Зунни цав
Шумуд чIалал зи яшара
Вун захъ галаз рахана, цав —
Бес хьана заз ви ишара,
ГьакIни айгьам, агакьай зав…
Фад гъавурда акьадай зун
Ракъин-чIалан ва циферин,
Регьятдаказ рахадай зун
Вацран чIалав ва йиферив.
Фасагьатдиз гъетерин чIал
Агакьдай зав ажеб нурлу.
Гьатта вацран мичIерин чIал
Алахъдай зал мичIи-гурлуз.
Таржумачи герекдачир
Зав хъуьтIуьз жив рахадайла,
ТIурфанрини гьелекдачир
Бейхабардиз акъатай лап.
Хважамжамдин ранглу рахун
(Жанглу кисун, дуьз лагьайтIа)
Япуз ван хьун, гьиссун, акун
Тушни са бахт, чиз рахайтIа…
…Мад зун дагъди алгъурнава;
Сагъ гад кьена за гуьнейра
Векьер яна гьазурнава —
ЧIехи девлет чи дерейра.
За къе абур кIватI хъийидай…
Амма бирдан вун захъ галаз
“Марф” чIалалди, кIвахь ийидай,
ГатIуннава шехьиз-рахаз.
Маса вахт ва чка тиртIа,
Вахъ галаз, марф, зун рахадай.
Исятдани… яргъа тиртIа,
Ви гъавурда зун акьадай.
* * *
Зи хиялрин аламда
Са пайгъамбар луькIвена,
Адан гьар са каламда
Са керемат куькIвена.
“Ви иман хупI зайиф я, —
Акъатна ухьт набидай, —
Гьайиф я, агь, гьайиф я
Заз вун хьтин абидар.
Къе вахъ авач асул дин,
Гьим хьурай ваз хсуси? —
Зикирзава расулди:
Вун — мусурман, мажуси,
Бутперес — вун, хашпара…
Вучда кьван мад гьисабна —
Ви имандин часпарар
На регьятдиз кьасабна.
Гила вун куьн иес я,
Иман гвачир бейниван?
Серес я ваз, серес я,
АтIанва хупI ви дуван!”.
Зун метIерал аватна
Тадиз вилик набидин.
Чандик зурзун акатна,
Фул къачуна бейниди:
“Вун я, расул, зи лукьман,
Ая вуна чара са.
Це заз ви дин, ви иман,
Ви ктабни тIаратIар.
Къалура кван ви рехъ заз,
Адан эхир сир ая.
Мадни, мадни герек заз
Вуч аватIа чир ая…”.
Яргъал фидай мажара —
Пайгъамбарди капашдив
Авуна заз ишара,
Вич гатIунна явашдиз:
“Бес я, бенде, ряятвал,
Бес я шазда авун заз:
Алахънавач са сят вал,
Амма муьтIуьгъ я вун заз.
Види им вуч саягъ я,
Куьз чидач ваз давам гун?
Савадлу яз, уях яз,
Бахтсузвал я авам хьун”.
Зун метIерал алама,
Амма за гьяз ийизмач.
Жидаяр я каламар,
Расулди вяз ийизмай.
И каламрин аваздик
Гъилик авур къванцел за
КьатI атIана а вяздин,
“Денг ийимир!” ванцел за.
Пеляй агъуз иви физ,
Пайгъамбарди давамна:
“Жув луьл хьайи кефли хьиз
Куьз тухузва, авам, на?
Сабурсузвал ви затдин
Ва имандин зайифвал
Субут ийиз асантдиз
Гуж элкъвезва югъ-йиф вал”.
Зун метIерал алама,
Амма за гьяз ийизмач.
Жидаяр я каламар,
Расулди вяз ийизмай.
Пайгъамбардив и тегьер
Амазмай зун савдада…
… ХупI секин я и сегьер,
Зун кпIунал — саждада.
Етимар
Ингье садахъ вичин кьетIен суй ава…
А. КЪАРДАШ
Жизвидилай зи гуьгьуьлди кегькирда,
За жувакди етимрикай фикирда.
АтIангье сад уьмуьрдикай икрагь я,
Сад, аксина, аквада ваз гумрагь яз.
Диде — етим, Буба — етим, Вах — етим,
Стха — етим, Руш, Гада, Паб ва Итим…
Етимдай вав дуьньядин гьал рахада,
Ваз девирдин тIални хъутIал аквада…
Ингье идан буба фенва рагьметдиз,
Фад жагъана ам ажалдиз — намерддиз.
