Зи вилик атанвайди ерли ван тежедай хьтин суал я. ТIугъвал (эпидемия) гьакьван чIуру, гьакьван фад-фад чкIидай, садакай-садак акатиз, гьакьван инсанар къирмишдай азар кIан жедай затI я жал? ТIуб тIа хьайитIани, вун душмандизни такурай ман лугьуда. Гьелбетда, инсан инсанвилин къанунралди яшамиш жезвайди ятIа…
Бес ихьтин суал рикIел гьикI атана? Гьайиф, чи йикъарин гьакъикъатди арадал тегъизвай я хабар, я суал амайди хьиз туш. Виридалайни артух гьа чIуру, чIулав хабарар, гьа туькьуьл муштулухар, гьакьван бейни курдай хьтин суаларни арадал вегьезва. Гуя акI я, са низ ятIа и чIуру, чIулав хабарри руьгь, къуват, суьрсет артухарзава.
Чпини асул гьисабдай садалайни аслу тушир интернет лугьудай “шейтIандин” (икI лугьуниз мажбур хьанва) алатдикай менфят къачузва. Мажални кIани кьван хьанва…
Зи суал и мукьвара гьам чи, гьам маса газетриз акъатай бязи макъалайри, телеканалрай къалурзавай бязи сюжетри арадал гъана. Вирусдин тIугъвал сад я, и “гьакъикъат хуьзвай” хабардарри чукIурзавай информациядин тIугъвал масад, генани чIулав, чIуру, хаталуди хьиз я заз.
Дуьнья сад хьана, тIугъвалдин вилик пад кьаз, инсанрин уьмуьр хуьз алахънавайла, иллаки чи государствода, Президент кьиле аваз, Гьукуматдин вири къурулушри, духтуррин еке дестейри, волонтерри, гьал-агьвал са бубат хъсан ксари, искусстводин устадри, журналистри — руьгьдиз михьи вирибуру чIугвазвай женг такуна, чпин фигъил чукIурзава. Гьатта тIугъвал чиниз гъайибур, и кар кIанзавайбур са масана ваъ, чи вилик-кьилик квайбур, гьукум гвайбур я лугьузва. Халкь “самоизоляцияда” (“кIвалин дустагъда”) туна, государстводин къурулушри чпиз “хийирар” къазанмишзава… (?)
Са бязибур чи республикадин кьилин руководителрални, абурун авторитет, гьуьрмет кIурарик вегьинал алахънавайди гьисс тавуна туш… Бязибуруз чи медицинадин къурулушри чиз-чиз и тIегъуьндин вилик пад кьурди туш, чир хьайилани, чIуру рекьер хкязава лугьудай гафарни чукIурзава… Бес макъаладин кьилиз гъанвай хьтин суалар арадал къведачни?
Азарар кIан жедай затIар яни? Чебни инсанрин кьисметар гьялун чпелай аслу тир ксариз? ТIугъвалди вири дуьнья басрухрик кутунвайла? И залумди, неинки кьуьзекриз, лап къуватлу жегьилризни, аялризни инсаф тийизвайла?.. ТIугъвалдиз жувандини патанди, хайидини тахайди, виневайдини агъада авайди чизва жал?.. Са парабуруз, чIуру хабарар чукIурзавайбуруз, гьа чи газетдани, масанрани кутугай жавабарни гъиле-гъилди тагана туш. ЯтIани “вири чпиз гьакьван ачух” аяндарарни “гьахъ кIанибур” секин жезвач.
Етим Эмина хъсандиз лагьанай:
Кьежей мез я — кIани патахъ рахада,
Гьарда вичин кар я — вичиз аквада.
Кьел гьи касди неда — гьада яд хъвада.
Сирке туьнт хьайи къапуниз зарар жеди…
СтIал Сулеймана генани устаддаказ ихьтин “хабардарар” уяхарзава:
Гьар ахмакьдихъ жеда са хух, —
ГьикI рахада — адав рахух!
Даим вичиз нагъварни мух
Кутадай ахур тийижиз…
Дуьньядал тIугъвалар гзаф сеферра атайди я. Им тарихра гьатнавай гьакъикъат я. Себебарни абурухъ гзаф авай. Себеб авачиз, тIебиатда, гьакI обществодани, са нетижани арадал къведайди туш. Чи аямда тIугъвалар арадал гъидай себебар кьадарсуз пара хьанвайди садазни сир туш. Ина инсанри кутазвай пай, са шакни алачиз, екеди я. Иллаки еке девлетар, мумкинвилер гъиле гьатнавай ампайри (Америкада, Великобританияда, Францияда, Бельгияда, масанрани) чеб мадни девлетлу авун патал вири крар (чIуру, къени, чIулав, лацу лугьун тавуна) къурмишзава. Эхир гьихьтинди жедатIа, фикирни, белки, ийизвач. Вирусринни бактерийрин гьикьван лабораторияр, институтар дуьньядин вири пипIера кардик кутунва?.. Жин бес гьамиша путулкада хуьз жедани?..
