликан жегьилрин романтизм кьуру дамахри, лавгъавили эвез ийиз гатIунна. Ихьтин шартIари чи общество, винелай сагъ акваз, къеняй жуьреба-жуьре дестейриз пайна…

(КьатI ама)

Мердали  Жалилов