Идаз чилел, гуя, шадвал кьегьят я,
Акурди туш кIус асайиш, регьятвал —
Гъамлуни я, дердисерни, сефилни,
Дертлуни я, пашманни я, гъафилни.
Куьз ятIани заз идай жув аквада —
Жув хьтиндан гъавурда фад акьада…
Ингье мад сад — ам иридра етим я,
Ам цIун-вацIун хура къвазда — лигим я.
Магьрумвили гана адаз лигимвал —
Бакарасуз тир лигимвал-етимвал.
АцIанвай чIал язухдин рикI тешвишдив
Къалурзава адан сефил еришди.
Ам дидедихъ тамарзу я, ам шад туш,
Адан уьмуьр тIебиатдин савкьат туш…
И кесибдин гьалар михьиз чIуру я,
Шадвилинни адан ара цуру я:
Адан кьилел диде-буба аламач,
Я далудихъ бани инсан галамач.
Ам яшамиш жезвач гьар са инсан хьиз —
Нубатдин югъ акъудзава игьсан хьиз;
Касдиз чизва — уьмуьр дахдин кавал туш…
Аданди я уьмуьр туш, я ажал туш…
Идан диде-буба язва саламат,
Вич магьрум я абурукай — къиямат!
Итимни паб баришугъ тир вахтара
Туьретмишнай дуьньядал и “бахтавар”.
Гуьгъуьнилай чуьруьк гьатна арада,
Чпиз чпин велед хьанва чарадай.
И етимвал виридалай къаза я,
Аялдиз им гьи гунагьрай жаза я?!
Сада вичин иладриз къаст авуна —
Къанажагъсуз жасаддиз хас акьунар.
Дустагъдалди адаз жаза тIимил я,
Ам инсан туш — ктIай жасад, цIимил я.
Гуьгьуьлдалди къазанмишна етимвал,
Ада михьиз къаралмишна етимвал.
Вичин гьалдал, белки, шадни ятIа ам,
Яшамиш хьун адаз, якъин, я гьарам…
Ангье шаир — адан лакIаб Етим я,
Санлай халкьдин таъсиб хвейи итим я.
А таъсибда таъсир ава чIаларин —
“Тахсир” вичин девирдин “пак” гьаларин.
Ада вичин дерт цIурурна жевгьерра,
Етимвилин хурушумра, сегьерра.
А етимвал я кьетIен ва къарибди,
Кутур руьгьдин хазина са тартибдик…
И халкьдизни магьрумвилер акуна,
Къияматдин мазлумвилер акуна.
Рухвайрикай магьрум хьана ам гьихьтин,
Сабурлу халкь авач жеди ам хьтин.
Девлетлу я, дугъриданни, сабурдал
Ам Дербентда, ам Бакуда, Самурдал…
Етимвилин тIвар и халкьдив кьадани?
Ваъ, гьелбетда! Хиве кьадач садани!..
Бадедин “сас”
Ара-ара касдив жедай арзаяр:
“Мад бадедин сас квахьна, чан рухваяр…”
Чун, хтулар, фад гъавурда акьадай,
Квахьнавай чIал адан чукIул — акьалдай.
Хсуси тир сарарикай тек сад тир
Амазмайди адан сиве — тек са кIир.
Муькуь вири магьрумбурун еринда
ГъвечIи чукIул жедай адан жибинда.
Асант кар тир “сас” квахьунар-къажгъунар,
Гьатта, белки, чи вил жедай квахьунал:
Фад-фад чукIул низ гьатайтIа, ам гъунай
Дамахдайвал вич бадедин “хва” хьунал.
…Им сад лагьай сеферда зи яшинда
Бадедин “сас” акуни зун къарсатна:
Йисар физва, ам квахьзамач — якъинда,
Чавай баде вич… даим яз… къакъатна.
Гьамамдин рехъ
Къурукалал явшанар,
Билдир беневша, билдир,
Юлдаш тухур душманар,
Гьарай, чан юлдаш!
Билдир беневша, билдир,
Дагълара къушар, билдир,
Гьамамдин рекье, билдир,
Чан таза рушар!
(Халкьдин манидай).
Яраб, мани, сифте яз нин мецелай
Яб гузвайдан гьиссериз на таъсирна?
