Гъилел алай тупIар гьикI сад хьтинбур туштIа, инсанарни, гьелбетда, гьар жуьрединбур гьалтда: садбур векъибур ва гьуьрметлубур жеда, чеб ихьтинбур тирдакай абуру фикирни ийидач. Масадбуруз лагьайтIа, меденибур, мецел ширинбур хьиз кIан ийизва жеди, амма бязи вахтара чеб гьина ва гьикI тухвана кIандатIа, чир жезвач. Суал къвезва: и кар квелай аслу я?
Гьелбетда, — тербиядилай, тербияламишунилай, тербиячийрилай, уьмуьрдин шартIарилай ва икI мад. Гагь-гагь икIни жеда: аял, инсан татугай, чIуру, сагъламсузбур тир шартIара, векъи инсанрин арада чIехи жезва. ИкI ятIани ам михьиди, дуьзгуьнди, хушвилелди, милайимдаказ рафтарвалдайди яз амукьзава, яни чIуру шартIарани ам къениди яз амукьзава. И кардихъ галаз алакъалу яз, вичин аял вахтар рикIел хкуналди, чIехи писатель А.М.Горькийди кхьенай:
“…Ктабри зи руьгь чуьхвена, акьалтIай кесибвилин, къекъверагвилин туькьуьл гьакъикъатди ийизвай эсердин, таъсирдин хъуьруьшрикай, къабухдикай михьна…”. ИкI, гележегдин машгьур писателдиз халис тербиячияр ктабрикай хьана, абуру жавандин къенепатан, яни руьгьдин, фикиррин еке культура арадал гъана. Къенепатан, яни руьгьдин меденивилелай инсандин къецепатан культурани аслу жезва эхир — ида и ва я маса кас мягькемди, вичивай вич хуьз, фикирдал кIевиз акъвазиз жедайди, сабурлуди, камаллуди хьуниз мажбурзава. ИкI, аял, жегьил-жаван лап гъвечIи чIавалай ктабрин дуст хьунихъ еке метлеб ава. Сифтегьан классрилай башламишна, ктабар кIанарун, абур ван акъудна кIелунин тарсариз артух фикир гун важиблу я. Ахьтин тарсара кIелзавай материалдихъни тербияламишунин еке такьат, къуват ава, ада аялрин акьулдиз, кьатIунриз, гьиссериз, къаст мягькемаруниз таъсирзава. “ГъвечIи чIавалай ктабар кIанаруни, абур ван алаз кIелуни, — кхьенай Н.К.Крупскаяди, — еке роль къугъвазва. Аял чIавуз кIелай ктаб, адан мана-метлеб вири уьмуьрда рикIелай алатдач, ида жаванар гележегда виликди финиз, абурун къилихриз екез таъсирда. КIелзавай ктабри абуру чпи чеб тухунин нормаяр арадал гъида”. “Н.Крупская, “Аялрин литературадикай ва кIелунрикай”. М.1954-йис.
КIелунин тарсара аялрин чIал ачухарзава, кьатIунар артухарзава, художественный эсеррин куьмекдалди жуьреба-жуьре вакъиайрихъ, тIебиатдин шикилрихъ галаз таниш жезва.
Къейд ийин хьи, ктаб гьакI кIелуналди вири кIвалах акьалтIзавач, адакай аялрив чпин фикирар лугьуз тунихъ, гъвечIи хьтин сочинениярни кхьиз чирунихъ еке метлеб ава. Куьрелди, ктаб аялар, жаванар патал акьул-камалдин, эдебдин — марифатдин, гуьзелвилин, гуьрчегвилин ерияр, лишанар кьатIунунин кукIушрихъ тухудай жигъирдиз, такьатдиз элкъуьруниз датIана артух фикир гун важиблу я. Интернет, мобильный телефонар ава лагьана, ктабар гъиляй-виляй вегьин, абур кIелуниз фикир тагун дуьз кар жезвач. Ни гзаф ктабар кIелзаватIа, гьадаз гзаф чир жеда, ктабри дуьз рехъ къалурда, ктаб — чирвилерин чешме, кIвалахда куьмек я (ва икI мад) гьавайда лугьузвач. Ктаб кIелун а чIавуз вичин метлебдив агакьда, эгер ам маналу, хийирлу, итижлу, хъсан ктаб яз хьайитIа. Гьавиляй гьихьтин ктабар хкядатIа, кIелдатIа, и кардани аялриз чIехибуру ва муаллимри куьмекна, чирна кIанда.
Ш.Шихмурадов