Фикир сад я: вири бедбахтвилери чпиз девлет гъида…
Амма цIийи тIугъвалди гьа девлет пара гвайбуруз сифте нубатда кар кьунвайди, кьазвайди къе вири каналрай раижзава.
Бес и “жуван” абдалриз (маса гаф жагъизвач) тIугъвал гъайибур, вилик пад кьан тийизвайбур, са вуч ятIа инсанрикай чуьнуьхзавайбур и чи патаривай гьикI жагъизватIа?
Къенин чи Россия алатай асирдин 90-йисаринди туш! Им гзаф сеферра, гзаф ксари, гьакI чнани тикрарзавай гьакъикъат я. И кар таквазвайбур, акурлани, вилер кIевзавайбур, за кьатIузвайвал, чал пехил, чун вилик акатун, уях хьун, хкаж хьун сакIани иливариз тежезвай чIулав руьгьер я. Абурухъ, заз чиз, я Ватан, я виждан, я дуьз таъсиб, я са дуьз уьлчме, мизан-терез хьайибур туш. Гилани авач.
Абурук къецепатан къацу пуларихъ фадлай чпин руьгь маса ганвайбурни ква. Са гьихьтин ятIа къуватлубурун, чеб виликрай тахтуна хьана, гила аватнавайбурун кьисасар вахчуз кIанибурни авачиз туш. Абур за вилик физвай филдал элуькьзавай шенпIийрив гекъигзава.
Ахьтинбурукай арифдар СтIал Сулейманани лагьанва:
Гьар гафунал гъида гиман,
Чида лугьуз гьар са дарман.
Гьисабда лап гъетерин сан,
Вичиз жуьмя, киш тийижиз.
Рахаз тагуз масадаз гаф,
Сивяй гьарнихъ чукIуриз каф,
Тарифда тваз пад квачир саф,
Вичин усал тIиш тийижиз…
Ингье авачир, алачир гафар, чIуру фигъил, фитне чукIурдайбуруз къвезвай къимет.
Амма гьар садаз чир хьана кIанда: чи уьлкведиз тIугъвал, гекъигайла, вири уьлквейрилай геж атана. Дуьньядин лап чIехи экономикаяр, мумкинвилер чпин гъиле авай уьлквейрилайни кьулухъ. Вучиз икI хьанатIа, гьа кар чирна кIандачни?
Чина тIугъвал чукIун тавун паталди, Президент кьиле аваз, Гьукуматдин вири къурулушри виликамаз, тIугъвалдикай хабар хьайивалди, лап еке кIвалах тешкилайди чна винидихъни къейднава.
Инсанар “самоизоляцияда” акъвазарун, мажибарни хвена, еке карханайрин, къурулушрин, идарайрин кIвалах акъвазарун, санай-саниз фидай рекьер агалун — ибур садни акьван рагьятвилелди ва ужуздаказ тешкилиз жедай крар яни бес? Ахьтин къадагъайри санлай гьихьтин зиянар ганватIа, гузватIа, ни гьисабна?..
Гьелбетда, садрани такур завалди са гьихьтин ятIа гъалатIарни арадал гъидайди я. Амма ада чахъ авай зайифвилерни, чи вирибурун гьазур туширвални, чи уяхвални, чирвилерни гьи дережадинбур ятIа винел акъудна. Им чи руководстводиз, чи духтурриз азар кIанзавай, вилив хуьзвай лугьудай себеб яни бес?
ТIугъвалдикай хийир къачуз алахънавай чIулав къуватар авачизни туш. Ахьтинбуру чпин нефсер ачухайди гьасятда винел акъатна. Гьабурун вилик пад кьун патални чи государстводин къурулушри тIимил крар ийизвач.
ЧIуру хабарар чукIурзавайбуруз а нефсинал пехъи “вирусар” (мад гьикI лугьун?) вучиз аквазвачтIа?
“Гьахъ” кIанзавайбуруз чеб нагьахъ рекье авайди вахтунда акунайтIа, вири азаррин вилик пад атIунни регьят кар жедай…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