Нинди тиртIа арза ва нин хцелай?
Юлдаш тухур ада еке тахсирна.
Амма… юлдаш — гьим тиртIа ам, вуж тиртIа? —
Муькуь юлдаш ацIанва хупI гьасретдив. –
Адахлиди гваз катнавай руш тиртIа,
Ва я тушни, тухванвай эл-адетдив?
Белки ам са бахтсуз папан гъуьл тиртIа,
Хабарсуздиз дуьшуьш хьайи къанлудал.
Ва я тушни, вири крар къуьл тирла,
Дяведин цIуз ракъур авур къанундал?..
Ам вуж тиртIа чирун четин хьана къе
(Юлдашдин дерт хкатзавач рикIикай),
Амма вучин? РикI суалри кана къе…
Ша рахан чун гьамамдиз фир рекьикай.
Юлдаш тухур душманар а рекьера
Анжах рикIел хкизва къе маниди:
Гьамамдин ци регьим твада рикIера.
Югъур хьурай, илиф ая кIаниди!
Гьамамдиз къвез-хъфир улакь гьат тавур
Гагь вахтара а рехъ яхдиз атIуда.
ТIимил яни бес а рекьи сад авур
КIани рикIер — уьмуьрлух яз агудай?!
…Чи дагъларал ван алаз хьуй къушарин,
Чи пак цери чанар таза авурай!
Гьамамдин рехъ шегьре хьурай рушариз,
Къуй а рекьел явшан акьалт тавурай!
Эрекьдин монолог
Зун баркаллу тухумдин, эхь, векил я,
Зал гъейрибур гьакI тирвиляй пехил я.
Гзафбур чал леке вегьез алахъна —
Тарихда гьич садалайни алакьнач!
Девиррилай девирралди давамдай
Рехъ ава чаз, инсандин руьгь авамдай.
Руьгь туьхуьрдай, руьгь цIурурдай, тармардай.
Парабурун кьил акъатнач и кардай.
Зани жуван буржи тамам ийизва,
Инсандикай бегьем авам ийизва.
Гьар са касдин уьмуьрда рагъ кисзава
Юмшагъдиз. За жуван къуват гьиссзава.
Стхайрикай туькIуьрда за душманар,
Вуч кар я кьван шадбур авун пашманар?!
Диде-буба хцин виляй авудда,
Паб гъуьлуьвай, гъуьл папавай къакъудда.
Душманриз сир маса гурай дустари,
Къенивилихъ рекьер квахьрай къастарин.
Дидедин чIал, Ватан кIан хьун — и пак гьисс
Вуч ятIани чиз тамукьрай, хьурай кис.
Намус, виждан квахьрай, мефтIер кьурурай,
Руьгь авам хьуй, руьгь туьхуьрай, цIурурай!
…Инсандин руьгь туьхуьдай югъ алукьда,
Бедендиз фир-тефир чка тамукьдай.
Зи кьиникь
Амма са кар заз чида —
Зун гатфариз рекьида…
М. БАБАХАНОВ
(“Зи кьиникь” шиирдай)
Садаллагь, зун гатфариз кьин тавурай,
Вил аламаз абулейсан марфарал.
Гьам жемятдин тахьурай кьил тафургъа,*
Гьам жувани недай тухдиз афарар.
Я Аллагь, зун гатузни кьин тавурай,
Гад зи рикIиз кьетIендаказ ала я.
Дигмиш тушир майваярни хъхьурай,
Хутахдайвал хуьруьз жуван балаяр.
Зулукай гьич рахамир, ваз минет хьуй,
Зулуз кьиникь рикIиз гьикьван къурху я:
Лап кIандатIа ирид женнет кьисмет хьуй,
Яргъал вегьез жедач зулун къайгъуяр.
Рекьиз кIандач заз хъуьтIуьз, вуч ийида?
Кьуьд чи пата азгар жедач, мекьида.
…Амма са кар тайиндаказ заз чида,
Са юкъуз зун рекьида хьи, рекьида…
_______________
*Тафургъа (ахцегь нугъат) — кьил какахьун, теспачавал.
Кьуразвай марвардин сонет
Темпелвилик акIаж хьанвай инсанрин
Къайгъусузвал залан хьана, дерт хьана,
Югъ-къандавай гьалар мадни перт хьана
Кьуразва зун — кьурурзава инсанри.
