(Эвел — 27-нумрада)
Вакъиа кьил акъат тийир, какахьайди я. Са патахъай Бузанда ва Хоренациди кьилдин кьве инсандикай кхьизва: Бузандан дуьшуьшда — мазкутрин Санесан тIвар алай пачагь; Хоренацидин дуьшуьшда — Санатрук. Ам Эрменистандин пачагьрин хизандай тир ва адалай Пайтакъаран вилаятдин кьиле акъвазиз алакьна.
Муькуь патахъай, абур кьведни Ватнеан чуьлда жегьил кешиш (епископ) Григорисан чандиз къаст авунай тахсиркарар я. Кьведазни эрменийрин пачагьлугъ кьаз кIанзавай, кьведани гьа са вахтунда Албаниядин чапла патан халкьарин куьмекдалди Эрменистандал гьужумна ва кьведни “Ошаканан рагар” тIвар алай чкада магълуб хьана.
И вакъиа жуьреба-жуьре алимри ахтармишна. К.В.Тревера кхьизвайвал, Санатрукни Санесан гьа са кас я, амма чешмейра ам кьве тIвар алаз гьатнава. Чи фикирдалди, и жигьетдай М.Гьажиев, И.Семенов, А.Акопян, Б.Арутюнян ва масабур гьахъ я. Абуру винидихъ ихтилат фейи ксар кьилдинбур яз гьисабзава…
Чун и месэладай кьил акъудиз алахъдач, гьикI лагьайтIа, ам чи ахтармишунриз талукьди туш. Анжах къейдна кIанда, маскутрикай тир регьбердин кархана къунши Персиядин иштираквал аваз тешкилнавай. Идакай Хоренацидин “Эрменистандин тарихдани” кхьенва ва и делил чи ахтармишун патал важиблу я.
Бузанда “кеферпатан халкьарик” гуннар, похар, таваспарар, хечматакар, ижмахар, гатар, глуарар, гугарар, шичбаяр, чилбаяр, баласичияр кутунва. Маса гафаралди лагьайтIа, Албаниядин кеферпатан ва шаркь патан регионрин халкьар. И халкьари Эрменистандал гьужумдайла кьиле фейи походда иштиракна лугьуз, абур “мазкутрин пачагьлугъдик” кутун, чи фикирдалди, дуьз туш. Ихьтин фикир тестикьарун патал тек са и делил тIимил я. И халкьар походда иштиракунал желб авун патал абурун пачагь хьун чарасуз тушир. Абуру ихьтин гьужумар вири тарихда авуна. Идалай гъейри, и къайда абурун яшайишда кьилинди тир. Абур себеб яз гьатта “гьужумрин экономика” терминни арадал атана. XIX асирда, Урусатдин гьукум тестикьарайдалай кьулухъ, абуру чпин кьилин “сеняткарвал” акъвазарна. Гьавиляй “кеферпатан халкьари” походда я союзникар, я гьакъидихъ кьунвайбур яз иштиракна.
Санатрукан/Санесанан кьушунар Эрменистанда тамам са йисуз агъавал авурдалай кьулухъ магълуб гьикI хьана? Жаваб сад я: “Кеферпатан халкьар” я терефдарар, я гьакъидихъ кьунвайбур тирвиляй. Са йисан къене къазанжияр къазанмишнавай абуру элкъвена кIвализ хъфидай къарар кьабулна. Санатрукавай/Санесанавай маскутрикай ибарат тир кьушунрин куьмекдалди Эрменистандин меркез Валаршапат геждалди хуьз хьанач. Адан кьушунар гъиле яракь кьуна майдандиз экъечIай эрменийри кукIварна. Эгер дагъвияр “мазкутрикай-аршакидрикай” тиртIа, абуру садрани чпин пачагь тек тадачир.
Масагетри вири Албаниядиз регьбервал гайиди я лугьун ачух къундарма я. И гипотеза гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвайди РАН-дин ДНЦ-дин илимдин къуллугъчи И.С.Готова субутнава.
И макъалада чна Албаниядин тарихда масагетрин иштираквал аваз кьиле фейи са вакъиа ахтармишда. Адан куьмекдалди чна масагетри лезгийрин къадим уьлкведа кьур чка ва абурун къуват къалурда.
Гьайиф хьи, ахтармишунра герек къвезвай вири документар чи гъиле гьатнач. Идалай гъейри, чаз эрменийрин къадим чIални чизвач. Гьавиляй чна чаз герек тир чешмейрин урус чIалаз таржума авунвай текстерикай менфят къачуна. Таржумаярни акьван пара ава хьи, чаз абур сад-садав гекъигдай ва нетижаяр кьадай мумкинвал хьана.
