Вуч я закон? Таржумайринни баянар гунин словарра къейднавайвал, закон вирибур патал сад, вирибуру чпел амал авун лазим тир къанунар, къайдаяр я. Ихьтин къанунрилай эля­чIун, абур кваз такьун, я та­хьайтIа, жуваз кIа­нивал кар­дик кутун — тахсиркарвилиз рехъ ачухун, вацI вичин къерехрай (шакъайрай) акъатай мисал я. Ахьтин вацIу (селди) тIебиатдиз, инсанриз гьихьтин зиянар гудатIа, лугьун четин я. Мисалар гзаф гъиз жеда.

Шак амач, законар инсанри веревирдзава, кхьизва, кьабулзава, кардик кутазва. Законрилай элячIзавайбурни, абур чпиз кIани­вал элкъуьрзавайбурни гьа инсанар я. Законар хуьн, абурулай элячI тавун патал махсус­ къурулушарни кардик ква. Надзордин органар. Виридалайни кьилин надзорный орган (къурулуш) яз прокуратура кардик ква. Адетдин рахунра прокуратурадин органриз гьукуматдин “вилер” лугьузва. Яни абурун дикъетдикай, дуьзвиликай санихъни катиз жедач!

Амма уьмуьрди къалурзава хьи, законар гьикьван дуьзгуьнбур, михьибур, кIевибур ятIа­ни, инсанар абурулай элячIзава. Садбур, гъавурдик квачиз, са гьикI ятIа ягъалмиш, чашмиш хьана, парабур, иллаки гьа ихтиярар чпин гъиле авай, законар хуьн чпин везифа тирбур, къастуналди абурулай элячI­за­ва…

Чи телеканалрай, печатдин СМИ-рай, маса чешмейрайни законар чIурзавай, абур чпиз кIа­нивал элкъуьрзавай, гагь-гагь ерли квазни такьазвай ксар, тамам дестеяр, къурулушар тIи­мил къалурзавач. Иллаки цIийи  “демократар — либералар” тахтуниз атайдалай инихъ чи законар саки вири чпин кьадакьрай (куку­цIулрай) акъатайди хьиз я. Бязи вахтара закон чIу­рун, адаз кIур гун кьегьалвал хьизни  къалур­зава.

РикIел футболдин “гъетер” я лугьузвай зирпияр (за абурун тIварар кьазвач, ахьтинбур гзаф я), сегьнедин бязи “гъетер”, чIехи къуллугъар гъилевай бубайрин “къизилдин” рухваярни рушар, къуллугъар бубадин кавал хьиз ишлемишзавай чиновникар, масабур къвезва. Абур чаз чи телеканалрай гьар юкъуз аквазва. Чкайрални тIимил алач.

Амма зи макъала (веревирдер) и мукьвара “Россия 1” каналдай, ахпа 1-каналдайни, масанрайни къалурай “60 минут”, “Время пока­жет” “Экстренный вызов”, “Дежурная часть” лу­гьудай программаяр я. А программайра об­щественный деятелри, ара-ара адетдин инса­нрини (куьчейрал гьалтзавай) иштиракзавай.

Ихтилат и мукьвара Москвада, Ленинан тIварунихъ галай проспектда, арадал атай чIе­хи бедбахтвилин дуьшуьшдикай, ам гьикI, ву­чиз арадал атайди ятIа, вуж батIул, вуж гьахъ ятIа, гьадакай тир. РикIел хкин: духанда вилер акъатдалди ички хъвана, пиян яз, рулдихъ ацукьай зурба артистди (Михаил Ефремов) — сегьнедин “гъетре” вичин машин хабарни авачир маса касдин (Захаров) машинда эцяна. Ам залан хирерикди больница­да кьена. Адан аялар — етим, паб — хендеда,­ ди­де — бахтикъара, мукьва-кьилияр къарсур хьанва.

Ефремова, пиян яз, хьанвай мусибат къав­ла­мишзавачир. Полициядин къул­лугъ­чий­рихъ, журналистрихъ галазни ам ай­гьамралди ра­хазвай, вичихъ пул гьикьван ава­тIа, гъи­ле­рал­­ди къалурзавай. Пакадин юкъуз­ ам са жуьре вич ви­чел хтанвай, тахсирни хиве кьуна, зиян хьанвай ксариз вичин патай пулдин куьмекни теклифна…

Силисни саки куьтягьнавай. Судди, а кас гзаф “бажарагълуди” хьуниз килигна, гьелелиг СИЗО-да ваъ, кIвале хуьнин къарар кьабулна. Яни вич гьикьван гуманлуди, инсанриз гьуьрметзавайди ятIа чирна…

Гьа са вахтунда, вучиз ятIани, еке бедбахтвал хьанвай хизанда авайбурни инсанар, гьабурузни гьуьрмет авун герек тирди “рикIел гъанач”. И карди еке наразивилеризни, рахунризни, арзайризни рехъ ачухна.