Цуьк акъудна дигидай зун гатфариз,
Зул жедалди амукьдай гьакI дигана…
Гуя атир, наз гарарив вуганай,
ГьакI тирвиляй алама зун ялвариз.
Хилерилай цуьквер атIуз багъишнай
КIанибуру сада-садаз. Суфрайрал
Абур гъанай… Гила ква зун жафадик.
Къайгъусуздиз кьурур ийиз бамишна
Тахсир вуч хьуй? — чара атIай гьарай я.
Эхиримжи умуд кума марфадик…
Дагъвивал къакъатзавайди гьисснавай гададин сонет
Фикирнай за, гуя за вун чIалахъна.
Амма, гьайиф, зи умудар на кузма,
Эвелдай хьиз, мад “здравствуй!” лугьузма,
Ваз жаваб яз за — “привет!”, хълагьна.
Вуна салам гьикI гудатIа, къал алач,
Кьилинди, ваз зун гьисаба аквазма.
Мад са кардин гъавурда зун акьазвач:
ХъуьтIуьн цикIиз куьз ви кьилел шал алач?..
Эвелдай хьиз на “здравствуй!” лугьузма,
Я ви кьилел хъуьтIуьн цикIиз шал алач —
Шегьердивай къачуна хупI паяр на.
Ваз жаваб яз за “привет!” лугьузва
Ва кьатIузва, тахсир зални вал алач:
Чи дагъвивал дагъда амаз паярна.
* * *
Табагъ чар тир заз цав аял вахтара:
За тупIувди кхьинардай гьавада.
ХупI туширни а чIавуз зун бахтавар —
Табагъ чар тир заз цав аял вахтара.
А цавукай къе шииррин дафтарар
Хьанвайди туш, жезмайди туш гьавайда.
Табагъ чар тир заз цав аял вахтара:
За тупIувди кхьинардай гьавада.
* * *
Гьар сад тамам я вич-вичиз — мел кьит хьанва къе,
Герек атай декьикьада хъел кьит хьанва къе.
Бакарасуз мелер-хъилер дебда гьатнава…
Къимет хкаж хьанватIани, кьел шит хьанва къе.
«Лезги газетдин» 2020-йисан 27-нумрадай.
________________________________________________________________________
Бадедин «сас»
Ара-ара касдив жедай арзаяр:
«Мад бадедин сас квахьна, чан рухваяр…»
Чун, хтулар, фад гъавурда акьадай,
Квахьнавай чIал адан чукIул – акьалдай.
Хсуси тир сарарикай тек сад тир
Амазмайди адан сиве – тек са кIир.
Муькуь вири магьрумбурун еринда
ГъвечIи чукIул жедай адан жибинда.
Асант кар тир «сас» квахьунар-къажгъунар,
Гьатта, белки, чи вил жедай квахьунал:
Фад-фад чукIул низ гьатайтIа, ам гъунай
Дамахдайвал вич бадедин «хва» хьунал.
…Им сад лагьай сеферда зи яшинда
Бадедин «сас» акуни зун къарсатна:
Йисар физва, ам квахьзамач – якъинда,
Чавай баде вич … даим яз … къакъатна.
Етимар
Ингье садахъ вичин кьетIен суй ава…
А. КЪАРДАШ
Жизвидилай зи гуьгьуьлди кегькирда,
За жувакди етимрикай фикирда.
АтIангье сад уьмуьрдикай икрагь я,
Сад, аксина, аквада ваз гумрагь яз.
Диде-етим, Буба-етим, Вах-етим,
Стха-етим, Руш, Гада, Паб ва Итим…
Етимдай вав дуьньядин гьал рахада,
Ваз девирдин тIални хъутIал аквада…
Ингье идан буба фенва рагьметдиз,
Фад жагъана ам ажалдиз – намерддиз.
Идаз чилел, гуя, шадвал кьегьят я,
Акурди туш кIус асайиш, регьятвал –
Гъамлуни я, дердисерни, сефилни,
Дертлуни я, пашманни я, гъафилни.
Куьз ятIани заз идай жув аквада –
Жув хьтиндан гъавурда фад акьада…
Ингье мад сад – ам иридра етим я,
Ам цIун-вацIун хура къвазда – лигим я.
Магьрумвили гана адаз лигимвал –
Бакарасуз тир лигимвал-етимвал.
АцIанвай чIал язухдин рикI тешвишдив
Къалурзава адан сефил еришди.
Ам дидедихъ тамарзу я, ам шад туш,
Адан уьмуьр тIебиатдин савкьат туш…
И кесибдин гьалар михьиз чIуру я,
Шадвилинни адан ара цуру я:
Адан кьилел диде-буба аламач,
Я далудихъ бани инсан галамач.
Ам яшамиш жезвач гьар са инсан хьиз –
Нубатдин югъ акъудзава игьсан хьиз;
Касдиз чизва – уьмуьр дахдин кавал туш…
Аданди я уьмуьр туш, я ажал туш…
Идан диде-буба язва саламат,
Вич магьрум я абурукай – къиямат!
Итимни паб баришугъ тир вахтара
Туьретмишнай дуьньядал и «бахтавар».
Гуьгъуьнилай чуьруьк гьатна арада,
Чпиз чпин велед хьанва чарадай.
И етимвал виридалай къаза я,
Аялдиз им гьи гунагьрай жаза я?!
Сада вичин иладриз къаст авуна –
Къанажагъсуз жасаддиз хас акьунар.
Дустагъдалди адаз жаза тIимил я,
Ам инсан туш – ктIай жасад, цIимил я.
Гуьгьуьлдалди къазанмишна етимвал,
Ада михьиз къаралмишна етимвал.
Вичин гьалдал, белки, шадни ятIа ам,
Яшамиш хьун адаз, якъин, я гьарам…
Ангье шаир – адан лакIаб Етим я,
Санлай халкьдин таъсиб хвейи итим я.
А таъсибда таъсир ава чIаларин –
«Тахсир» вичин девирдин «пак» гьаларин.
Ада вичин дерт цIурурна жевгьерра,
Етимвилин хурушумра, сегьерра.
А етимвал я кьетIен ва къарибди,
Кутур руьгьдин хазина са тартибдик…
И халкьдизни магьрумвилер акуна,
Къияматдин мазлумвилер акуна.
Рухвайрикай магьрум хьана ам гьихьтин,
Сабурлу халкь авач жеди ам хьтин.
Девлетлу я, дугъриданни, сабурдал
Ам Дербентда, ам Бакуда, Самурдал…
Етимвилин тIвар и халкьдив кьадани?
Ваъ, гьелбетда! Хиве кьадач садани!..
Зи кьиникь
Амма са кар заз чида –
Зун гатфариз рекьида…
М. БАБАХАНОВ
(«Зи кьиникь» шиирдай)
Садаллагь, зун гатфариз кьин тавурай,
Вил аламаз абулейсан марфарал.
Гьам жемятдин тахьурай кьил тафургъа,*
Гьам жувани недай тухдиз афарар.
Я Аллагь, зун гатузни кьин тавурай,
Гад зи рикIиз кьетIендаказ ала я.
Дигмиш тушир майваярни хъхьурай,
Хутахдайвал хуьруьз жуван балаяр.
Зулукай гьич рахамир, ваз минет хьуй,
Зулуз кьиникь рикIиз гьикьван къурху я:
Лап кIандатIа ирид женнет кьисмет хьуй,
Яргъал вегьез жедач зулун къайгъуяр.
Рекьиз кIандач заз хъуьтIуьз, вуч ийида?
Кьуьд чи пата азгар жедач, мекьида.
…Амма са кар тайиндаказ заз чида,
Са юкъуз зун рекьида хьи, рекьида…
_______________
*Тафургъа (ахцегь нугъат) – кьил какахьун, теспачавал.
* * *
РикI ачухдаз вирибуру гьуьрметда,
Пехил инсан фад аватда къиметдай.
Гьар са касдиз рикI тирвалди югъ ганва.
Амма чна вири кьазва «кьисметдай».
* * *
Гьар сад тамам я вич-вичиз – мел кьит хьанва къе,
Герек атай декьикьада хъел кьит хьанва къе.
Бакарасуз мелер-хъилер дебда гьатнава
Къимет хкаж хьанватIани, кьел шит хьанва къе.
* * *
И дуьнья са гургьагур я, чархи фелек я,
ЯтIани ам чи алем я ва чи дестек я.
Уьмуьр вуч я? Дуьньяда гел тун, я таз тахьун?
Чи уьмуьр – им даимлухдин гъвечIи куьлег я…
«Лезги газетдин» 2023-йисан 45-нумрадай.