Ихтилат Албаниядинни Персиядин арада 459-464-йисара кьиле фейи дяведикай физва. Адакай эрменийрин тарихчи Елишеди ва Каланкатвациди кхьизва. Персерин пачагь тир II Йездигерд, хашпересвиликай Закавказьеда Персия патал хаталувал авайди фикирда кьуна, Эрменистанда, Иберияда ва Албанияда къастуналди мажусийрин дин (зороастризм) чукIуриз гатIунна. Ам кьейидалай кьулухъ адан кьве хва тахт патал гьуьжетриз акъатна. Персияда гъулгъула гьатна. И арадикай менфят къачуна, хашпересвал кьабулнавай албанрин пачагь Ваче зороастризмдиз акси акъвазиз эгечIна. 459-йисуз гьукумдин кьилиз атай Пероза Албаниядиз кьушунар ракъурна, анжах абур магълуб хьана. Гуьгъуьнлай ада дяведал аланар желб авуна. Дарьялдин дередай Албаниядиз гьахьай аланрин кьушунри тамам са йисан къене ина дяве тухвана, амма нетижада абур элкъвена кьулухъ хъфиниз мажбур хьана.
И вакъиаяр лап куьруьдаказ кьве чешмеда ачухарнава: Егишедин “Тарихда” ва Каланкатвацидин “Албаниядин тарихда”.
Вачеди дяведиз гьазур жедалди вилик гьазурвилер акунвай. Кьве чешмедани адакай са предложение гьатнава ва ана масагетрин (маскутрин) тIвар кьунва. Гьа и делилдихъ чи ахтармишун патал еке важиблувал ава.
Лагьана кIанда, и предложенидин таржумадин са шумуд вариант ава, чебни мана-метлебдин жигьетдай сад туш. Смбатяна авунвай таржумада Каланкатвациди икI кхьенва: “Амма Алуанрин пачагьдиз адаз муьтIуьгъ жез кIан хьанач, къаравулчийри хуьзвай “Чола” тIвар алай гирве кукIварна, мазкутрин кьушунриз рехъ гана, дагъларин 11 тайифа вичихъ (кьушунрихъ — авт.) акал хъувуна, арийский кьушунриз акси экъечIна”.
Ихьтин къайдада предложенида бажагьат гьакъикъи вакъиайрикай хабар ганва. Дяве гзаф зулумкар гьерекат я ва адахъ тайин тир къаст, макьсад жеда. Дяведин ва адаз гьазур хьунин метлеб хсуси сенгерар мягькемарун, душмандинбур зайифарун я. Чна винидихъ гъанвай таржума авунвай предложениди са шумуд суал арадал гъизва. Сад лагьайди, Дербентдин сенгер (яни — Чола) чукIурунин гьихьтин игьтияж авай? Кеферпата персерин гзаф къуватлу терефдаррикай сад тир аланар авай эхир. Кьвед лагьайди, Дербентдилай кеферпата мазкутрин гьи кьушунар авай? Дагъустанда масагетар ерли авачир, я абурукай илимдизни са делилни малум туш. Юкьван виш йисарин чешмейра мукьвал-мукьвал Дагъларин уьлкведин халкьариз гуннар лугьузва. Имни хроникаяр кхьизвайбурун гъалатI я. И мулкарал, кьилди къачуртIа, Дербентдиз мукьва чилерал, анжах дагъустанви халкьар яшамиш жезвай.
Мадни, масагетар персериз мукьва тир ва абурухъ галаз алакъани авай. Санесан ва я тахьайтIа Санатрук персерин пачагь Шапухан куьмекдалди эрменийрин тахт къачуз алахънай. Хоренациди ам Шапухан патав Персиядиз фейидакай кхьенва. Вични — масагетрин ваъ, “Алвандин нахарарар” галаз. Эрменистанди грекрин регьбер Антиох чпин патаз желб авурла, Шапуха Пайтакъаран хуьн патал вичин кьушунар гьерекатдик кутуна. Санесан/Санатрук персерин пачагьдин куьмек галачиз бажагьат Пайтакъарандин гьукумдин кьиле акъваздай. Вачедиз ихьтин шаклу терефдарар мегер герек тирни?
Шаншиева авунвай таржумада Елишедин кхьинрихъни тахминан гьа ихьтин метлеб ава: “Гьужум авунин нетижада ада Джора дере къачуна ва анай мазкутрин кьушунар тухвана. Дагъустандин 11 пачагьдихъ галаз сад-садан терефдарар хьунин жигьетдай икьрарар кутIунна”. Инани са суал арадал къвезва: Вачеди гьужум авунин нетижада “Джора дере” нивай къакъудна?
(КьатI ама)
Бедирхан Эскендеров, тарихчи