Амма и месэла мадни вилив хуьн тавур тегьерда виликди фена. Гила сегьнедин “гъетрез” “бажарагълу”  адвокатар жагъанва. Ибуру а “гъетрек” тахсир квайди туш лугьузва. “Гъетре” вичини виликан гафар инкарзава… Гуя рулдихъ ам галайди тушир.

Вири каналрай вири крар хьайи — хьайивал мад къалурзава. Вилералди акур ксари шагьидвалзава, амма “гъед” хуьзва! Закондини вич гьикьван гьахълуди, кар алакьдайди ятIа, “чирзава”. Дугъриданни, халкьдин махуна хьиз я. Лутуйри цIегь (кьун) чуьнуьхна, йифди адан крчариз цIай гана, хъуьтуьларна, маса патахъ элкъуьрна. Иесиди лугьузва: “ЦIегь зиди я, амма крчар зибур туш”.

Инал бес суал къведачни: чи законрал шумуд чин (шумуд карч) алайди ятIа? Дискуссиядин иштиракчийрикай чIехи паюни, ички хъвана, машин гьалун  террордиз барабар тахсир я, ахьтинди  лап кIеви жазадив агакьарун лазим я лугьузва.

Муькуь патани ахьтин жаза и дуьшуьшда­ кьабулиз жедач лугьуз тестикьарзава… (?) Им вуч я, чи закон лутуйрин гъилевай цIегь яни?..

Рекьерин гьерекатдин хатасузвал хуьн патал кьабулнавай законар мягькембурни хьиз аквазва. Амма вучиз ятIани, винидихъни лагьанвайвал, “гъетерални” “къизилрал” гьалтайла, абур гьакьван буш жезва. (!)

Гьалзава 50-100 сеферда чеб тагькимар авур къучийрини чи куьчейра лап багьа машинар чпиз кIанивал! Евремовни и рекьяй кьулухъ галамачирди раижзава…

РикIел хквезва: чи меркездани йифен вахтунда куьчейра, багьа машиндин рулдихъ ацукьна, вири къайдаяр чIурзавай жегьил кас ДПС-дин къуллугъчиди акъвазарайла, ада идан кIу­фуз кьвед вегьезва. Вич лугьумир, им шегьер­дин­ мэрдин хва я кьван! ЧIугваз хьаначир “къизилдин” хва жавабдарвилиз, та гьа мэр вич кьадалди… Гьа и  чIавузни закон “хуьзвайбуруз” и “кьегьалар” кIеви жазадив агакьарунин лазимвал акунач. (?)

Эгер ам са факъирдин хва тиртIа?..

Дугъриданни, чи лезги районрикай сана (за тIвар кьазвач, фад хьайи кар я)  кар-кеспидикни квачир, далудихъни вил къядай садни гала­чир факъир бейгьуш гваз кьуна. Вичи чIугваз­вайни, масадаз гузвайни, тайин туш. Амма и касдиз лап кIеви жаза гун теклифна. Амма, кIва­лерни маса гана, хьайи пул вахтунда агакьа­райтIа, жаза тIимиларда лугьудайбур вилик акатна…

Пул акурла, закон “хуьзвайди” гьакьван буш хьун?..

И йикъара чи газетдиз гъвечIи са мажара акъатнавай. За кьатIузвайвал, ам автордин къундарма ваъ, гьакъикъатда кьилел атанвай дуьшуьш я.

Дербентдай экъечIдайла, парцив ацIан­вай машин рекьин инспекторди — полицейскийди акъ­ва­зарна, машиндин къенепад къалурун исте­миш­­на. Шоферди (хуьруьн муаллимди) вичи вуч тухуз­ватIа, авайвал раижна. Эхирдай вири и затIар патав ацукьнавай “шеф-директординбур” я лагьана. “Шеф” полицейскийди са ба­кьа (рес­торандин, базадин, базардин) директор яз кьу­на, гьасятда машиндиз рехъ ачухна. Гьа и ге­­ренда шофердин мецяй “школадин” гафни акъатна — крар вири чIурна. Инспекторди школадин директордивай ягъиз-ягъиз “жерме” къачуна…(?)

И мисалди чи общество гьикьван “савадлуди”, ам гьихьтин “гьахъвал” гвай векилри идара ийизватIа, хъсандиз раижзава.

Ихьтин гьалда авайла, законрихъ, я абур хуьзвайбурухъни авторитет, ихтибар, лайихар, гьуьрметар амукьдани? Ихтибардани ихьтин гьукумдиз? ЦIийикIа туькIуьр хъувунвай Конституциядизни парабуру “ваъ” лугьуни куьн патахъай шагьидвалзава? Им бес чи общество вич чукIунал гъидай хьтин хаталувал тушни?..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор