(Эвел — 27-29-нумрайра)
“Мискискарин тарихдай” малум жезвайвал, Дербентдин сердерди шаркь патан Кавказдин вилаятрилай кIватIзавай харжунин кьадар Абу Муслима тайинарнавай. Харж Марван ибн Мугьаммадан тапшуругъдалди кIватIзавай. Амма вучиз ятIани “Дербент-намедин” сиягьрин чIехи паюна Абу Муслимакай са делилни авач. Ихтилат физвай харжуниз талукь делиларни тарихдин кьве чешмеда гьар жуьреда ганва.
Хронологиядин жигьетдай “Мискискарин тарихда” гьатнавай виридалайни эхиримжи сюжет Халифатда гьукум Умайядрин тухумдилай Аббасидрал агакьуниз талукьди я. И разделда гьатнавай хейлин делилар маса чешмейра гьалтзавач. “Мискискарин тарихдал” асаслу яз, Аббасидрин халиф Гьарун ар-Рашида вичин хва Мамун сердер яз Дербентдиз рекье туна. Адаз еке ихтиярар ганвай. Мамуна Рутулиз Малый Азиядай атанвайбур куьчарна ва ина регьбервиле къецепатанбурукай сад тайинарна. Идалайни гъейри, чкадин мулкар ва абурулай жезвай хийирни къецепатанбурун ихтиярда тунвай. IX асирдин эвел кьилера хайи Рутулрин регьберрикай мад са чешмедини хабар гузвач. Хроникада гьатнавай малуматрал асаслу яз, Мамуна Рутулрин кьилдин вилаят арадал гъана. Рутулиз мукьва хуьрерни, Мискискарин регьбердин гьукумдикай хкудна, Рутулрин вилаятдик кухтуна.
Итижлу мад са малумат гьатнава “Мискискарин тарихда”. Ана кхьенвайвал, Мамуна Ахцегьрин агьалияр харж гуникай азадна. Анжах са шартIуналди: Ахцегьвийри гатуз Дербентдин кьилевайдав Шалбуз дагъдай мурк агакьарун лазим тир. Хроникади тестикьарзавайвал, и кар сефевидрин шагь I Аббас гьукумдин кьилиз къведалди давам хьана.
“Мискискарин тарихдиз” къимет гайидалай кьулухъ ашкара жезвайвал, адан кьилин макьсадрикай сад юкьван виш йисара Самур дереда Мискискарин хуьруь кьетIен чка кьурди къалурун я. И карни делилар гъуналди тестикьарнава. Гьам сиясатдин, гьамни диндин рекьерай. “Мискискарин тарихдилай” тафаватлу яз, “Ахцегь-намеда” Ахцегьри Самур дередин хуьрерин арада кьилин чка кьурдакай са делилни авач.
* * *
“Мискискарин тарих” хроникадин текст ахтармишайдалай кьулухъ якъин хьайивал, им адетдин мусурманрин историографиядин жуьреба-жуьре жанраяр сад-садахъ галаз алакъада тунвай кьилдин чешме я. Са патахъай, и хроника региондин историографиядин жанрдик кутаз жеда, гьикI лагьайтIа, ана гьатнавай сюжетри Дагъустандин ва Ширвандин мулкарал пуд асирдин къене кьиле фейи вакъиайрикай хабар гузва. Муькуь патахъай, “Мискискарин тарих” са хуьруьн тарихдиз талукь хроникадин жанрдиз мукьва я, гьикI лагьайтIа, ана лезгийрин Мискискарин хуьруьн тарихдиз гзаф фикир ганва. Чна винидихъ къейд авурвал, чешмедин кьилин макьсадрикай сад Самур дереда Мискискарин хуьруьхъ авай лайихлу дережа къалурун тир.
“Мискискарин тарих” са шумуд къатанди я, яни ана жуьреба-жуьре девирриз талукь малуматар гьатнава. Мискискарин хуьруьн ва Самур дередин тарихдиз талукь делилар надирбур яз гьисабиз жеда. Чи фикирдалди, хроника X-XI асирра арадал гъана. Адан авторни юкьван виш йисарин Лакз уьлкведин арифдаррикай сад хьун мумкин я.
Чешмедин текст заланди ва четинди я. Араб хатIарин кьетIенвили ва санай масаниз ахкъуддайла (кхьин хъийидайла), гъалатIар ахъаюни, санлай къачурла, хроникадин метлебдикни дегишвилер кутун мумкин кар я. Са шакни алачиз, текст инлай кьулухъ мадни хъсандиз ва дериндай ахтармишунин игьтияж ава. Географиядин терминриз кьетIен фикир гана кIанзава. Идалайни гъейри, историографиядин месэлайрин гьакъиндайни хъсандиз кIвалах тухунин лазимвал ава. Маса чешмейрикай, топонимикадин делилрикай, тарихдин риваятрикай менфят къачунин куьмекдалди.
“Мискискарин тарихда” ихтилат физвай арабрин кьушунрин гьужумрикай, шаркь патан Кавказда кьиле фейи походрикай арабрин авторри — Халифа ибн Хаййата, ал-Балазуриди, ал-Йакьубиди, ал-Куфиди, Баламиди ва масабуру кхьенва, бязи делилар Дагъустандин тарихдин талукь хроникайрани гьатнава. Мисал яз, “Дербент-наме” къалуриз жеда. ТIвар кьунвай чешмейриз виридаз хас умуми са лишан ава: шаркь патан Кавказда кьиле фейи бязи вакъиаяр ачухардайла, дяведин ва сиясатдин терефар къалурун кьилин месэладиз элкъвезва. Арабрин тарихдин чешмеяр чируни, ахтармишуни, “Мискискарин тарих” ва Дагъларин уьлкведин тарихдиз талукь маса хроникаяр абурув гекъигуни вакъиайрин якъинвал, гьакъикъивал тайинариз куьмекда.
Са шакни алачиз, “Мискискарин тарих” Дагъустандин тарихдиз талукь надир чешмейрикай сад я. Адан текст баянарни галаз таржума авуни алимриз цIийи ахтармишунар кьиле тухудай мумкинвал гуда. “Мискискарин тарихда” лагьайтIа, хейлин месэлайрикай кхьенва: арабрин кьушунар Кавказдин атай вахт, арабринни хазаррин ягъунар, Ислам чукIурунин къайдаяр, налогрин, чилерин, агьалияр санай масаниз куьчарунин жигьетдай арабри тухвай сиясат, Дагъустандин вилаятри харж гун, мискIинар эцигун ва масабур. Вири и месэлаяр, маса чешмейра гьатнавай делилрив гекъигиз, дериндай ахтармишун тарихчийрин хивевай везифа я.
Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор
